Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 6

2207. 1635 augustus 1. Aan P. Holing⁴.

Nobilissime Domine,

Literas Memphide XXIIX Augusti abs te datas anno MDCXXXIV ferme anno post ineunte iterum Augusto accipio nec miror tantis locorum spatiis tanta literas curandi difficultate. Multum gavisus sum et cognoscere prosperam tuam valetudinem tot itinera permensi et res tam sciri dignas quam nobis parum notas discere et simul videre non exutam a te mei memoriam, quod et primis literis tuis, quas itidem Memphide ad me, jam multum temporis est, dederas cognovi; ad quas et tunc respondi Hamburgo, ubi tunc eram. Sed an pervenerint ad te literae multum dubito; et dubitat ipse Hottomannus⁵, ad quem curandas transmiseram.

Non possum satis admirari animi tui magnitudinem, qui tot incommoda subieris ardenti desiderio noscendi statum longinquarum gentium et maxime Christianorum. Vides ibi, quod et in nostro orbe satis apparet, quam difficile sanentur adulta ecclesiarum divortia.

Rex Suetiae magnus Gustavus⁶, cuius pro filia regina⁷ legationem nunc apud regem Galliae⁸ obeo, non multum ante mortem Lipsiae conventum instituerat utriusque sententiae protestantium, inter quos, ut scis, non ita multae intercedunt controversiae, quaedam etiam congeneres illis, ob quas dissidere se in Aegypti locis Graecanici et Aegyptiaci Christiani profitentur. Effecit sua auctoritate, ut amice discederetur cum magna spe restituendae unitatis. Sed tristis exitus tanti regis salubre hoc coeptum interscidit. Neque tamen defuit eiusdem

4 Copie Den Haag, ARA. Eerste afd. coll. Hugo de Gr. Aanw. 1911 XXIII no. 1, p. 61. Gedrukt Epist., p. 165; gedeelt. vert. Brandt-Cattenburgh, Leven II, p. 52. Geadresseerde, Peter Holing of Heyling (1607 of 1608-1652 of 1647), lutheraan uit Lübeck, had in de jaren 1628-1632 te Parijs in nauw contact met Grotius gestaan; hij was als zendeling op weg naar Abessinië.aant.

5 Jean Hotman, diplomaat en schrijver; zie III, p. 1 n. 3.

6 Gustaaf II Adolf.

7 Christina van Zweden.

8 Lodewijk XIII.

[p. 120]

negotii commendator ex Anglia Duraeus¹ multorum Angliae antistitum instructus literis, qui Francofurtum ad Moenum venerat eo ipso tempore, cum ibi conventus ordinum protestantium haberetur. Sed rem per se difficilem implicatiorem etiam reddidit doctoris Hoii² ex aula Saxonica responsum immite in eos, quos calvinianos vocat. Plerique tamen legatorum, qui ad eum conventum missi fuerant, promiserunt se apud suos ea de re ita acturos, ut appareret rem ipsis esse cordi. Pastores Carentonienses non tantum de veteri rigore multum remiserunt, sed suis literis Duraeum in illo proposito confirmarunt additis etiam rationibus egregiis. Et me, quem sciunt Melancthonis³ sententias sequi solere, ad communionem suam invitant, quam aequis et convenientibus Christianae libertati legibus non sum recusaturus paratus et cum altero protestantium genere, si ad id paratos reperero, simili modo fraternum amorem contesserare, non sine spe aliqua latius ituri exempli. Is, qui nunc est Angliae primas⁴, vir eruditissimus ac prudentissimus, auctoritatem suam et consilia huic rei benigne commodat. Ex iis, quae hic laboramus, facile intelligis, quid in Oriente optemus fieri ab iis, qui unius nutu ecclesiam regi untiquis canonibus contrarium esse existimant. Illud Alexandrinum, de quo scribis, dissidium a temporibus est Dioscori⁵, cuius quanquam Chalcedonensi conventu⁶ damnati semper in illis partibus reliquiae manserunt et se late in Aethiopiam asque fuderunt, plane sicut Nestorii⁷ pars sede fixa in Chaldaea Babylone per Asiaticam Indiam et in confinia usque Sinensium ac Tartarorum sobolem de se misit; quae nunc quoque perseverat id agente Deo, ut etiam dissidia nostra latius spargendo euangelio serviant. Ego quin locutiones incommodae Nestorio in partem unam inclinanti Eutycheti⁸, cui consensit Dioscorus, plane in contrarium intenti exciderint, non dubito et libenter in his quoque rebus plurimarum ecclesiarum consensum sequor. Veruntamen aequo faciliores mihi videntur fuisse etiam veteres illi, ne novum putaremus hoc malum, in eiiciendis ex ecclesia iis, qui nonnihil ab ipsis diversum sentiebant. Cui morbo remedium adhiberi non potest, nisi Christiani tandem diligenter considerent, quam illa pauca sint quamque perspicuis verbis in Sacris Libris expressa, quae regulam illam fidei Irenaeo⁹ et non semel Tertulliano¹⁰ commemoratam constituunt, extra quam quae sunt in iis sicut libertas aliqua valere debet, ita libertatis usus ad ecclesiarum pacem temperari.

Constantinopolitanam ecclesiam ex tuis aliorumque literis video alternis

1 John Durie (1596-±1680), protestants godgeleerde; hij arbeidde in Engeland, Nederland, Duitsland, Zweden en Denemarken aan een verzoening tussen lutheranen en gereformeerden, echter zonder succes.

2 Matthias Hoë von Hoënegg (1580-1645), invloedrijk hofpredikant van Johann Georg, keurvorst van Saksen.

3 Zie over Melanchthon IV, p. 183 n. 2.

4 William Laud.

5 Dioscorus I, 23ste patriarch van Alexandrië (†454); zie over hem G. Bareille in Dict. Théol. Cath. IV, kol. 1369 vv. s.v. Dioscore, patriarche d'Alexandrie.

6 Het concilie van Chalcedon veroordeelde in oktober 451 Dioscorus en verbande hem naar Gangres in Paphlagonië, waar hij stierf.

7 Over Nestorius zie IV, p. 202 n. 5.

8 Eutyches (378-na 454), archimandriet van Konstantinopel, dwaalleraar; zie over hem en het eutychianisme M. Jugie, Eutychès et Eutychianisme in Dict. Théol. Cath. V, kol. 1582 vv.

9 Irenaeus, bisschop van Lyon (geb. ± 130aant.); zie over hem F. Vernet in Dict. Théol. Cath. VII, kol. 2394 vv. s.v. Irenée (saint), évêque de Lyon.

10 Q. Septimius Florens Tertullianus; zie over hem IV, p. 234 n. 4.

[p. 121]

fluctibus Gallicis Batavicisque iactari, utinam bono aliquo euangelii, cujus studium utrique praeferunt. Te non modo cum has accipies, sed nunc cum haec scribo apud Abyssinos esse suspicor, quorum imperium nova romanensi Christianitate turbatum scissumque non ex tuis tantum antehac literis, sed et ex ipsis jesuitarum scriptis satis cognovi; quorum tamen e numero non ignobilis quidam Franciscus Suarez¹ libro de Legibus² docet Abyssinos, etiamsi circumcisionem retineant, dummodo eam ad salutem non iudicent necessariam, ad ecclesiam recipi posse. Ego ita credo, non ex Judaismo aut a Salomonis, ut ipsi putant, temporibus gentilitiam hanc notam illis in locis usurpatam, sed multo esse antiquiorem, quippe in Aethiopum moribus ab omni aevo receptis memoratam Herodoto³, ita ut initium petendum putem ab Abrahami ex Kethura⁴ liberis, quos in illas regiones ivisse Josephus, Judaicarum rerum scriptor⁵, aliique censent. A cibis quoque nonnullis abstinere eos credo valetudinis, non religionis causa. Baptismi annua commemoratio est et ipsa tolerabilis. Tot seculorum ritus commoda interpretatione lenire melius est quam cum ecclesia simul rempublicam lacerare.

Illud vero ubique Christianis inculcandum censeo non esse quamvis probabili religionis obtentu sumenda arma adversus eos, qui imperii habenas tenent.

Nostra haec Europa belli incendium latius quotidie spargit. Postquam enim protestantium res multum fractae sunt ad Nordlingam praelio⁶, coepit rex Galliae eas refovere pecunia ac milite per Germaniam, ubi nunc egregio exercitu id agit, ut Caesarianos duces Galassium⁷, Waertium⁸, ipsumque ducem Lotharingium⁹ Lotharingia omni Gallicis armis exutum, Rhenum transgressos ab hac ripa in alteram repellat. At in Belgico solo hoc amplius, non ut ante auxilia rex Galliae submittit, sed aperte suo nomine indictum bellum cum rege Hispaniae¹⁰ gerit praelioque victor capto Tilemontio minoribusque oppidis novas victorias exspectat Gallico quidem exercitu profecto adversus novas Caesarianorum, quae in Belgicum finem venerunt, copias Batavico autem obsidium moliente eorum, quae prope Mosam hostis tenet.

In Rhaetiam quoque pervaserunt arma, ubi Vallis Telina munitionibus Hispanicis insessa, quam cito armis Gallicis cessit, tam cito deinde auctis per nimiam Galliae cunctationem hostium copiis amissa est, sed pars aliqua rursum erepta hostibus infelici pugna imminutis. Sabaudus¹¹ novo federe regi Galliae innexus totam Italiam belli exspectatione suspensam tenet. Multis et ibi principum sic existimantibus solidam tutamque pacem haberi non posse, nisi accisis illorum viribus, qui non obscure ostendunt spes se alere paci verae, id est, cum aliqua

1 Francisco Suarez (1548-1617), Spaans jezuiet, bekend als theoloog, filosoof en jurist.

2 De legibus, Coimbra 1612.

3 Zie Herodotus II, 104; vgl. V, p. 176 v.

4 Abrahams tweede vrouw, met wie hij na de dood van Sarah trouwde.

5 Flavius Josephus; zie over hem IVaant., p. 176 n. 16.

6 In de slag bij Nördlingen in september 1634 leden de Zweden een ernstige nederlaag tegen de keizerlijke en Spaanse troepen.

7 Matthias, graaf Gallas.

8 Johan, graaf van Werth, veldmaarschalk-luitenant in dienst van Maximiliaan van Beieren en van Ferdinand II.

9 Karel IV, hertog van Lotharingen.

10 Philips IV.

11 Vittorio Amedeo, hertog van Savoye.

[p. 122]

libertate conjunctae, inimicas. At Saxo elector¹ suspecta semper habens Gallorum consilia et Palatinae domui etiam in tanta calamitate, infestus, descitis sociis, pacem seorsim cum Caesare² fecit, si diuturna futura est, sibi non inutilem, gravem aliis. Nutant principes Brandenburgicus³ et Brunsvicensis⁴, ad quos in federe retinendos transtulit se illuc magnus regni Suedici cancellarius⁵. Augusta, Ratisbona urbesque aliae vi armorum Noremberga fame subacta manciparunt se Caesari videturque non ita facile desitura haec procella, quam rex Galliae ibi alere mavult quam intra suos fines recipere. Classem Hispanicam satis ingentem imminentem Narbonensis provinciae portubus favens Gallo tempestas ita disjecit⁶, ut nihil nisi longo interjecto tempore moliri queat.

Sed forte de literis audire aliquid mavis. Excuduntur hic Biblia privato sumtu regis Hispaniae quondam munificentiam superante additis versionibus Chaldaicis, Syriaca, Arabica, Samaritana⁷. Cyrilli praeterea Alexandrini et Theodoreti opera⁸ multo quam ad hunc diem auctiora.

De tuis rebus si quam fieri potest edoceamur saepissime, id nobis et contra absentiam tam longe tuam et adversus mala publica non exiguo erit solatio. Deus Pater Domini nostri Jesu Christi te reddat illis in locis non inutilem et sospitem amicis restituat.

Tuae Nobilitati addictissimus
H. Grotius.

1 Johann Georg, keurvorst van Saksen.

2 Ferdinand II

3 Georg Wilhelm, keurvorst van Brandenburg.

4 Georg, hertog van Braunschweig-Lüneburg.

5 De Zweedse rijkskanselier Axel Oxenstierna.

6 Vgl. no. 2147, p. 30.

7 De bijbel van Gui Michel Le Jay (1588-1674): Biblia 1. Hebraica, 2. Samaritana, 3. Chaldaica, 4. Graeca, 5. Syriaca, 6. Latina, 7. Arabica, Qvibus textvs originales totivs Scriptvrae Sacrae, qvorvm pars in editione Complvtensi, deinde in Antuerpiensi regiis sumptibus exstat, nunc integri, ex manuscriptis toto ferè orbe quaesitis exemplaribus, exhibentur. Lvtetiae Parisiorvm, Excudebat Antonivs Vitré, Regis, Reginae Regentis, & Cleri Gallicani Typographus. M.DC.XLV. Men was in maart 1628 met het drukken begonnen en in 1629 was het eerste deel verschenen.

8 Zie voor beide edities V no. 2018, p. 376 en n. 6 aldaar.

Lutetiae, Cal. Augusti novi Cal. anno MDCXXXV.

Vel ex illa de paschate controversia multum agitata ante Nicaenensem Synodum⁹ et novis occasionibus resuscitata videas, quam saepe leves minimeque ad euangelii naturam pertinentes causae sint, quae coagulum Christianae veritatis conspicuum dissolvunt.

9 Het eerste algemene concilie van Nicea werd gehouden in 325. De door Grotius gereleveerde kwestie betreft de vaststelling van de datum van het paasfeest, waarover zowel vóór als na Nicea onophoudelijk strijd gevoerd werd; men zie het artikel Pâques. Les controverses Pascales van G. Fritz in Dict. Théol. Cath. XI, kol. 1948 vv.