Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 2

707. 1621 Nov. 23. Aan N. van Reigersberch³.

Mon frere.

De consultatie had ick zeer garen uytgestelt tot U.E. overcomste om te hebben op veele poincten naerder instructie. Can 't uytstel geschieden sonder offensie, 't sal my lieff zijn. Soo niet vinde evenwel niet geraiden dat U.E. yet schriftelick soudt overgeven, alsoo het by leven ofte sterven soo my als U.E. hinderlick soude mogen zijn. Myne opinie soude zijn soo wanneer Sijn Excellentie - God wil hem lang sparen - soude mogen comen te overlyden, dat Prins Hyndrick by de oude Edelen van Hollant, die 't toestaet, als sijnde den eersten standt, in confuse tyden voor het heele lichaem te sorgen, uyt haere g(oede) naem ende van wegen de beste ende meeste Ingesetenen van Hollant behoort versocht te werden om by provisie het gouvernement te bewaren, ende in die qualiteyt daetelijck ordre te stellen over het Hollandsch crijgsvolck, lettende insonderheyt op de plaetsen aen zee ende den Hage, dat die wel mogen bewaert werden. Dit gedaen zijnde, dat mijn hr. Pr. Heyndrick in de voorn. qualityt soude behoren uyt de hooftsteden eenige te beschryven van de aldergequalificeerste om by provisie nevens de Gecommitteerde Raden de saecke van het Gouvernement te helpen beleyden, gelijck weleer deden de gedeputeerde, dye gevoecht waren by mijnheer den Prins h.m. Dat voor al andere werck Syne gemelde Excellentie soude moeten schryven aen de soldaten haer stil te houden in 't stuck van de Religie, ende de magistraten vermaenen om de burgers geen mescontentement te geven, om alle swaericheyt te

3 Hs. U.B. Amsterdam, cod. H 4a. Zie over den inhoud Rogge in Gids 1893, III, p. 457, waar hij dezen brief ‘Consultatie nopens den Staat der regeering, als Maurits kwam te sterven’ noemt. Zie ook p. 149 n. 5. Antwoord op n^o. 701.

[p. 155]

verhoeden, oock de Coningen van Vrancrijck ende Engelant zyne oprechte intentie tot 's Lands ruste verwittigen. Indien de burgerye van eenige Steden versocht herstellinge van de oude Regierders, dat Sijn Excellentie door eenige gecommitteerde soude doen letten off tot rust van de Stadt nae de dispositie van de humeuren van de burgerye beter waer de oude vroedschappen te herstellen ende deselve te laeten procederen tot nominatie van burgemeesters, schepenen ende afgestorven vroedschappen, off de oude ende nieuwe vroedschappen te combineren ende burgemeesters ende schepenen te doen nomineren by deselve tot het meeste contentement van de burgerye. Indien op het exercitie van de Religie verschil rees, de magistraten te autorizeren om by provisie reglement te stellen nae haere constitutie sonder nochtans yemant in zijn exercitie buyten de publique kercke ende plaetsen te beletten. Het schryven over de questieuse materien soude dienen verboden als oock alle invectiven. Dit gedaen zijnde souden den Staten van Hollant dienen beschreven, om te letten op 't stuck van de magistraten als oock op de delatie van het gouvernement, ende reïnstitutie van het Collegie van de Gecommitteerde Raden. In Gelderlant, Utrecht, Overijssel meene ick dat de provisionele delatie mede by de Ridderschap soude connen geschieden; ende dat de Gedeputeerde Staten aldaer mede by provisie souden dienen vermeerdert ende voordere vaste ordre gestelt by de Staten. In Zeelant soude wel dienen gereguleert, om met den eerste mede te comen in wettelicke, possessie van het Gouvernement ten minste by provisie: ende soo daer eenige difficulteyt in viel soude my duncken dienstigh te zijn de plaets van de Eerste Edele by noch twee anderen boven den ghene, dye daer nu is, te doen bewaren, van welcke twee de eene soude dienen te zijn van grooter qualiteyt als die het ampt bedient, ende den ander een clouck, aengenaem persoon, die last souden hebben met de gequalificeerste van de steden te houden goede correspondentie. Aen de respective Staten van de Provincien - wanneer deselve met gemack soude connen vergaderen - soude by Sijn Excellentie geschreven mogen werden te letten op een vaste voet tot rust in 't stuck van de Religie ende tot dyen eynde gedeputeerden te senden wel gelast ter Generaliteyt om te letten op de bequaemste middelen van eenicheyt. Onder die middelen schijnt het apparentste te zijn een byeencomst te procureren tusschen de Lutherschen ende Gereformeerden op sulcken voet als by de Keurvorst h.m.¹, Moulyn², Plessys³ ende anderen menighmael is voorgeslagen, om te vinden een voet van kerkelicke tolerentie. Want die voet met de Lutherschen zijnde gevonden - waer toe de Coning van Groot Bretaigne zeer soude genegen zijn - waer met eene de saeck gevonden met de Remonstranten. Can die voet met gemeene bewilliging niet getroffen werden, soo soude resteren dat de Staten Generael, casserende de placcaten jegens de Remonstranten om de rust van 't Landt, schreven aen de Staten van de Provincien, dat elck in den haere ordre souden stellen tot het meeste contentement: by maniere van religionsvrede volgens de practycq van Duitschland ende Vrancrijck. De rust van 't Landt van binnen herstelt zijnde soude moeten vaste alliantien gemaeckt werden met Vrancrijck ende Engelant ende voorts soude de Staten van de Provincien toestaen haere dancbaerhyt aen Sijn Excellentie te bewysen, waertoe alsdan goede voor-

1 Friedrich III, der Fromme.

2 Pierre du Moulin.

3 Ph. du Plessis-Mornay.

[p. 156]

slagen souden connen geschieden. Voor ende aleer op 't stuck van de Religie een vaste Resolutie soude zijn genomen, dunkt my dat Sijn Excellentie in de Capelle, ende verreysende, in zijn huysgesin soude moeten laeten predicken een persoon van buyten ontboden, dye gehouden wierd moderaet in 't stuck van de verschillige questien, ende die deselve in zyne predicatie soude vermyden opdat Sijn Excellentie te minder partydigh mochte werden gehouden. Een placcaet van amnestie sonder quetsing van yemants ere soude misschyen oock niet ondienstigh zijn. Dit alles onder correctie, alsoo het een, dye lang is gevangen geweest ende nu is buyten 's lands niet wel mogelick en is te weten hetgunt hyer op comt te considereren, ende de volgende tyden noch meerdere occurrentien connen voortbrengen, dye het advys souden doen veranderen. In 't eerlick ende haestigh aennemen van het provisioneel gouvernement is veel gelegen, alsoo andersins te beduchten staet, dat men Pr. Hyndrick goede woorden sal geven, sonder op hem te passen ofte immers hem te stellen onredelicke conditien. Dient oock wel gelet op de frontiersteden ten eynde den vyant geen proffyt en doe met de oneenicheden. Ick soude oock van opinie zijn dat men in 't regard van de Roomsch Catholycken sachtelick soude handelen, om geen alteratie te causeren. Voorts alsoo in de Collegien van Justitie veele zijn ingebracht by de nieuwe Regenten, souden deselve dienen versterckt, om te mogen besoigneren met twee cameren. Nopende de Schouten ende Secretarissen souden die van de Reckeninghe mogen gelast werden om het verschil tusschen de oude ende nieuwe bedienaers by transactie ofte lotinge af te doen. In de Universiteyt soude oock dienen herstellinge te geschieden van alle die om de religie zijn afgeset, als oock in de scholen.

Voorts ick verwonder my zeer dat ick in lang geen schryven van den heer van Maurier en heb vernomen. Doet u best om te weten off d'heer van Langerack gaende nae de Coning geen last en heeft gehadt om yet te doen jegens my ende wat: alsoo my dunckt dat daer yet aen moet zijn.

Ick com nu om den uwe van den XX^e te beantwoorden. Ick houde dat Aersens de Legatie nae Venegie¹ aenneemt om buyten 't peryckel te zijn by alle veranderingen. Hoe hy by de Fransche Ambassadeur ende Agenten sal werden bejegent weet ick niet wel. D'heer van Maurier heb ick in lang niet geschreven, omdat ick brieven van hem was verwachtende dye lang zijn opgehouden mids de absentie van den heer Marbaud² die nu is aengecomen. In de saecke van Oost Indië sal ick niet doen buyten kennisse van den heer van Maurier³. In 't uytgeven van de historie⁴ vind ick swaericheyt, omdat de waerhyt niet en can geseyt werden sonder offensien, die my niet en dienen. 's Geloofs voorbericht⁵ meen ick dat mijn broeder tot Antwerpen sal vinden ende vandaer mede brengen. Met de Apologie⁶ ben ick besigh ende begeer dat deselve wel werde

1 Aerssen ging niet naar Venetië.

2 Marbault, zie p. 60 n. 4.

3 Zie n^o. 702.

4 Zie p. 75 n. 8.

5 ‘Geloofs voorbericht’ schijnt de oorspronkelijke titel van het ‘Bewijs van den waren godsdienst’ te zijn (waarvan Grotius het handschrift aan Grevinchoven in Antwerpen had gestuurd, zie p. 149 n. 7); althans Rogge vond in de Bibliothèque Nationale te Parijs een afschrift van het oorspronkelijke ontwerp met het opschrift: ‘Geloofs voorbericht’. Rogge in De Gids, 1893, III p. 469 n. Een nader onderzoek van dit handschrift is wel gewenscht.

6 De Verantwoordingh; zie p. 76 n. 1.

[p. 157]

gevisiteert. Des conincx comste is onseecker. Het opbouwen van de kerck tot Charenton blijft stecken omdat die van de Religie haer meestal absenteren ende 't exercitie niet en continueren, zijnde alle de Predicanten fugityff. Daer werdt noch gehandelt: maer onsecker off daer yet van sal vallen. Men seyt dat het seer nae is geweest. Hyermede sal ick my aen moeder ende alle de vrunden gebieden. Tot Parys den XIX Novembris XVI^cXXI.

U.E. dienstwillige broeder
H. de Groot.

Brand desen brieff.

Ick had dese pas geschreven als ick de uwen, die door S^r. Van der Stringen¹ gesonden is, ontfing. De principaele inhoudt is alrede by 't voorgaende beantwoordt. Ick sal daer dit byvougen, dat by de acte van delatie van de provisionele bewaering van het Gouvernement dienen geëxprimeert de redenen: 1. dat de Staten van Hollant verscheyde handelingen met den heer Prins van Oranje h.m. hebben aengegaen, waerby haer de heeren Staten verbinden tot erkentenisse van de weldaden zyne protectie voor alle andere te prefereren; 2. dat P(rins) H(endrik) is geboren ende gegoedt in Hollant; 3. dat hy als heer van Naeldwijck is Erfmaerschalck van Hollant; om alle welcke redenen de provisionele bewaering niemant als hem toe en comt. Dient oock gelet dat by verscheyde oude ende nieuwe tractaten Zeelant ende Utrecht van het Gouvernement van Hollant niet en moge afgescheyden werden.

Myne historie wensch ick met den eersten te hebben alsoo veele daernae vraegen. Vrese niet voor het openen in Vrancrijck, maer most gelet werden op de vrye uytvoering uyt Seelant. Is daerin peryckel wilt die stucken medenemen nae Hollant ende nevens de stucken tot deselve historie behoorende ende rustende onder den Thesorier de Bye² bestellen door een vertrouwt schipper, waeraen Hilebrand Pieterssen³ U.E. sal connen helpen. Mijnen brieff aen P(rins) H(endrik) is generael ende refereert hem tot het gunt U.E. mondeling sal seggen. Ick ben nu besigh met myne Verantwoording dye ick - gedaen zijnde - U.E. sal doen hebben. Van de ses boucken⁴ heb ick mijn broeder de Groot last gegeven om met U.E. te spreecken. Myne gebiedenisse den moeder, broeders, susters, vrunden. Den XXIII Nov. XVI^cXXI tot Parijs.

U.E. dienstwillige broeder
H. de Groot.

1 Zie p. 126 n. 4. Aan een Jan van der Stringe, koopman te Middelburg, is n^o. 718 gericht; ook 19 Jan. 1631 schrijft Grotius hem.

2 Joris de Bye.

3 Hillebrant Pieters, meermalen genoemd, is waarschijnlijk een koppman of expediteur te Rotterdam, die voor het overzenden van brieven zorgde; zie ook n^o. 780. Ook in Wtenbogaert's brief van 23 Nov. 1628; Maria's brief van 24 Maart of April 1643 aan Nicolaas; Brieven van Maria van Reigersberch ed. Rogge p. 247.

4 Bewijs van den waren godsdienst; zie p 26 n. 6; en p. 156 n. 5.

Adres: E. hoogh geleerden heer Nicolaes Reigersberg advocaet voor den hove van Hollant.

In dorso schreef Reigersberch: broeder de Groot den XIX ende XXIII Nov. 1621. Consultatie.