Reysen na Jerusalem ende Jordaan

(2016)–Jan Govertz– rechtenstatus

De kerk van het Heilig Graf

Het eerste bezoek aan de kerk van het H. Graf

Op den xij dach van augusto, alst avont was geworden, soe vergaederden wy voorden tempel des heyligen grafs. Ende altehant Ga naar voetnoot491 zoe quamen die Turcken, die regierders der stadt van Jerusalem. Ende van hemluyden clam een met een leer van x ofte xij sporten ant slot vanden tempel ende was vreemt om sien. Ende opende een van die twe doeren des tempels met een yseren slotel. Ende telden ons den een achter den ander wel scerpelick in, die guardian voor met zyn broederen ende wy achteran volgende. [250]

Desen tempel doen die Turcken nimeer meer open dan als zy die peregrinen daer inlaeten, ofte om die minnebroederen te veranderen Ga naar voetnoot492 die aldaer gescict worden om dat graft des Heeren te bewaren. Ende van stonden an werdt den tempel wederom toegesloten. [251]

Beschrijving van de kerk

Dit is die gescictenis Ga naar voetnoot493 des tempels des heyligen graefs. [252]

Die kerck is rontsomme overdwersch tuschen die pilaeren en lxxviij voeten wyt, die welcken staen vanden buytenste muer der kercken x voeten over dat graft Ons

Heeren, dat welcke staet in middel der kercken is een ront gat alsoe dat die geheel crocht des heyligen graefs bloot onder den hemel is. Ga naar voetnoot494 Meer Galgathana die kercke staet anden tempel die welcke langachtich is, ende is daer angevoecht voor den choer der kercken des heyligen graefs, meer sy is een weynich langer. Nochtans synse allebeyden onder een dack. [253]

Dat gat ofte speluncke in welcke dat graeft Ons Heeren staet, is viij voeten wyt van buyten, om ende om met marmorsteen bedect, meer binnen in isset een steen ghelyckwys alst was doen daer Christus in begraven was &c.

Die doer tot deesen speluncke gaet in vanden oosten ende is seer laech ende cleyn. Dat heylige graft is anden rechterhant alsmen incompt, noortwaerts by die want, ende is buyten van grau marmorsteen, verheven boven die deel ofte vloer, drie hant breet, viij voeten lanck, gelyck als die crocht ofte dat spelunck binnen in es. Ende is van alle zyden besloeten, noch daer en mach geen licht van buyten in coemen ofte schynen want daer geen veynster an en is daer licht doer coemen mach. Ende daer hangen nacht ende dach en baernen xiij lampen over dat graeft Ons Heeren binnen in verlichtende. [254]

Voer die speluncke des heyligen grafs is ock een ander spelunck

van eenre lanckte ende van eenre wyte ende van eenre gedaente van binnen ende van buyten. Die daer buyten is, hem dunct dat dese twee een zyn ende allens, Ga naar voetnoot495 mer als ghy binnen in syt, soe siet ghy datse middendoer van malcanderen mit een want onderscheyden zyn. Men gaet eerst in dese ende dan voort in die andere, daert heylige graft in is. Die vrouwen gingen in dat buytenste doe sy seyden: ‘Wie sal ons die steen ofleggen’ &c. Ende deese steen was angeweyntelt an die doer des binnenste speluncks. Daer leyt noch huyden ten daghe een groot deel van desen steen voor die doer des binnenste speluncks, daer se midden angeweyntelt was. Dat ander deel is gebrocht op den berch van Syon in Cayphas huys ende is een outaersteen, aldaer ick misse op gelessen hebbe als ghy hoeren sult &c. [255]

Den berch van Calvarien in welcke Onse Heere Jesus gecruyst is, staet van die stede des heyligen graefs vij^c voeten ende men climt tot die stede op daert heylige cruys in een steen gestaen heeft xviij voeten van die vloer der kercken. Die schore des steens daert cruys in gestaen heeft, is alsoe wyt datter een mensche syn hoeft in stecken mach, want ick myn hoeft daer in gestecken

hebbe. Die schore is lanck xviij voet van boven daert cruys gestaen heeft tot beneden op die vloer der kercken. Die verruwe des bloets Ons Heeren Jesu Christi schynt noch openbaerlyck in die schore des steens. Dese schore was onder syn lufterhant. Daer is ock by die stede des lufterhants een seer schoen ende suverlyck altaer getemmert. Die vloer van dese cappelle is geheel van marmoersteen gemaeckt, ende die wanden syn met marmorsteen bedeckt ende van musirtenwerck mittet alre schoenste gout verciert &c. [256] Die stede daert cruys Ons Heeren in gestaen heeft, is een gat twe hantbreet diep ende alsoe wyt dat ick daer myn hoeft in geleyt hebbe. [257]

Oostwaert van den berch van Calvarien xxiiij voeten staet een outaer, onder welcke is een deel van die kolumme daer Onse Heer Jesus an gegezelt is geweest, die Ga naar voetnoot496 daer gebrocht is uut Pylatus huys ende staet bedect onder die outaersteen, alsoe datmen die nochtans handelen ende vischen mach. [258] Dese kolumme is van een steen porphirus genoempt, bruyn met roede vlecken doerspockelt van natueren, die welcke dat gemeyne volck menen dattet droopelen syn des bloets Jesu Christi. Men seyt dat het ander deel des koloms te Constantinpolen gevoert is van dat altaer deses colummes. [259]

Oostwaerts x voeten climtmen neder xlviij trappen tot die stede daert cruys gevonden wert van Helena. Ga naar voetnoot497 Daer is een cappelle veer onder die aerden met twee outaeren. Die stede in welcken dat cruys begraven is geweest, dunct my een vanden graeften des stadts geweest is in welcke die crucen, doe die lichamen ofgenomen waren, in geworpen worden. Daer boven op gedragen syn die vuylnissen ende onreynicheyden uut der stat ter tyt toe dat Helena dat cruys gevonden heeft ende die stede gereynicht wort &c. Want die stede der passien was vast by die stat in welcke stede een hof was.

Die stede daer Maria stont mit die ander vrouwen by dat cruys en was niet onder die armen des cruys totten noorden als die sommigen seggen willen, mer voor dat aenschyn haers lieven soens bynae totten westen. Want die stede daer sy gestaen heeft, wert ons gewessen tegens dat aensichte haers lieven zoens hangende anden cruce, onder den berch. Ende den steen in welcke dat cruys gestaen heeft ende wert daer geeert vanden kersten gelovigen menschen, welcke stede ick ock dicwils gesien hebbe.

Christus hangende anden cruce keerde syn aensicht tegens dat ]102r"/> west als die sommigen seggen dat daeruut openbaer is, want die groete kuyle daer hiervoor of geseyt is, welck was vanden westen over die statgraven was after dat cruys ingeworpen ende daernae gevonden &c. [260] In dese kercke syn veel altaeren betamelycken geset ende versiert.

Buyten voor die westerdoere van desen kercke is die stede daer Maria van Egypten haer gebet dede voor dat beelt van Onser Liever Vrouwen, doe sy by die gehenckenysse Godts verstoeten wert doe sy ingaen woude inden tempel, daer sy een troostelyck antwoort ontfinck van Maria ende ginck inden tempel als ander menschen &c. Ga naar voetnoot498

Nu een weynich verstanis Ga naar voetnoot499 hebbende van dese geschiedenisse des tempels ende des berchs van Calvarien ende des heyligen graefs, soe wil ick voerts verclaeren, alsoe ick voorgenomen hebbe, vanden inganck des tempels, ende hoe wy desen nacht gehouden hebben onsse vyfde processie ende eerste processie inden tempel. [261]

De vijfde processie

Ick hebbe alsoe geseyt, als ons die doere des tempels geopent was, soe werden die guaerdian met alle syn broederen voor in gelaeten, daernae alle onse vrouwen. Ende ten laesten werden wy allegader, die een after den anderen, wel scerpelycken getelt totten lesten broeder Ga naar voetnoot500 toe. Ende terstont

wert die doere after onse rugge toegesloeten. Ende gingen dertien treden van die doere des tempels rechtuut ter plaetsen daer die moeder Godts haer lieve kint Jesum ontfinck doot op haeren schoot. Hier leyt tot een teycken, eens menschen lenckte omtrent, een wytte marmorsteen, rontsom ghezchakeert mit cleyne steentgiens. Ende over dese plaetse hangen en bernen acht schoene heerlycke lampen ende laet seer schoen om in te coemen. Ga naar voetnoot501 Op dese plaetse deden wy allegader onse devotie. Daernae tradt die guaerdiaen seer snellycken voerts ende ryep, altyt zyn handen in die lucht slaende omhoech, om een ygelycke peregrine tot devotien te trecken, twelck wel behoerlycken is. Een mensche is ock hier sonderlangen Ga naar voetnoot502 mededoegende van herten mit dat bitter lyden Christi Jesu gebenedyt.

Kapel van de verschijning

Ende syn mittie cortse Ga naar voetnoot503 gecomen in een cappelle, gewyt in die eere der heyliger maget Maria, mits seven trappen opclimmende. Ende was seer schoen rontsom behangen met schoene tapesserie, seer constich daerin gewrocht die passie Ons Heeren, ende is die plaetse daer Jesus gebenedyt syn moeder Maria alre eerst openbaerde nae syn verrysenisse.

An die slinckersyde vant hoghe outaer deser cappelle sach ick tasten

ende handelen Ga naar voetnoot504 een stuck ofte deel des kolums daer Cristus an gebonden wort doen hy gegezelt wert in Pylatus huys, ende staet in die muyere met houten tralyen bewaert. [262] Ende dat ander stuck des colums is te Roemen in Sinte Praxedis kercke ende is gelyck groot als dat ander. Een ander stuck dier gelycken is te Lugdunen in die groete kercke.

In dese cappelle is an die ander syde noch een ander altaer neffens den hoghen outaer, daert heilige cruys lange tyt geheel ende al gestaen heeft naedien dattet gevonden was van Helena. Int middel van dese cappelle leyt enen ronden marmorsteen op die stede daer dat cruys Ons Heeren op een doode vrouwe geleyt wert ende verwect wert vander doot. Doer welcke dat heylige cruys ondersceyden wert van die ander crucen die daer ock gevonden werden.

Dier wylen dat wy in dese cappelle onse devotie deden, toghen die minrebroeders rockelingen Ga naar voetnoot505 an ende ock ghewyde alphen Ga naar voetnoot506 ende ander ornamenten, ende sy hyeven op te singen mit gebogen knyen Salve regina misericordie mittet versikel ende collect Ga naar voetnoot507 daertoe dienende. Ende mits desen soe hadde dese eerwaerdyghe processie hoeren voortganck [263] &c.

Beneden Onse Lieve Vrouwen choer

omsingelde wy twe groete ronde stenen ende bleven aldaer stille staen elckx mit een barnende waskars in onsen handen singen die letanien, anroepende alle sancten ende sanctinnen. Dese twe ronde stenen syn marmoren ende over elcke steen hanckt een barnende lamp. Inden eenen steen is een ront gat, daer Christus hem Maria Magdalena openbaerde nae synre verrysenisse in een gedaente des gardenyers, ende seyde: ‘Maria, en wilt myn niet roeren’. Ga naar voetnoot508 Ende op den anderen steen stont Maria Magdalena &c. Hier stonden wy ronts ter tyt ende ter wylen dat wy die letanien ten eynden gesongen hadden. Alsdoen soe begoesten Ga naar voetnoot509 wy voorts alle die heyligen plaetsen in desen tempel te visiteren in deser manieren.

De gevangeniskapel

Inden eersten quaemen wy in een cappelle mit drie trappen neder climmende tot een steenroodtze. Daer is een altaer twelck die plaetse is daer die Joden dit saechtmoedighen lam Jesum gebenedyt lelycken ende seer onwaerdelycken tracteerden dierwylen dattet cruys bereyt wert. Int ingaen deser cappellen leyt eene groete witten steen uut den rosche latende, Ga naar voetnoot510 mit twee groete gaeten ingehouden, welcke twee kuylen seer diep inder aerden strecken &c. Die Joden deden Onsen Heer sitten op desen steen mit syn gebenedide benen doer dese

gaeten hangende, alsoe dat syn gebenedyde voeten geen aerde en conste geraecken, twelck een swaere sonderlange Ga naar voetnoot511 passie was voor Christe Jesu, want hy sat moederlycken naect, verwachtende Ga naar voetnoot512 dat hy anden cruyse genagelt soude werden. Die Joden bonden mit dicken koorden syn gebenedide benen tesaemen onder die gaten, opdat syn smarte soeveel te meerder syn soude. Dese steen met twee gaten is seer streng om sien. [264]

Kapel van de verdeling der klederen

Van dese cappelle syn wy voorts gegaen tot een ander cappelle in welcke ock een outaer staet ende is die plaetse daer die roffianen ridderen Ga naar voetnoot513 dobbelden om Ons Heeren clederen den tyt ende terwylen dat Onsen Heer Jesus gebenedyt aldus sat op desen voorscreven steen &c. Ende die blauwe sarck daer die roffianen Ga naar voetnoot514 op dobbelden, een stuck daervan is den outaersteen, alsmen ons seyde &c.

De kapel van St. Helena

Om den hoeck van dese cappelle syn wy neder geclommen xxx trappen tot die cappelle van Sinte Helena, daer dieselfde Helena lange tyt nadat sy die wapenen Ons Heeren hadde gevonden haer devotien heeft gepleecht [265] Ende dese cappelle is versiert mit vier pylaers ende daer is een outaer ende neffens den outaer staet enen verheven stoel van roden steen ende is die plaetse daer Helena op plach te sitten ende weet den Joden te socken die wapenen Ons Heeren Jesu Christi. [266]

Kapel van de kruisvinding

Noch clommen wy elf trappen nederwaert in een speluncke, xxij voeten lanck, daer die plaetse Ga naar voetnoot515 daert heylige cruys gevonden wert mittie ander crucen, mittie spere, nagelen ende die doernencroone tesamen, int jaer Ons Heeren ccc ende vij nader passien Christi. Ende dese xlj trappen syn al uutgehouden in dat geberchte. Ende dese speluncke is beneden anden berch van Calvarien ende hier is ock een outaer. [267]

Kapel van de beschimping

Ende als wy dit regiement wel doersien hadden, soe clommen wy wederom op uut dese cuyl. Ende voortgegaen quamen wy tot een ander altaer, onder welcken wy sagen eenen steen, ront, pylaers gewys, ende is omtrent anderhalf elle lanck ende is grau siende uut den blauwen. Ga naar voetnoot516 Ende is een weynich dicker dan die

kolumme daer Onsen Heer an gegezelt is geweest in Pylatus huys, daerna gecroont, bespot ende bespoghen, syn heylige anschyn bedeckende, en gaven hem een ryet in syn gebenedyde handen. Ende groeten die goedertieren Jesum ende seyden: ‘Ave Rex Judeorum’. Ga naar voetnoot517

Van dese plaetse voortgaende ende gecoemen dicht anden berch van Calvarien, werden ons enen hoegen steen, een manier van enen graet Ga naar voetnoot518 gewesen ende is die plaetse daer Abraham willich was op te offeren synen eenygen geboren soen Isaack. Ende mits desen soe begonsten wy desen gloeriosen ymmen te singen Vexilla regis prodeunt &c. [268] ende hierme clommen wy op die xviij heylige trappen des berchs van Calvarien. Hier tretet een man an syn hert nye als mi. [269] Ende quaemen oppet hoechste des berchs van Calvarien

daer Christus Jesus gebenedyt gecruyst wert.

Kapel van de kruishechting en kruisoprichting

Ende is een suverlicke overwulfde cappelle in alre manieren als ick voorscreven hebbe. [270] Omtrent twee roeden van die geschorde steenrootze is die plaetze daer die Joden dat cruys bereyden, ende als sy des bereyt hadden, soe haelden sy Jesum daer hy in die gaten vanden steen voorscreven gebonden sat ende worpen hem onwaerdich op dat cruys en sloeghen hem daer an mit plompen nagelen. Ende daer dit gesciet is daer hangen xxij lampen en barnen ter eeren Godts lyden.

Van dese plaetse sleepten ongenadelyck die honden dat tedere gebenedyde lichaem, soe seer deerlycken doorwont, mitten crucen, twee roeden weechs ter plaetsen daer die vermaledide scakers Ga naar voetnoot519 ende Joden dat sware cruys rechten, ende lietent

onwaerdelycken neder in die diepe puth vallen, dattem alle syn lichaem aderen zernen crachten. [271] Ende syn gebenedyde bloet liep overvloedich inder aerden. Ende dit gat daer dit cruys Ons Heeren in gestaen heeft, is omtrent drie vierdeel diep ende dat gat is ront. Ende is rontsom beslagen met eenen silveren plaet. Ende binnen in dit ronde gat syet ghy noch schoen bloet, alsoe versch als offet terstont gelaeten waer. Dit gat is uutgehouden in die steen daert cruys in gestaen heeft ende is nu ter tyt drie hantbreet diep ende is niet meer dan eene palm wyt, alsoet mitten silveren plaet ombeleyt is om datmen daer niet van nemen en soude.

Daer ock seven palmen ofte hantbreet van die stede des luchteren arms Christi anden cruce hangende is een groete

schoer in een steen, alsoe groot datter een mensche in leggen mach, welcke schoere doer dese steen tot onder die aerden geborsten is doen Christus sterf anden cruce &c. Daer hangen en barnen lij lampen. Ende mits desen soe clommen wy wederom dese trappen neder, al singende Pange lingua gloriosi prelium certaminis &c. [272]

Kapel van Maria en Johannes

Ende syn gecoemen an die lufter hant in een cappel onder den berch van Calvarien die gewyt is in die eere der saliger maget Maria ende Sint Johan in die stede Golgatha genoomt, daermen ock dese voorscreven schore syt nederstreckende van boven door alle die steen tot onder die aerden &c. Int mitssen deser capelle is die plaetse daer onsen eersten vader Adams hooft gevonden is geweest, welcke plaetse geteyckent is mit eenen witten ronden marmorsteen.

Grafsteden van Godfried en Boudewijn van Bouillon

In dese selfde cappelle int eerste incomen an die ene syde staet die sepulture des hertooghs Godevaert van Belioen, welcke sepultuer is witte marmor, ende daer staet op gehouden, mer men machs niet wel lesen. Ende plach aldus op te staen: Secundum antiquos. Hic Iacet inclitus godefridus Dux de Bulioen qui totam terram acquisivit Christianorum Cuius anima requiescat in Christo in eternum Amen.

Teghens dese tombe recht over om den hoeck van die doere is die tombe van marmor synen broeder Baudewyn, ende staet aldus op gescreven ende gehouden mit griexe letteren, mer men machs nau lesen, dese naegescreven veersen.

Rex Baldewyn Iudas alter machabeus Spes patria vigor eccle’ virtus utriusque Quem formidabat cui dona tributa ferebat Cedar et Ægiptus Dan & homiada Damasco Proch dolor in modico clauditur hic tumilo [273]

Dese eerlicke vorsten broeder hertoch Godevaert van Belion ende Boudewyn syn broeder die die eerste twe coningen waren van Jerusalem die dat lant mit groeten arbeyt wonnen ende besaten dat mit macht ende regierdent selver soe lange totten laetsten coninck Guido alsoe genoemt, Ga naar voetnoot520 onder welcke dat weder gecoemen is onder die heerscappie des Sarracenen alst noch huydens daghes is. Mer ten tyt dat de voorscreven twe gebroederen dat Heylige Lant met groeten gewelt besaeten, deden

sy den heydenen seer groete scade ende den kerstenen alte seer groeten eere.

Ende dese twee eerlycke coningen ende vorsten maecten ende ordoneerden dat een coninck van Jerusalem en soude geen gulden croene draegen, mer een doorne croone omdat Christus om onsse wil eenen doornen croon gedragen heeft. Ende dat hielden hoer naecoemelingen &c. Het is een alten groeten gratie Godts dat die heydenen die vorsten alsoe eerlycken laten leggen begraven, die hemluyden dat ganse lant ofwonnen ende seer groete scade menich jaer deden &c. [274]

Een weynich voorts gaende van dese cappelle is die plaetse daer ick voor of geseyt hebbe, geteyckent mit eenen witten marmorsteen, daer die maget Maria bedruckt geseten heeft doe dat dode lichaem Jesu ofgenomen wert van

den cruyce ende in haer schoet geleyt, datment terstont begraven souden, alzoe hy ock op dese selfde plaetse gebalzemt wert.

De kapel van het Heilig Graf

Van dese plaetse voorts gaende mit onsse processie syn wy ten laesten gecoemen in dat heylige graft daer Jesus in begraven heeft geleghen ende opten derden dach verresen is glorioselyck.

Van dese cappelle heb ick genoch voor van geseyt. Sy is breet ende ronde. Int middel deser cappelle stat dat heylige graft ende die steen daert heylige graft mede besloeten was, is in Sinte Salvatoers kercke.

In Ons Heeren graft zyn lij lampen altyts barnende. Ende voor dat graft staet een cleyn cappellecken in welcke altyts drie lichten barnende zyn. Ende dat heylige graft was rontsom

van buyten gecleet mit schoene tappesserie, zeer schoen daerinne gewrocht die verrysenisse Christi.

Van hier voortgaende syn wy gecoemen wederom in die eerste cappelle der maget Maria, uut welcke wy mitter processien eerst uut gegaen waeren. Ende hiermede soe was dese eerwardighe ende alreheylichste processie ten eynde.

Verdere devote handelingen der afzonderlijke pelgrims

Daernae soe ath ende dranck een ygelicken vant geen hy mit hem inden tempel gebracht hadde &c. Ende die guardiaen riep by hem alle die priesters, geestelyck ende waerlick, Ga naar voetnoot521 ende bescreef ons alder namen ende stelden ons by gescriefte waer een ygelyck misse soude doen by ordonantie, alsoe onser veel priesteren waren, waerlicke Ga naar voetnoot522 wel over die deertich. Ende wel xxv minnebroeders, niet dat dese minrebroeders te Jerusalem al wonachtich waeren, wanter veel tuschenwegen quamen uut Candien, uut Cyperen mit ons. Ende daerom, om dese veelheyt der priesteren, op datter geen confuys vallen en soude om eerst ofte lest te lesen ofte op wat heylige plaetse &c, soe stelde die guardiaen enen brief Ga naar voetnoot523 an die want, waerdoer een ygelyck wiste die plaetse ende wanneer hy misse lesen soude. Die guardiaen ordoneerden myn voor die eerste reyse misse te lesen op dat heylige graft. [275]

Daernae zoe ginck een ygelyck te rust. Ende ick stelde my oeck te rust in die cappelle van Ons Lyef Vrouwe. Daernae soe was een ygelycken vlytich ende naerstich om alle die heylige plaetsen te visenteren, alsoe dat nyemant veel en rusten desen nacht.

Ick nam myn tyt waer ende las omtrent middernacht myn misse op dat heylige eerwaerdige graft Christi gebenedyt, daer ick Godt almachtich of danck. Ende als myn misse uut was, soe ginck ic visenteren alle die heylige plaetsen die inden tempel zyn, ende doorsach desen tempel wel doer, daer ick meer van scryven sal als icker anderwerf in coeme, alsoe dat icket voor dese eerste reyse hierby laet blyven.

In deser manieren verclaert desen nacht overgebracht tot tsmiddachs achtervolgende toe.

Het verlaten van de grafkerk

Omtrent x uren quaemen die Turcken voorden tempel ende wilden van onsse patroon hebben xvj ducaten om ons uut te laeten. Maer alsoe dat noyt gesien en was, soe en woude die patroon des niet geven, alsoe dat wy uut desen meende een wyle daer te blyven. Want die Turcken quaemen en brachten ons hoenderen, eyeren ende druyven te coep &c die sy door dat veynster der doren staken om ons te vercoepen.

Ende sommigen coeften ende aeten, wanter onser veel flau waeren.

Mer want die Turcken merckten dat ons patroon niet geven en wilde, soe hebben sy die dore des tempels geopent ende ons allencken enen tellende Ga naar voetnoot524 uut gelaeten, die minrebroeders voor, die vrouwen daer an, ten laesten wy. Ende terstont een ygelyck nae syn logys ende rusten voorts deese Sinte Ypolytus dach tot sanderen daghes toe.

Een rustdag

Ende was Onse Lieve Vrouwen hemelvaert avont daer wy gelyt gingen opten berch van Syon ende songen aldaer een misse van requiem in coenaculo domini voor die siele van Hans Dircksz. Koeremuery van Middelburch, onse medebroeder die ons ofgestorven was inder zee.

Desen dach soe waeren wy van sinne om tot Bethleem te reysen, maer die heer van Jherusalem hadde twe Arabianen doer laten houden mit palen doert lyf, daer ick breder van scryven sal int vervolch alst die materie eyschen sal. [276] Daer lagen ontspreckelycke veel Arabianen om Jherusalem die ons groot vervolchden, want doen wy versochten den berch van Olyveten muster Ga naar voetnoot525 onsse patroon hoor geven x ducaten. Ende wy moesten geven elck driemael ij marcketen, souden wy coemen in Lazarus huys ende graft. Ende in die kerck opten berch van Olyveten ende inden tempel van Maria. [277]

Dese merghe stont ick op en las misse int pant in cappelle daer Sinte Thomas die wonden Ons Heeren getast heeft mit synen vingheren. Ga naar voetnoot526 Ende als myn misse uut was soe ginck ick weder mit myn geselscap in onse logys, ende rusten myn desen dach tot dattet geworden was Ons Liever Vrouwen hemelvaertsdach. [278]

Activiteiten op O.L.V. Hemelvaart; op weg naar het dal van Josafat

[Me]nyghe nyuwicheyden wil ick ons verclaeren twellick somtyts niet te pas en comt ende nu desen heyligen dach te passe brengen wil, ghy hoeren sult int vervolch &c.

Op Onser Liever Vrouwen hemelvaertsdach soe comparerden wy des morgens vroech voorden tempel des heyligen graefs. Ende als wy onse devotie aldaer gedaen hadden, soe ghingen wy tesaemen doer Jherusalem die selfde straten tot Pylatus huys, die welcke Jesus neder quam cruypen mit syn gebenedide cruys totten heyligen berch van Calvarien voorscreven. [279]

Inden eersten soe gingen wy voorby dat huys van die heylige vrouwe Verona [280] totten hoeck vander straeten toe, op welcken driespronck die Heer Jesus gebenedyt bleef staen mit syn cruce. Ende spraeck die vrouckens van Jherusalem toe ende seyde: ‘En wilt nyet screyden op myn, mer screyt op u selven ende op u kinderen. Want den tyt sal noch coemen dat ghy salich sult

hieten dien buyck die noch geen vruchten voortgebracht en heeft. Ymmers ghy sult noch roepen mittue Ga naar voetnoot527 hovelen ende bergen gedeckt te zyn’ Ga naar voetnoot528 twelcke een prophesie was uut die mont Godts vant belegge de Tyto et Vespasiano, welck hier te lanck valt te verhaelen.

Dese plaetse voorts gaende dese slinckerhant op tot een cruystraet daer Symon dat cruys Ons Heeren hulp dragen, voorts deser rechterhant opslande, quamen wy tot den cappelle van Maria de Pasmo. Ga naar voetnoot529 Ende gingen alsoe voorts doer den boege Locus Licostratos genoemt, tuschen Pylatus huys ende Herodes huys henen opclimmende doer eenre poorte, daer wy die piscyn lyeten leggen an die rechterhant. Ga naar voetnoot530

De situering van Jeruzalem en zijn heilige plaatsen

Voorts gaende doer dese poorte tot een ander poorte des stats, buyten welcke poorte starquilinia Ga naar voetnoot531 wy quamen in dat dal van Josephat, twelcke seer diep ende lustich leyt beneden die stat tuschen den berch van Olyveten. [281] Dese contrie Ga naar voetnoot532 ende cytuacie wel te mercken die muyraetgie an die syde van die Gulden Poorte streckende een weynich zuytwaerts ende wederom noordtwaerts tot voorby porta starquilinia en can ick anders niet mercken dan het die selfde ordonnancie is ende maniere alsoe die stadt van Jerusalem stont als Christus gecruyst was, alsoe costelycken niet, mer op die selfde plaetse wederom opgerecht alsoemen syen mach. [282]

Voorts dat Jherusalem veel groeter geweest is dant nu is, schynt ock als ghy wel anmerckt Annas huys, hoe verde dat dat versceyden leyt vanden berch van Syon daer Cayphas huys staet. Voerts van Cayphas huys merckende hoe verde dat staet dat huys vanden quaden raet. Ende voorts considererende hoe verde dat die stadt van Jherusalem tans verscheyden leyt vanden berch van Syon, twelick wel soe verde versceyden leyt als die Oudekerck vant Conincksvelt. [283]

Die sommige willen seggen dat Jherusalem niet en staet daert voortyts byden tyden van Christo gestaen heeft, daer sy niet wel an en seggen. Die eerwaerdige heylige connighinne Helena heeft veel naersticheyt gedaen om Jherusalem te repareren. Ymmers soe veel heeft sy gedaen als dat sy den berch van Calvarien in die stadt begrepen heeft mit een strate daer achteran, ende die syde leyt ombemuert. Ga naar voetnoot533

Si seggen datten berch van Calvarien mitsen in die stadt leyt. Dats wel ende waer nae die lanckte des stadts te sprecken, maer niet nae die breete. Soe heb ick geseyt dat den berch van Calvarien westwaerts en heeft boven een straete niet, mer voorts vanden berch van Calvarien oestwaerts soe isset een groet regiment van steghen ende van overdeckte straeten.

Dit alte samen niet wel moegelyck om te begriepen

diegeenen die daer nyet geweest en zyn, mer die daer geweest zyn ende kennisse hebben van die cituacie des stats van Jherusalem, die verstaen wat ick hiermede hebben ofte seggen wil.

Den tyt dat ick aldus int dal van Josephat doende was, soe sach ick alle die stat haer circumstancien wel doer. Het is ock een wonderlyck wesen dat die Sone Godts in syn menscheyt alsoe gewandeert Ga naar voetnoot534 heeft, alleen in dit lant gegaen ende gestaen ende gepredickt mit alle die teyckenen miraculen doende, en is niet vorder dan vierdalfden Ga naar voetnoot535 dachvaert van Judaea, Samarien ende Galileen &c.

Intermezzo: enige opmerkingen over Nazareth

Alsmen coemt byt lant van Galileen, soe laet ghy des leggen ende is ock een sleecht Ga naar voetnoot536 lant. Ende ghy gaet doer eenen berch, ende dan coemt ghy tot alten lustigen plaetsen, geheeten Nazareth ende leyt in een vloyende gruenen wech ende dale, van uutermaten lustigen schoenen berghen al omme besloten, ende is niet ghemuyert. Ende die huysen en staen niet tesamen, mer hier ende daer daer wonen veel luyden.

Ende in dese stat woende Ons Lief Vrouwe doe haer die engel Gabriel brochte die boetscap dat Godt om onse wille mensche woude worden. Ende in die stede daer dat gesciede daer staet een alte schoenen monster Ga naar voetnoot537 ende daeran byden chore daer is alten suyverlycken

cappelle daer Maria was doe haer Gabriel die boetscap brochte. Ende daer staet noch een stene kolumme ghedruct als in een wasch doe hyse gruetede, alsmen noch wel seyt. Ende achter der kercken daer is een water daer Maria gebenedyt water uut plach te halen, daer haer die engel dick toesprack.

Ende die heydenen hebben dit water al vernielt, opdat die peregrinen daer geen lavenisse uut halen en zouden, nochte die kerstenen, alsoe dat zy heydenen daer alrehen Ga naar voetnoot538 crengen, doode beesten, asche ende vuylnisse daer inne hebben geworpen, alsoe datmenr nau duyeren Ga naar voetnoot539 en mach van stancke. Ende daer woenen alte veel wreder schalcken daer die peregrienen kerstenen seer of plagen geplaecht te wezen.

Mer nu en mogen geen peregrinen daer middallen coemen, Ga naar voetnoot540 want wy daer, noch op die Jordaen niet coemen en conde, als ick breder verclaren sal int vervolch onser materien als die tyt eyschen sal. Ende dat ick sommige vreemde dingen scryf van steden, derpen ende deser gelycken heyligen plaetsen, dat heb ick uut dengeenen diet al rontsom versochten ende besagen, want sy sekere jaren int Heylige Lant gewoent hebben. [284]

Wesende in dit middel des soeten dals van Josophat soe ben ick voorts gegaen om onse meninge achtervolgende ten eynde te brengen. Ende Godt heeffet ock sonder twyfel willen hebben, want

wy hadden altoes gesolliciteert om tot Betheleem te ryden, mer hoe wy dat anleyden, ten mocht niet zyn, alsoe dat wy stille mochten leggen desen Onse Liever Vrouwen hemelvaertsdach.

De kerk van het graf van Maria; erediensten daarin

Opdat wy niet heel ledich en soude zyn, soe clommen wy Ga naar voetnoot541 gelyck in desen tempel ter plaetsen daer die moeder Jhesu gebenedyt begraven is geweest, ende voorts mit ziel ende mit lyve van dese plaetse ten hemel is gevaren, daer wy desen dach mit onse moeder der heyliger kercken daer getyt ende feest of waren houdende. Ende songen een heerlicke schoene singende misse op dat heylige graft van Maria gebenedyt, aldus luydende: Gaudeamus omnes in Domino dies festum celebrantes in honore Mariae virginis. De cuius assumptione gaudent angeli &c. [285] Dit en was niet veel gesien dat die peregrinen dese gratie toegelaten worden vanden heydenen, daer wy Godt of dancken.

By dat heylige graeft was noch een outaer toegemaect, daer onse priesteren misse op lasen diet geliefden &c. Als die singende misse uut was, soe las die diaken misse. Ende als die diaken syn misse uut was, soe vercreech ickt dat ick ock myn misse las op dat heylige graft van Maria, Godts moeder gebenedyt. Godt sy daervan gedanckt ende

geloeft &c. [286]

Als nu myn misse ten eynde was, soe sach ick desen tempel haer circumstancien wel doer, daer ick voor eensdeel van gescreven hebbe &c. Mer als ghy eerst inden tempel coempt ende begint dese xl trappen neder te climmen, soe siet ghy an die eene syde dat graft van Sinte Joachim, ende an die ander syde syet ghy dat graft van die moeder Sinte Anna &c. Ick heb, alsoe geseyt, nademael ick myn misse gelesen hadde op dat heylige graft van Goodts moeder gebenedyt Maria, soe wasset daer alsoe luytruftich in desen tempel van enygerley secten van kersten menschen alsoe datmer hoeren noch syen en mochte. Een vreemde maniere van misse te doen als ick daer sach en laet ick niet te scryven. [287]

Een Grieks-orthodoxe eredienst

Als wy onsen dienste van dese waerdige hoechtyt hadden volbracht, soe begonsten die Griece priesteren met hoer sermonien ock voert te coemen in manier nae bescreven. Om den hoeck int opclimmen van dese trappen hadden sy ock een outaer op hem selven gemaeckt om misse te doen. Ende alsoe ick begerlycken was om dat eynde van desen te zien, soe vergat ick myn zelven ende bleef op die trappen sitten.

Ende altehants Ga naar voetnoot542 soe quaemen drie priesteren uut den hoecke des tempels, anhebbende elck een casuyfel over haer tabberden, twelck vreemt was om sien. Die middelste van hem drien die hadde een groeten

houten schotel op zyn hooft mit wyn ende broot tesamen gebrocht. Die ander twee an die een syde met een wyeroocksvadt, die ander an dander syde ock mit een wyerrocksvadt. Ende quaemen stadich cum gravitate verhangen Ga naar voetnoot543 mit malcanderen voort, in manieren alsof sy die bruydt geleyet hadden. Comende ter plaetsen tot hoeren outaer daer sy sacrifie doen souden nae hoeren seden, soe namen dese twe priesters desen schotel seer eerwaerdelicken vanden derden syn hoeft ende setten se met hem drien suverlycken neder op den outaer. Ende begonsten aldaer met hem drien te lesen, te cabbelen, Ga naar voetnoot544 ende hadden met hem drien wonder te doen.

Als nu dit lange genoech geduert hadde, soe keerden den principael hem omme totten volcke ende vertoenden hoer die scotel mitten wyn ende broot tesamen gemenget. Die ander twe laghen op haeren knyen ende worpen dat wyeroock omhoech. Dit aldus gesciet wezende, soe setten die principael desen schotel wederom oppet outaer. Ende hy nam eenen silveren lepel ende hy begonst te eten, hy voor ende die ander twee nae.

Ten laesten soe quaemen dat gemeen volck dringhen ant outaer ende ontfingen mede van die gratie. Ende mits dese vremdicheyt ende meer ander vremdicheden siende, soe hadt ic myn selver altemalen

vergeten, want als ick wel toesach, soe waren alle mynen medebroederen nae Jherusalem, alsoe dat ick uut desen die trappen opliep ter kercken uut.

Een hachelijk avontuur; redding van het vege lijf

Ende als ick quam voor poorta Sterquilina ter plaetsen daer Sinte Steven gestenicht is geweest, aldaer my was verwachtende eenen Wouter Geroenz. van Leyden, ende meende mit myn die stadt in te treden nae Pylatus huys in manieren alsoe wy des morgens gedaen hadden. Mer ick en was alsoe niet gesint, alsoe ick een minrebroeder sach wandelende die singel op, over die graftsteden der heeren van Jherusalem. Ende hadde by hem onsen biscop van Romen mit syn doctor in medicinen mit noch een van syn dienders, alsoe dat ick uut desen mit myn troenden Wouter Geroenz. voorscreven.

Ende traden onssen biscop geris Ga naar voetnoot545 achteran over die graftsteden der heydenen, langs die muyre van Jherusalem henen, om welcke muyren veel barnende lampen hingen ende barnden ter eeren van die groete heeren van Jherusalem die daer begraven leggen. Mits desen soe quamen wy voor die Gulden Poorte die ick sach tasten ende handelen Ga naar voetnoot546, twelick een schoen regiment is om sien van verts vanden heyligen berch van Olyveten of, meer veel schoender, suyverlycken int bywesen. [288]

Dese Gulden Poorte heeft twee doeren welcke doeren vander aerden opgemetst syn, soe hooch als een groet man op souden moege reycken. [289] Dit houtwerck der heyliger poorte is voorts omhoogh al becleet mit yser, roet geverruwet. Ga naar voetnoot547 Ende alle die nagelen daer dese yseren platen mede ghespyckert syn , hebben al vergulden hoofden. Dese Gulden Poorte heeft een schoen overwulft portael, welcke portael al van herden steen gemeetst is op pylaers. Wy hyven malcanderen op vander aerden om dese heylige poorte te cussen ende te handelen &c. Dits dieselfde poorte daer Onsen Heer Godt gebenedyt doer reedt opten heyligen palme sonnendach ende ontfingen hem als een coninck, singende Benedictus qui venit in nomine Domini, osanna in excelsis &c.

Als wy nu dus doende waren an dese heylige Gulden Poorte, soe gincker een vervaerlick gecrisch op in dat dal van Josephat ons toecrytende mits alsoedanighe manieren ons toenende dat wy ons sonder vertreck packen zouden vander Gulden Poorte, want wy verdient hadden den doot.

Dit was ons trosman Stephani die voor ons sorrich droech. Ende ons blyven was ock hier niet lanck, wantmen niet dan nae ons keel en was, roepende: ‘Keel of, keel of

keel of’. Ende liepen met groeten vresen die cingel op over alle die heeren graven als verbaesde honden, waerdoer een groet rumor onder onse broederen was. Ende bovenal soe was onse capiteyn mit ons in groeten last. Waeromme? Want haddent die Turcken sekerlycken vernoemen, soe souden sy ons allegader doot geslagen hebben ofte zy hadden ons moeten leeveren. Want die Turcken en willen in geender manieren hebben dat wy omtrent die Gulden Poorte coemen, ick laet staen dat sy toelaeten souden ons dieselfde te laeten tasten ende handelen.

Dese ordonantie onderhouden die heydenen seer scerpelycken, daer ick voor genoech van gescreven hebbe. Ick en raedt niemant alzulcks te beginnen, want ick was in alsoedanigen last dat myn myn haer op myn hoeft stont overeynde overmits vreese, ende ick hieltet alsoe bedeckt als ick muchte. Ende weck Ga naar voetnoot548 van die broeders soe ick best moechte ende liep die sware wech om die muyre langes, totdat ick quam opden berch van Syon, aldaer ick bleef int minrebroeder cloester. Ende by die gratie Godts soe bleef ick verholen alsoe dat icker niet om en leet, Godt hebbe lof.

De zesde processie

Als wy nu in deser manieren, voor verclaert, desen eerwaerdigen feestdach doorgebracht

hadden, soe quaemen onse mockers des achternoens mit hoeren ezelen opten berch van Syon, ende altehants Ga naar voetnoot549 zoe saeten wy op ende reden nae die stadt van Bethlehem toe, daer Jesus gebenedyt geboren is geweest, twellick zyn v milen van Jherusalem.

Enige heilige plaatsen nabij Bethlehem

Als wy van Jerusalem gereden waren ij milen quamen wy tot die stede daer die sterre haer weder openbaerde die heylige Drie Coningen die hoer verburgen was doe sy in Jherusalem gingen. Van welcke Matheus seyt: ‘Die sterre die welcke die Coningen sagen in dat ooste, ginck voor hoer soe lange datse quam ende stont boven die stede daert kint was’ &c. [290]

Daernae soe quamen wy tot een vervallen kercke, op welcke plaetse Helyas die propheet geboren is geweest. Niet veer van daer die engel Godts Abacuyck den propheet byden haere nam ende setten hem neder by die kuyl der leeuwen in welcke Daniel die propheet was, den engel Abbacuyck mit die spyse ende drancke des waters daer gebrocht ende gespyst heeft. [291] Daerby sagen wy oeck die stede daer Jacop die patriarch gewont heeft, daer ock dat graft is van Rachael syn huysvrouwe onder een ekelboeme &c.

Van daer voerts rydende quaemen wy te Bethleem, [292]

meer reeden door Bethleem an geen syde om eenyge heylige plaetsen te visiteeren, aldaer wy quaemen in een vervallen kercke, nu wesende een speluncke, ende wasser in. Ende is die plaetse daer die engel Godts verkundichden die herderkyns die geborten Christi.

Van hier wederomme gekeert nae Bethleem syn wy gecoemen ter plaetsen daer die herderkyns bleven staen ende dochten het waer een droeme geweest, die stem des engels voorscreven. Ende terstont sprack die engel Godts die harderkyns toe, anderwerf seggende: ‘Ick condich u groete blytscap, want ons is huyden geboren die salichmaecker der werlt’. Ende syn mits desen voorts gegaen te Betheleem, sockende dat kyndeken Jesum gebenedyt ende hebbent gevonden.

De ‘Melkgrot’

In deser manieren voorts gereeden ende als wy wederom Betheleem genaecken, soe traden wy van onsen eezelen ende die guardiaen tradt wederom mit ons te rugge te voet eenen groeten boochschoot weechs van Bethleem ofte twee. Daer die gaerdiaen ons vertoenende alten wonderlycken regiment van een spelunck mit een nauw gat in te cruypen, ende daer syn twee ofte drie crochten

in dese speluncke mit een pylaer int mitsen, ende daer staet een altaer in twellick die plaetse is daer Joseph ende Maria, Godts moeder gebenedyt, den eersten nacht hebben gerust als sy waren vlyende na Egypten, want Herodes op die been was om die kinderkens te dooden. Ende want die moeder Godts seer anxtelycken bevreest was om haer kint te bergen, soe is sy mitten kinde Jesum in dese speluncke geweken. Ende overmits anxte ende groete vrese soe heeft Maria in dese speluncke laten vallen opter erden uut haer maechdelycke borsten melck, waerdoer die aerde in dese speluncke bysonder witter, schoender, suverlycker is dan alle die ander aerden daer rontsom leggen.

Ick was in dese speluncke ende hebbe gesien ende namenst myn van dese aerde wel soe groet als myn hoeft. Een wonderlycke crachte deser aerden werden ons bedyt, alsdat wanner die vrouwen in dat Heylige Lant gebonden syn mitten bant van natueren, Ga naar voetnoot550 soe coemense tot dese spelunck ende nemen van dese witte aerden ende pulveryserense in haeren spyse ofte drancke. Ende is haer een groete lichtenisse in haer arbeyt. Des gelycks voorscreven doen die vrouwen daer te lande als sy zwerende borsten hebben. Ende terstont werden sy verlicht van haeren lasten, ende worden

begaeft met zoch daer sy hoer kynderkens mede opvoeden. Ende dit is hier te lande dick genoech beproeft ende waer gevonden. [293]

Omtrent deze speluncke wert ons gewezen die plaetse daer Maria gebenedyt stont bedruct mit dat soete kyndeken Jhesum ende Joseph niet wetende wat wech in te slaen om veylich te vlyen van Egipthen. Ga naar voetnoot551 Ende hebben van stonden an tot een hulpe gecregen die engel Godts, die welcke hoer geleyt heeft veylich, onbescadicht tot int lant van Egipthen &c. [294]

In deser manieren, wantet doncker begon te worden, soe gingen wy wederom tot Bethleem om onse sevende processie achtervolligende ten eynde te brengen.

De Geboortekerk in Bethlehem

Dese stat van Bethleem heeft hier voortyts en schoene stadt geweest, mer en is nu niet groot noch schoen &c. Binnen Bethleem staet inden oosten een alten schoenen kercke, die welcke is mit thoornen, mit arcketten [295] als een burch gemaect, ende is gedect mit […] Ga naar voetnoot552 Ende is binnen al mit marmoren, mit jaspis, mit goude na menigerhanden matirie alte schoen gescyert nae alrewys ende gebouwet. [296] Ende ick gelove dat Ga naar voetnoot553 eenige kercke in die werelt in allen dingen ende mit alle stucken soe ryckelyck ende soe eerlyck is geciert als dese kercke, alst wel voeght. [297] Ende dese selfde kercke heeft wel lxx kolummen ofte pylaernen

van marmor. [298] Ende die kepere Ga naar voetnoot554 syn van edelen cederenhout ende daerop ist gedect mit blye. Ga naar voetnoot555 Inden chore gaetmen te dale mit eenre trappen in eenre kuylen die nyet en is gebrocken of gemaect, mer by hem selven gewaschen, ende die kuyle is in een steenroodtze ende is alsoe lanck alst choor is. Ende dese kercke is gewyet in die Ga naar voetnoot556 der heyliger maget Maria, lanck ij^c ende xxviij voeten ende is lxxxvij voeten wyt &c. In deser manieren soe hielden wy onse sevende processie in dese heylige kercke tot Bethleem, alsoe wy dese heylige plaetsen nagescreven besocht hebben als ghy hoeren sult.

Plechtige ommegang in de Geboortekerk

[T]erstont desen duysteren avont op Ons Lief Vrouwen hemelvaertsdach als wy in dese devote kercke quaemen, soe bereyden hem die minrebroeders mits dat sy hoeren rockelingen ende anderen alphen antoegen ende gaven ons elck een barnende waskaers in onsen handen. Ende quamen met onse processie alre eerst door den ommeganck des cloesters tot een altaer daer is die stede daer Christus opten achsten dach besneden wert.

Van daer gingen wy buyten om den hoogen choore an die noortzyde tegens den outaer ende is die plaetse daer die heylige Drie Coningen haer offerhande, giften ende gaven toebereyden

die sy Christo offeren souden: myr, wyeroock ende root gout.

Plechtige ommegang in de onderaardse geboortegrot

Van dese plaetse clommen wy neder tien trappen onder den hoegen choere in een schoene suverlycke cappelle, mit twee ingangen verscheyden, seer coestelicken verscyert an allen canten ende gepaveyet al mit schoen marmoersteen, tien voeten wyt ende xxv voeten lanck, welcks hoech altaer is die stede onder dat Godt mensche wort geboeren Ga naar voetnoot557 om onse wille van Maria een reyne maget. [299] Den outaersteen is schoen marmor daer die priesters misse op mogen doen &c. Dese stede is voorwaer alre heylichste sonder twyfel, daer die craemvrouwe, die salige maget Maria, voortgebracht heeft die zoene der rechtvaerdicheyt, den oversten coninck. [030]

Van daer voortgaende quaemen wy tot een ander altaer onder een steenroodtze daer gout, wyeroock ende myrre geoffert hebben Ga naar voetnoot558

Daer staet ock een stenen crebbe daer Maria haer lieven geminden soene Jhesum gebenedyt, doen hy geboeren was, in geleyt heeft, gewonden in snoden dokelkyns, Ga naar voetnoot559 want sy anders geen stede en vant, ende die crebbe is vier spannen lanck als daer een zede is. Ende byder crebben syn noch yseren haecken daer yseren ringen in hebben geweest, daermen dat vye an plach te binden wannerment ter [301]

merckt brocht, want die stede was als een gemeen Ga naar voetnoot560 huys.

In dese steenrootze omtrent den hoke van die crebbe Ons Heeren staet merckelycken ingedruckt dat aensicht ende forme vanden heiligen gloriosen leeraer ende doctoer Sinte Hieronimus in manieren offet by een scylder geconterfeyt waer, twelick seer miraculoes is om sien.

After die crebbe Ons Heeren hebben lange tyt onbekent gelegen veel lichaemen der Onnoselre Kynderkyns die van Herodes gedoot waren. Inden hoeck van deser cappelle staet een ronde puth daer die sterre haer verloes nadat sy die Drie Coningen daer gebracht hadde ende is seer wonderlyc om sien. By desen puth daer staet een doere daer wy doer gingen ende quaemen onder die aerde in een cappelle. Daer staet een outaer, onder mit een gat ofte puthe, ende is die plaetse daer dat bloet ende die kynderkyns, gedoot van Herodes, in gevonden syn geweest.

Voorts van hier onder die aerde staen noch twee cappellen. Die een daer Sinte Hieronimus begraven is geweest ende daernae gebracht is te Romen, ende is tot Sancte Maria Maioer. In die ander cappelle is die plaetse daer Sinte Eusebius, een discipel des heiligen mans Sinte Hieronimus ende een naerstich naevolger, begraven is geweest.

Van hier soe clommen wy op mit veel schoenre trappen ter plaetsen

daer die gloriose doctoor Hieronimus, een leraer der heiliger kercken den bybel overgeset heeft uut den Hebreuschen ende Griecxe in Latyn, ende heeft daer lange tyt gewoent by die crebbe Ons Heeren ende aldaer seer heilichlicken geleeft, alsoe die figuer ofte syn effigies wel bewyst daer ick vlus van gesproken hebbe, uut genen menschenhanden gewrocht, maer staet natuerlycen en groeyt Ga naar voetnoot561 in dese steenroetse.

Weer bovengronds in de Geboortekerk

Syn wy Ga naar voetnoot562 voorts opgeclommen inder kercken mit omtrent xxv

trappen ende syn ten laesten gecoemen in een schoene lange cappelle, staende inden ommeganck, ende is gewyet in die eere van Sinte Katryn diemen versoeckt opten heyligen berch Orebb ende Synay. Een predicant dede ons alhier een korte vermanynghe ende gaf ons te kennen, soe wie verbonden ofte sculdich was bedevaert te reysen opten berch van Synay, mochte hem of laten nemen Ga naar voetnoot563 in dese cappelle. Want paus, keyser, coningen haddent alsoe eendrachtelicken geoordineert overmits dattet niet mogelycken en was enygen kerstenen aldaer te coemen om den ongelovigen wille. Want, als die broeder ons seyde, soe was dat heylige lichaem van Sinte Cathryen vanden berch Synay gebracht in Alexandrien. Ende om dies willen was nyemant soe stout van ons allen diet bestaen dorste aldaer te reysen.

Dat meer was: geen van onsen troosluyden, capyteyn, wye hy was, Ga naar voetnoot564 die anvaerden dorste den wech tot die Jordaen te reysen. Want die guardiaen hadde brieven ontfangen als wy noch te Jherusalem waren, alsdat die broeders verdreven waren uut den berch van Synay ende dat closter was gedestrueert, ende omtrent die Jordaen lacht al vol Arabianen &c. Soewy Ga naar voetnoot565 daerom bedevaert sculdich was tot Sinte Cathrinen grave te reysen, die mochte hem of laeten nemen.

Ende hiermede soe was dese eerwaerdige processie ten eynde in Bethleem.

Na deze zevende processie: maaltijd en avondmis

Ende waren mits desen allegader moede, ende gingen tezaemen int pant der minrebroederen, welcke pant die paviment rontsom beleyt ende bespreyt was met dekenen, ende gingen neffens malcanderen daerop sitten in manieren als die kinders int schoel sitten. Ende die broeders brachten ons tesamen vier ende vier een poortie. Ende die wyn hebben wilde, mochtse roepen, mer en wasser niet wel te crygen. Onder al Ga naar voetnoot566 onse avontmael in deser manieren vast Ga naar voetnoot567 doende, soe worden onse alder namen der priesteren ingheteyckent om ordonantie te macken in alre manieren alsset gesceyden Ga naar voetnoot568 inden tempel des heyligen graefs te Jherusalem.

Ende ick vercreech dat ick soude lesen op die crebbe Ons Heeren gebenedyt, twelick ick dede een weynich tyts naedat ick myn avontmael gedaen hadde ende was omtrent by onse uren te rekenen tuschen ix ende x. Overmits die heylicheyt der plaetsen soe mach alsulcx gescyen &c. Een weynich rustende post refectionem alsoe dat myn oogen een weynich besloeten waren Ga naar voetnoot569 soe ginck ick visiteeren die heylige plaetsen. Eensdeels daernae soe ginck ick ende las dat officium Puer natus est nobis & filius datus nobis Ga naar voetnoot570&c op die cribbe Ons Heeren Jesu Christi gebenedyt, Godt heb lof. Ende als myn misse ten eynde was, soe visiteerden ick voorts meer ander heylighe

plaetsen, ende ginck daernae wederom wat rusten. [302]

Daernae soe stelden ick myn verstant Ga naar voetnoot571 om wel te doersien dese

schoene heerlycke triumphelycke kercke, wyens gelycke ic noyt en gesach noch noyt en gehoorde diergelycke. Ende al isset dat icker wat van gescreven hebbe, ten mach niet maken Ga naar voetnoot572 ick moeter breder van scryven. [303]

Heilige plaatsen in en nabij Bethlehem

Mer eerst soe sult ghy weeten alsdat Bethleem gelegen is op eenen hoegen berch seer enge, strekende Ga naar voetnoot573 inder lancte vanden oosten naeden westen. Van den westen is eenen inganck ende daer is eenen putte by die porte, uutten welcken coninck Davidt begeert heeft te drincken als hy was inden stryt tegens den Philistinen waren in Bethleem. Ga naar voetnoot574 Ende daer reysen drie vanden starricksten doer dat middel der tenten vanden Philistynen ende schepten water uut die fonteyne Bethleem die daer was in die poorte der stadt, ende hebben dat gebrocht tot Davidt opdat hy drincken zoude, alsmen leest int eerste boecke Paralepomenen int xj capittel. [304] In dat oosterste eynde des stadts onder een steenroodtse die was by die muyre des stadts, ende het schynt nae den manieren des lants geweest te hebben, een stede eens stals daer een crebbe in is uutgehouden in een steen, als daer die gewoente is die crebben te maecken. [305]

[306]

Nota Daer is onder dese werlt opgegaen ende geboeren vander maget Maria die soene der rechtvaerdicheyt, Christus Jesus Onse Heer, bewysende mit zynre geboorten dat hy ofnemen soude die onreynicheyt der sonden ende die duysternisse des werlts, want hy woude in die onreynicheyt van sulcke stede opgaen ende geboren worden.

By dese voorgenoemde steenroetze is een ander steenroetze die meerder is, niet meer dan iiij voeten daer of gelegen, onder welcke stont die crebbe daer dat soete kyndekyn Jesus, terstont alst geboren was, voorden osse ende den ezel, gewonden in dockelkyns, nedergeleyt wert. Nochtans dunck my voorwaer dattet een steenroetze geweest is, mer daer is int middel een doere gemaect doer die steenroetze, door den welcken men opgaet vander cappelle int choor. Mer tot die stede des aldersuetste geboerten Jesu gaetmen neder van die kercke in die cappelle van x trappen als ick voor geseyt hebbe &c.

Nogmaals de geboortegrot

Dese cappelle is al heel van binnen gemaect van seer goet ende constich werck, ende mit marmorsteen is die vluer overleyt ende is seer costelycken gemaect. Op die stede daer die maget Maria haeren zoen Jesum voortgebrocht heeft, daer machmen misse doen op een seer schoenen marmoeren outaersteen. Daer saghen wy ock een deel vanden bloten steen daer Christus op is geboeren geweest. Desgelycks is daer ock bloot gelaeten een deel van

die crebbe Ons Heeren Jesu Christi gebenedyt in welcken hy gelegen heeft, welcke steenen die kersten gelovigen menschen alre devotelyckste kussen &c.

Nogmaals de Geboortekerk

In manieren als ick voor geseyt hebbe en heb ick nye Ga naar voetnoot575 menschen gesien ofte gehoort die seyde dat hy al sulcken devoten kercke in alle die werlt gesien heeft gelycken dat is die kercke te Bethlehem. Want in dese kercke staen marmoeren kolummen seer suverlick ende costelycken geseth ende geschikt, Ga naar voetnoot576 niet alleen nae die veelheyt, mer seer wonderlyck nae die groetheyt.

Dat binnenste ofte middel der kerkcken van boven die kolummen tot die trappen is gemaect van costelycken wercken, suverlicken ende zeer edeel Ga naar voetnoot577 van allen historien vanden beginne der werlt tot die toecoemste des Heeren totten oordeel. Ga naar voetnoot578 Alle die overdeel der kercken Ga naar voetnoot579 is gemaeckt van marmorstenen van menigerhande veruwen, welcke verscyert is doer menigherhande onderscheyt der bemalinge, alsoe datmen niet werderen Ga naar voetnoot580 ofte bedencken en mach, nae dat duncken van veel menschen, hoeveel dattet waerdich is ofte gecost heeft &c.

Die Sarracenen eeren alle die kercken Onser Liever Vrouwen, mer bysonder eeren sy dese die te Bethleem staet.

Een wonderverhaal

Een zoudaen, Ga naar voetnoot581 siende dese scyerheyt des tempels tot Bethleem haer tafelen, haer kolummen dat sy al seer costelick waren, geboot die altemalen of te

nemen ende in Babilonien te brengen, daer hy syn pallas of timmeren woude. Ga naar voetnoot582 Een wonderlyck mirakel sachmen aldaer.

Want als die werckluyden mit hoeren instrumenten ofte reetschappen daer quaemen ende die soudaen daer noch by stont mit veel anderen luyden, soe is daer uut die dichte ende hele want des muyers, daer alst scheen niet eenyge naelde doer soude mogen coemen, een seer wonderlyck groete serpent uutgegaen ende heeft den eersten tafel daerof berstende overdwersch [307] ende ginck alsoe voort totten anderen, totten derden ende den vierden, soe lange dat sy totten xxx gecoemen was, slangende alsoedanygen geluyt als dat sy waenden allegader haer lyf quyt te wezen diet sagen. [308]

Ende die soudaen, beroert wesende mit groeter vresen, wederriep syn opset mit luyder stemmen ende terstont en sachmen die serpent niet meer. Ende dit is den oorsaecke waerdoor dat schoene prieel Ga naar voetnoot583 blyft staen, want die heydenen desen tyt alsoe geleert syn Ga naar voetnoot584 alsdat sy daer niet tegens en dorren vergaderen, mer blyft huyden op desen dach staen als sy tevooren dede. Ende men seytet daer noch die lichaemen vanden lichame des serpents opten dach van huyden in alle die tafelen daer sy doergegaen heeft, gelyckerwys offet vant vuyer verbrant waer. [309] Ende boven als is dat seer te verwonderen hoe die serpent alsoe mochte gaen an die want, die seer sleecht ende gheladt was als een ghelas Ga naar voetnoot585 &c. Genoech hierof.

[310]

In deser manieren hebben wy desen nacht doergebracht totdat het dach geworden is, [311] twellick was den xvj dach van augusto soe worden wy uut dese schoene suyverlycke kercke gelaeten, daer wy die heydenen van gaven elcx twe marcketten vant ingaen des tempels ende ock vant uutgaen. Ga naar voetnoot586 Certeyn dit regiment van dese eerwaerdighe plaetse van Bethleem is seer wonderlycken om sien. [312]

Alsnu soe waeren onse ezelen bereyt daer wy op saten ende reden ghelyck uut Bethleem, aldaer ons van stonden an buyten Bethleem geweezen wert een stuck van een vervallen toorne, ende is die plaetse daer een man ginck zayen op synen acker koorne. Ende Jesus ter selver tyden comende tot desen man, vragende wat hy saeyden. Ende zeyde: ‘Ick zay steen’. Ende het was steen ende bleef steen ende is noch huyden opten dach steen. Ende tot een gehoechenisse van dien soe raepen die pellegrims op desen acker steen. [313]

Onser sommigen gevoelden hoer niet wel, want sy niet voorsien en waren van wyn nochte van spyse, alsoe dat eenige namen den korsten wech strack na Jherusalem. Sommigen reden voort naet gebercht van Judeen. Ende quamen alre eerst op enen seer hoegen berch tot een vervallen cappel ende is die plaetze daer Zacharias gemaect heeft Benedictus dominus deus Israel &c.

Onder dese cappelle staet een muyer met een gat twellick heeft geweest een kelder. Ende als Herodes hier omtrent quam ryden om die kynderkens

te dooden, soe setten Zacharias Sinte Johan dat kint in dat gat der muyeren in dese kellenaer ende die muyer omsloet dit kint miraculoes. Ende als Herodes voorby was, soe scheyden hem die muyer wederom vaneen &c.

Een boogeschoets weechs voorts rydende is een vervallen kercke ende is die plaetse daer Maria, Godts moeder gebenedyt, dat Magnificat heeft gemaect.

Van dese vervallen kercke rydt ghy voorts een alten scerpen wech over eenen hoghen berch die allewaschen was Ga naar voetnoot587 mit zaly ende tym ende lavendel. Ende int ofryden des berichs coomt ghy in een schoene valey daer veel olyfenboemen staen. Daer hebben die Gricxe moniken een closter, an welcke kercke onder dat hoege outaer staet een gat. Daer is gewaschen eens deels vant cruys Ons Heeren.

Ende uut dit gat coemt eenen sonderlingen roocke Ga naar voetnoot588 seer goet. Ende in deser manieren voorts gereden tot Jerusalem.

Enighe Ga naar voetnoot589 dit tlant ofte geberchte van Judeen niet en doer, mer lieten dat selfde leggen ende quamen by een drooge fonteyn ende is die plaetze daer die heylige Drie Coningen wederomme die sterre saghen, naedemael sy hoer oeferhande ghedaen hadden Christo Jesu, ende waren rydende na Jherusalem. Doer welcke sterre sy geleyet worden eenen anderen wech, opdat Herodes genen kennisse crigen en soude van die geboortenisse Christi Jesu gebenedyt.

Voerts rydende syn wy gecomen by eenen ekelboem, onder welcken groeten boem Maria moeder ende maget rustende Ga naar voetnoot590 mit haeren lieven sone Jesum ende Joseph, alsoe sy moede waeren gecoemen van Bethleem, ende wilde voorts

te Jherusalem om Jesum te presenteeren inden tempel. [314]

Ende van dese plaetze reden wy voerts totten berch van Syon toe, aldaer wy van onsen ezelen traden. Ende aeten onse anderde Ga naar voetnoot591 maeltyt in cenaculo domini. [315] Ende als wy onsen maltyt gedaen hadden, soe ginck een ygelyck nae zyn logys hem rustende tot des anderen daghes toe.

Soe ghing ick mit heer Thomas Jansz. van Antwerpen ende mit meester Jacop van Parys, alias antwerpiensis in Cayphas huys ende las aldaer misse opten selven outaersteen daer dat heilige graft Ons Heeren mede besloten was als die drie Marien seyden: ‘Quis revolvet nobis lapidem ab ostio monumenti?’ Erat quippe magnus valde, alsoe dat heylige evangelium suverlycken verclaert. [316]

Ende als myn misse uut was soe visiteerden ick dese heylige plaetsen daer Godt soe veel geleden heeft in die vermaledyde consistorie Ga naar voetnoot592 van Cayphas, gebonden, geslagen ende gekarkert, welcke karker noch huyden ten daegen ons aldaer gewesen wert. Ick was in dese karker, twelick een duyster nau gat is, gheen twe menschen en souder daer nauwelyck by malcanderen in mogen staen &c.

Ende als die middach genaecten, soe gingen wy tesamen wederom nae onse logys, aldaer wy aten ende droncken vant selfde dat Godt verleende &c. [317]

Ende als den avont genaecten, soe vergaderde

wy alle tesamen voorden Ga naar voetnoot593 des Heylighen Graefs. Ende altehants Ga naar voetnoot594 zoe quaemen die heeren van Jherusalem ende opende den tempel in alre manieren als ick voor verclaert hebbe. Ga naar voetnoot595 Ende die minrebroeders gingen voor in ende alle onse vrouwen daer an. Ende daernae soe werden wy wel naerstelycken ende scerpelycken getelt allegader. Ende terstont, in manieren als voor, werden den tempel gesloten.

De achtste processie

Den xvij dach van augusto des savonts spade hyelden wy onse achtste processie ende onse anderden inganck des tempel. Ga naar voetnoot596 Ende vyelen inden eersten op onse knyen ter plaetsen daer die moeder Godts haeren lieven kint doot ontfinck op haeren schoot, naedat hy vanden cruce genomen wert &c.

Een ygelyck was naerstich om te visiteren alle die heylige plaetsen, gelegen inden tempel. Ende ick sach alle dinck wel doer voor middernacht ende nae middernacht. Het wasser alsoe onrustich ende luyrruftich alsoe dat die een den anderen nauw hoeren en mochte. Ende dat overmits die sevenderley seckten die daer in den tempel mit malcanderen leghen Ga naar voetnoot597 en rasen ende rabbelen nacht ende dach, een ygelyck seckte in syn cappelle boven int verwulfsel ende beneden des tempels. Ga naar voetnoot598 Een ygelycken menende die beste seckte voorhande te hebben. [318] Dits een wonderlyck regiment om sien ende

om hoeren. Ende gebruycken seer wonderlycken hoer seremonyen divers mit versceyden manieren welcke ick syn wyse een ygelycken verclaeren sal byder gratie van Godt. [319]

De verschillende christelijke sekten: Grieks-orthodoxen

Die geestelyckheyt der Griecken als die priesters en nemen niet alleen een wyf, mer sy trouwen dickwil dat vierde wyf. Sy en houden niet dat die oorden Ga naar voetnoot599 van een subdiaken heilich is, noch sy achten die minste ordines niet voor niet. Sy dragen lange baerden ende sy achten dengenen die sonder baert syn, onwaerdich te wesen tot die priesterlycke staet. Sy eeren den sabbatum dats den saterdach by nae op die maniere van den Joden, nimmermer opten selfden vastende, uutgenomen alleen den paschavont, mer sy eeten altoes anders op den sabboth vleysch. Ende sy vormen hoer kinderen terstont als sy gedoopt zyn ende dat doen simpele priesteren. [320] Sy consacreren in gedeyzemt broot. Ende geven dat sacrament onder beyde gedaente als des broots ende des wyns sonder water. Sy en achten onse sacrament niet ende en doen hem geen eerwaerdicheyt. Ende waert saecke dat eenich van onse Latynsche priesteren nae onser manieren misse dede op hoer altaer, terstont waschen sy dat met water als offet onreyn geworden waer mits

welcke wercken sy openbaerlycken bewysen dat zy niet en geloven dat wy mogen consacreren in ongedezemt broot. Ten lesten soe houden sy dat alsdat die Heilige Geest voortgaet vander Vader ende niet vanden Zoen.

Sy haeten onse kersten Latynsche priesters seer. Ende hebben inden tempel voorscreven die helft des berchs van Kalvarien. Ende hebben ock dat hoghe choor tot hooren gebruycke. Ende daertoe die cappelle der Heiliger Engelen buyten byden tempel.

Ende inden dienste Godts soe gebruycken sy alleen haer gricxe spraecke, waerom ock haer leycke luyden Ga naar voetnoot600 alle te mael verstaen dat hoer clercken singen ofte lesen. Mer in anderen dingen als in comenscappen Ga naar voetnoot601 ofte anderen overdrachten spreken Arabische spracke ofte Saracensche spraecke mit andere luyden.

Ende van deser seckte synder planteyt te Jerusalem huyden te daghe in die stat ende doer dat Heylige Lant.

De verschillende christelijke sekten: Syrische christenen

Oeck is daer een seeckte der menschen die hem selven hieten kerstenen te wesen ende syn genoemt Suyryanen. Dese Suyryanen en syn gheen strydtbaer luyden, ten oorloghe seer beanxt ende seer bevreest. Sy en gebruycken geen boghen ofte eenich schut als ander menschen, mer sy syn

wel gestelt tot bouwerck ende anderen swaeren arbeyt. Sy syn ock int meeste deel ongelovige ketters, bedriechelyck, valsch ende logenachtich. Stelen ende roeven houden sy voor niet ende voor geen sonde. Sy openbaren die heymelyckheyden der kerstenen verradelyck totten ongelovighen heydenen ende den Saracenen, onder welck sy opgevoet ende gemenghet hoer quade wercken mede geleert hebben.

Sy houden met groeten naersticheyt haer wyven besloeten, ghelyck als die Saracenen. Ende sy laeten hoeren wyven ofte hoer dochteren niet uutgaen int openbaer dan bedeckt met lyne laecken ende hoer aensichten verdeckt mit zwaert laken, opdat sy van nyemant gesien en zullen worden. Sy bewaeren Ga naar voetnoot602 alsoe scerpelycken hoer dochteren dat zy niet gesien mogen worden van hoer mannen, als sy die ock getrouwet hebben, dan nae den eersten nacht als sy malcanderen beslapen hebben, gelyckerwys ock dat selfde die Saracenen houden mit hoer dochteren, naevolgende dat exempel des patriarchs Jacop als sy seggen, die welcke vermoede te slapen by Rachaelem des mergens vant hy Lyam.

Dese Suryanen houden die insettinge Ga naar voetnoot603 der Griecken ende navollighen den selven eensdeels ende eensdeels niet.

Int westeynde desen heyligen

tempel des berchs van Calvarien hebben sy een cappel mit lindewaet ofgeschut, daer sy haer seremonyen houden in manieren als voor besloten in desen tempel. Noch soe hebben sy een kercke tot hoeren gebruycke getimmert op die stede daer hiervoormaels Sinte Jan evangelisten moederhuys gestaen heeft, voor welcke doere Sinte Pieter gestaen heeft cloppende doe hy uutgeleyt was uut Herodes kerker &c.

Die Suyryanen gebruycken in haers ommegaens die Arabysche sprake ofte die Saracensche sprake, mer in hoere geestelycke godtsdiensten gebruycken zy die Gricxe sprake. [321]

De verschillende christelijke sekten: Jacobieten

Daer syn noch ock Jacobyten die Sinte Matheus alre eerst heeft gebracht totten kersten gelove, mer daernae, als die boese viant syn oncruyt gezaeyt heeft in dat middel des weyts, soe syn sy in menigerhande dwalinge ende ketterye gecoemen ende gevallen.

Want ten eersten soe besnyden sy hoer kinderen als die Saracenen. Ende barnen hoer kinderen met een heet yser eer sy besneden werden, teyckenende voor hoer voorhoeft ofte in haer wangen ofte in hoeren slaepe van hoeren hoefde mit een teycken des cruys, menende dat sy doer alsulcke barninge gereynicht werden van die erfsonden, doer een oorsaecke genomen uut dat woort dat Sinte Johan

baptist seyde van Christo: ‘Hy sal u doopen in den Heyligen Geest ende inden viere’, twellick sy verstaen alleen nader letter ende niet naden geest. Dese Jacobyten dragen ock gemeenlicken crucen op hoeren armen, gedruckt mit een gluyende yser, om eerwaerdicheyt, als sy seggen, des heyligen cruys welcke zy in groeter eeren houden.

Sy en biechten nymmermer hoer sonden enyghe menschen, mer alleen Godt int heymelycke mit aldusdanyge maniere ende wyse. Want sy werpen wyeroock int vuyer by hem ende bidden ende sy menen dat hoer sonden mitten roock opgaen voor Godt ende daer vergeven werden. Ock geloeven sy ende houden dat alleen een natuer in Christo geweest is, gelyckerwys als een persoen. [322]

Oock soe teyckenen dese Jacobyten hoer selven mit eenen vinger in een maniere van een cruys, dat sy daerom doen, als die Griecken ende Surianen seggen, want sy alleen een natuer in Christo belyden te wezen. [323]

Ock soe geven sy hoer jonge kynderen dat heylige sacrament onder die gedaente des broots ende des wyns als sy noch haer moeders borsten suycken, daer sy den Gricken ende Suryaenen gelyck in syn.

Ende dese Jacobyten gebruycken ock een cappelle inden tempel, staende

gevluchten Ga naar voetnoot604 after ant heilige graft &c.

De verschillende christelijke sekten: Armenen

Oock soe synder Armenen, een seckte alsoe genoemt, in Jerusalem ende hebben tot hoeren gebruycke een cappelle inden tempel des heiligen graefs, welcke men opclimt mit eenen stenen grade boven den inganck des tempels, boven int verwulfde seer hoech &c. Sy hebben ock een heerlycke kercke Sinte Jacop die Minre op die plaetse gesticht daer hy van Herodes onthoeft wert. Sy hebben ock Sinte Salvatoers kercke daer Cayphas huys gestaen heeft.

Dese Armenen houden den vasten van xl daghen in die tyt als wy vasten mit soe groeten naersticheyt, dat sy nyet alleen hoer selven onthouden van vleysch, case, eyeren ende van melck, mer sy en eeten ock geen olye nochte vische. Sy en drincken ock geen wyn, mer sy eeten vruchten ende ander zaedt als erweten, bonen &c, soe menichwerf alst hem belieft. Ende opdat sy hoer vervolgers, dat zyn die Griecken ende den Suyryanen soeveel te openbaerlicker contrarie ende tegens wesen mogen, soe eeten sy op somige vrydaegen vleesch. Hoer priesters en doen ock geen water inden wyn als sy misse doen, gelyckerwys als die Gricken doen. Sy hebben onder hem

eenen biscop gemeenlick te Jerusalem die welcke, als hoer gewoent is, twee locken haers heeft op syn hoeft nederhangende byden slape van zynen hoefde op synen schouderen. Ende dese zelfde biscop ende alle die geestelyckheyt dragen groete ronde cruynen, anders Ga naar voetnoot605 en laeten sy hoer haer noch haer baert in gheenrewys scheeren.

Der alle dese seckten soe hebben hem die priesteren der Armenen betamelycker ende bequaemer in hoeren zeden ende ommeganck, gaende in snoede slechte clederen, Ga naar voetnoot606 devoet ende innich in hoeren gebeden ende dienste, bewysende der Latynscher sacramenten eerwaerdicheyt ende innicheyt, mer dwalen in veel articulen. Daer niet meer of. [324]

Alle die werckluyden van Armenen syn geschoeren op hoer hoefden nae die maniere van een cruys, ende dat doen sy daeromme alsmen seyt. Want als int jaer Ons Heeren vij hondert ende xliiij dat volck van Tyeren Ga naar voetnoot607 bevochten worden ende oorlogen hadden tegens den landen van Armenen ende waren geplacht mit groeten pestilencien, ende uut raet ende ingeven van sommige kersten menschen, soe hebben sy hoer hoefden laeten scheren in maniere van een cruys ende, als sy seggen, soe worden sy terstont verlost, waerom sy dese maniere van scheren houden tot een

ewyge gedenckenisse.

De verschillende christelijke sekten: Georgiërs

In desen tempel des heiligen graefs is ock een seckte geheeten Greorgianen, die welcke den berch van Calvarien half gebruycken mit dat gat daer dat cruys Ons Heeren in gestaen heeft doe Christus daeran zynen geest daerop gegeven heeft synen hemelsche vader, by welcke stede zy hebben een outaer. Ende daer hebben sy een gemenelycken ingesloeten om te bewaeren. Ende hebben ock tot hoere gebruyck die kercke der Heiliger Engelen, daer hier voormaels Annas des biscop huys gestaen heeft.

Dits een strydtbaer volck, seer strenghe Ga naar voetnoot608 ten oorloge, sterck ende machtich ende overvlodich mit ontallinge Ga naar voetnoot609 menichte ende veelheyt van strydtbaer luyden. Sy syn seer omtsien Ga naar voetnoot610 vanden Saracenen, Parsen, Meden ende van Assyryen by welcke sy woenachtich zyn. Ende hoewel dit volck om en tom gelegen ende besloten is mitten ongelovigen, nochtans werden sy al gevrest ende omtsien ende nyet lichtelycken van den anderen gequelt ofte bescadicht. Dese seckten wert genoemt Georgiani vanden heiligen ridder Sint Jorijs, den welcken sy in hoeren stryden tegen den heydenen houden voor een sonderlange Ga naar voetnoot611 voorstander ende patroen, ende sy eeren ende vyeren mit groetter eerwaerdicheyt als een banyer

ofte standerdrager. [325] Van dese zeckte woenter veel in Jerusalem ende navolligen in alle punten die wysen ende dwalingen der Gricken in die sacramenten ende in anderen dingen.

Hoer clecken hebben ronde cruynen. Ende die waerlycke luyden Ga naar voetnoot612 hebben viercante cruynen. Alsoe dick als sy te Jerusalem coemen om die heylige stede te besoecken, soe gaen sy sonder tribuyt ende mit opgerechte banyeren inder stat. Want die Saracenen en derven dese Georgianen gheen verdriet ofte muyenisse doen in eeniger wys, sorrigende dat wanner sy weder tot hoeren eygen lande gecoemen waren dat syt alsdan den Saracenen, hoer medebroeders, vergelden ende diergelycken wederdoen souden.

Hoer edele vrouwen reysen mede te stryden in wapenen gelicken die Amazones, dat syn vrouwen alsoe genoemt, die selver een eygen lant besitten ende regieren. Die Georgiansche mannen die hebben ende houden lange baerden ende lanck haer. Ende hebben hoeden op hoer hoefden van mengerley verruwen &c.

De verschillende christelijke sekten: Abessijnen

Oock soe isser te Jerusalem een seckte van menschen, genoemt Indianen ofte Abbasynen. Ende hebben ock een cappelle inden tempel an die zuyderzyde tegens dat heylige graft over, die sy bewaeren een ofte twee vanden hoeren die mede geslooten zyn in desen tempel Ga naar voetnoot613 in manieren als al dese ander seckten

Dese Indianen ofte Abbasinen zyn allegader zwart gelyck morianen ende zyn seer vuyrich ende begerlycken om die heilige steden te versoecken. Sy bidden seer inichlycken ende lanck. Sy doen den dienste Godts nae hoeren maniere zeer eerwaerdelycken. Sy minnen armoede, lydende hoer leven in groete armoede ende gebreck, alle Ga naar voetnoot614 zyn zy ock zeer ryck ende overvlodich. Sy gebruycken linnen geverrude cleyderen, bindende om hoer hoefden, alzoe wel die mannen als die vrowen, blauwen linde doken ende zy gaen mit bloeten voeten zonder schoen &c. Ende al isset dat sy dese voorscreven puncten doen ende houden, nochtans dwalen zy seer, twelick te beclagen is.

Want zy houden die vleyschelycke besnydinghe gelycken die Saracenen ende die Jacobiten, besnydende hoer jonge kinderen. Ende sy barnen hoer kinderen mit een gloeyende yser in hoer voorhoeft mit eenen teycken des cruces. Die ander op hoer wangen, die ander op hoer noese ende veel van hem tot alle dese steden, gelovende die jonge kinderen doer alsulcke barninghen gereynicht te werden van die erfsonde, ende dwalen voorts in veel puncten &c.

Sy consacreren ock in gedezemt broot gelycken die Gricken doen ende geven die jonge kinderen ende den oude luyden dat sacrament onder beyde gedaenten des broots ende des wyns. Ende laeten hoer jonge kinderen vormen van simpele priesteren. Hoer leecke waerlycke luyden Ga naar voetnoot615 comen zeer naerstelycken te missen, bysonder in die hoechtyden.

Ende dan beginnen sy mannen ende vrouwen mit luyder stemmen te singende Ga naar voetnoot616hem te verblyden ende te springen ende die handen tesamen te slaen van blyscappen, vergaderende mit eenen rondomme an eenen cirkel, daer vj ofte vij, daer ix ofte x. Ende sommighe wylen singen sy alsoe alle den nacht doer, ende alremeest in die nachte des verrisenisse Ons Heren, in welcke sy niet of en laeten totten dach toe. Ende die sommigen doen dit alsoe vuyerichlyck ende devotelyck als dat sy daerof cranck werden.

Sonder twyfel het is te ontfermen dese verdolde scapen, want alle dese voorscreven ses seckten laeten hem duncken een ygelyck bysonder dat hy die beste kersten is. Ende sy hebben alsoedanighe geesten over hem inden tempel, van lesen ende van cabbelen, een dunckt syn herschen te schoren Ga naar voetnoot617 alsoe ick voorgeseyt hebbe &c.

De verschillende christelijke sekten: Latijnen

Die sevende seckte dat zyn minrebroeders daer mediteren wy mede. [326] Ende is onse kerstenen wel bekant. Aldus en scryf icker niet van. Die minrebroeders bewaeren dat heilige graeft alleen. Sy bewaeren ock mede

die cappelle van Maria gebenedyt voorscreven. Ga naar voetnoot618 Sy hebben die helft des berchs van Calvarien tot hoeren gebruycke. Genoech hiervan.

Dese sevenderly seckten voorscreven zyn deze. Inden eersten Griecken, Syryanen, Jacobyten, Armenen, Georgianen, Indianen ende Franciscianen mit wiens geloef wy kerstenen stryden. [327]

Govertz’ individuele ommegang in de grafkerk

Om nu voerts te verclaeren onse geschiedenisse soe sult ghy weeten naedenmael ick eensdeels versocht hadde die heilige plaetsen inden tempel, soe clam ick ten laesten den heiligen berch van Calvarien op aldaer ick myn ruste nam op eenen marmoren banck. Daernae soe stont ick op ende clam desen berch van Calvarien wederom neder ende ginck in die cappelle van Maria gebenedyt ende las aldaer myn misse ter plaetsen daer Jesus syn gebenedyde moeder Maria alre eerst openbaerde als hy glorioselicke verrees vander doot. Ende als ick myn misse uut hadde, [328] soe ginck ick opden hoech choor. Int middel van dezen choere is een ront gat twelck men seyt te wesen dat middel dezer werlt &c. Opten rechten noene en geeft die sonne geen scha van haer &c. [329]

Voerts soe ginck ick van Ga naar voetnoot619die cappelle van Govaert van Bilioen. Soe wert my gewesen die plaetse daer Barzeba baden, twelck Davidt sach. Dese conduyten Ga naar voetnoot620 sloten als die steenrootze schoerden doer mededogen des bitteren lydens Christi. Leggende u hoeft onder den berrich van Calvarien in dese cappelle voorscreven after dat outaer, soe

hoert ghy bescheyelyck dese fonteyn springen.

Van hier gaende sy ick voorts gecoemen voor die trappen van Ons Lief Vrouwen cappelle. Alsoe ick voor geseyt heb daer leggen die twee ronde steenen daer Godt hem op openbaerde Maria Magdelena als hy seyde: ‘Noli me tangere’. Ga naar voetnoot621 Die ronde steen daer Godt op stont, heeft een gat. Leggende u ooren daerop soe hoert ghy groet geruft ende duyselinge. Ga naar voetnoot622 Men seyde ons datter geluyt ende gecrisch was der verdoemder zielen. [330]

Einde van de achtste processie

In deser maniren desen dach doergebracht ende den nacht tot dattet geworden was middach, soe quaemen die Turcken ende ontsloten den tempel ende telden ons uut in manieren als voer, ende was den xviij dach van augusto.

Ter selfder uren vernamen wy dat een groete menichte der Arabianen waren te Rama ons aldaer verwachtende, opdat sy ons wilden spolieren Ga naar voetnoot623

ende vermoorden. Ende sy hadden desen dach tegens sommighe van onse trosluyden geslagen, alsoe datter van onse trosluyden wel verslaegen waeren omtrent xl. Ende dese Arabianen verwachten ons van alle canten, daer lacher een groeten hoep mede op die Jordaen. Sommige van onse peregrinen waeren zeer gheerlyck om op die Jordaen te ryden, alzoe zy daer veel op vercoeft hadden Ga naar voetnoot624 ende solliciteerden an onse patron, mer die patroon seyde: ‘Mynheeren, tys niet moegelycken myn u daer te brengen. Want die Turcken zeggen zelver, al waerder hondert duysent te paerde soe en dorsten sy des niet avontueren. Daerom, isset dat ghy eenyge weet te crygen, ick wil hoer geven hondert ducaten’. Alsoe dat wy door deze tydinge die Jordaensche reyse vergaeten ende sorrichden alleen hoe wy te schepe soude geraecken. Aldus wert onsse gemeene roep: ‘Laet die Jordaen varen ende helpt ons sceep’.

Item in deser manieren ginck een ygelyck nae zyn logys ende aeten vant selfde dat Godt verleende ende rusten desen dach. Des morgens gingen wy noch opten berch van Syon. Ende dese tyt soe dede onse patroen naerstelycken versoecken an die Arabianen om te passeren, mer daer en was geen gehoer. Ten mocht niet wesen.

De negende processie

Desen negentiensten dach van augusto soe vergaderden wy allegader desen avont spade voor den tempel om onse laetsten inganck des tempels ende negenste processie te volbrengen.

Soe quaemen die heeren van Jerusalem in manieren als voor ende deden ons die doere des tempels open ende telden wederom seer scarpelycken in, ende sloten die doere achter nae ons toe.

Ende wy quamen terstont ter plaetsen daer Maria gebenedyt haeren zoen Jesum doot ontfinck op haren schoet, twelicke syn vyftien treden vanden berich van Calvarien. Want die bedruckte moeder Jesu gebenedyt niet naerder den cruce en was. Ende als die gebenedyde Heer Jesus sprekende was tot syn gebenedyde moeder Maria, ende Sinte Johan bevelende die sorrige van Maria, alsdoen stont Maria, Sint Johan mit die andere heiligen vrouwen xxvj treden van dese voorscreven plaetse. Die plaetse daer Maria gebenedyt stont mit Sint Johan is geteyckent elcks mit een witten ronden steen, van welcke syn xlj treden tot die trappen tot des berichs van Calvarien toe. Ende int opclimmen des berchs synt xix trappen.

Als nu die gebenedide Heer Jesus syn bittere passie vollenbrocht hadde ende doot was ende vanden

cruce genomen was, soe quaemdt syn bedruckte moeder mit zwaren pyne ende onsprekelycke bangicheyt dese voorscreven xxvj treden, aldaer sy hoer doode kint ontfinck op haren schoot. Ende wert aldaer gebalzemt ende alzoe eerwaerdelycken gebracht ten grave, welcke graft versceyden leyt van die trappen des berchs van Calvarien lj treden. Als wy nu onse devotie hadden gedaen, soe gingen wy allegader voor dat heylige graft.

Begin der ceremonie van de ridderslag in de grafkerk

Die guardiaen maeckten eenen groten cirkel voor dat heilige graft ende ryep alle diegeene voor hem, die instancie gedaen om ridderen des heiligen graefs geslagen te werden. Een ygelycken by hoeren namen ende bynamen, ende lyetse inden rinck comen. Inden eersten

Robbrecht vander Graft

Johannes de Roza

Albertus Nata van Veneetgien

Bernardus Inne ]

]> broeders van Lyeflant

Heynrick Inne ]

Barnardus Ca

Andries vander Carre

Coenraet Willemsz. uut Mytzlant

Joncker Arent Boungaert

Joncker Frans van Diest uut Mechelen

Joncker Jan Palant

Joncker Willem Schynert

Barnaert van Bernen

Heer Philgiebert Collogyn uut Hoogh Borgontge

Heer Anthonis van Cambanyen

Jan Campegroen van Gendt

Jan die Vries van Gendt.

Dese voorscreven seventien edeele mannen, aldus geroepen wesende vanden guardiaen, laghen ootmoedelycken op hooren knyen in desen ronden cirkel, seer innichlicken ende devotelycken. Ende die guardiaen begonste syn sermonyen ende vraechde int generael of sy begeerden ridderen des heyligen graefs geslagen te werden. Ende gaven ter antwoort alsdat sy sulcks begeerden &c.

Daernae soe hyef die guardian terstont op ende sanck Veni sancte spiritus &c mittet versikel Emitte spiritum tuum &c ende de collecte Deus qui corda fidelium. [331] Als nu desen ten eynde was soe dede die guardiaen een corte collatie, Ga naar voetnoot625 mits verclaerende den

ridderlycken staet, toenende wat een ridder toebehoert Ga naar voetnoot626 ende vant wat condicie hy behoert te wesen eer hy desen ridderscap mach ontfangen. [332]

De vermaningen van de gardiaan

Twelick hy hoer vertoende mit een figuer, welcke figuer die guardiaen in zyn hant hadde, in een boeck geteyckent. Ic zach dese figuer, want ick neffens die guardiaen op myn knyen lach als al dit geschieden. Sacht ende hoordent alsoe geschyen. Ende stont aldus gescreven ende sprack met luyder stemmen dese eedele mannen toe dese woorden naegescreven in forma, Ga naar voetnoot627 want ickse uut syn eygen boeck gescreven hebbe. [333]

Dese stacie was seer triumphelyck ende oetmoedelyck om sien. Ga naar voetnoot628 Die gardian sprack ende seyden: ‘Myn edele heeren, wilstu gebruycken in dynen name dese vyf letteren: M.I.L.E.S., soe syt ghy my sculdich te sweren dat inhout van dese letteren Ga naar voetnoot629 alsdat ghy dat syt ende sult onderhouden.

Die eerste letter diens naems sal wesen M. Dat is dat ghy sult wesen groot, sterck, machtich van moede om weder te staen alle duyvelsche inspiratie ende starck te blyven in u teghens spoet.

Die anderde Ga naar voetnoot630 letter sal wesen I. Dat is dat ghy edelgeboeren zyt, bey van vader ende van moeder, van een ridderlyc stam, ende dat ghy gegoedt syt een rydderlicke staet op te vueren sonder eenyge comantscappen te doen, want sulcks nu heel of wesen moet, alleen te becommeren mittie ghuudt, dat ghy myn sweren sult.

Die derde letter dyns naems sal wesen L. Dat is du selste Ga naar voetnoot631 wesen liberael om weduwen, wesen ende arme wichteren voor te staen opdat sy nyet verdruckt en werden, mer een ygelyck te helpen tot syn recht, dragende ghestadelicken in dynre herten dat zwaert der justicien, scerp an beyde seyden snydende; dit sal wesen u grootheyt dyns ridderscap. Dese artikel concludeert mede onder die eerste letter M.

Die vierde letter dyns naems sal wesen E. Dat is ghy sult voor staen dat kersten geloef mit u lyf, mit

u goet ende met u bloet, ende datselfde daervoor te storten tot alleen Ga naar voetnoot632 tyden alst van noede sal syn. Offet geboerde dat onsse aertsche vader die paus, keyser ende coningen waren reysende opten ongelovighen om die te straffen, dat ghy alsdan met u bistandicheyt mede zult compareren in uwen properen persoenen ofte een bequaem te senden in uwe plaetze.

Ende dat ghy sculdich zult wezen alle ketterye te vernyelen ende te verdryven. Pro posse & nosce Ga naar voetnoot633 u goet, u bloet aldaer voor te stellen tot een wrake &c. Ende vooral soe sult ghy myn sweren alsdat uwer geen besmet en is mit die Luthersche lerynge ende ketterye, mer dat ghy u naersticheyt daertoe doen sult dese Lutersche ketterie ende valsche lerynge te extirperen &c. [334]

Die vyfste letter dyns naems sal zyn S. Dese letter S beteyckent u alsdat ghy sult wesen sorchvoudich in die liefte Godts mits alle dagh misse te hoeren als u geboeren mach.’ Ga naar voetnoot634

Ende sprack voorts die guardiaen ende seyden: ‘Myn edele heeren miles, ick heb u verclaert wat een rydder des heiligen ghraevs toebehoert, hoe ghy wesen moet eer ghyse ontfanckt ende hoe ghy daer voort sculdich in syt te leven. [335] Een ygelyck beproeft hem oft alsoe met hem is ende aldus voorts sal leven. Want voorwaer, ist alsoe niet als ghy myn sweren sult, sonder twyfel soe en bedriecht ghy Godt noch my niet, mer u selven. Ende Si deest spiritus, non adiuvat locus.’ [336]

Als nu alle dese articulen voorscreven die guardiaen dese edel mannen voor oogen hadde gehouden, jae noch veel breder dan ick hier scryf, ende seyden dat sy alsoe waren ende voorts alsoe doen zouden, soe hebben (cortelanck overgeslaghen) dese seventien voorscreven edele mannen, die een achter den anderen, blootshoofts op hoeren knyen mit een barnende waskaers in hoeren handen in ons alre teghenwoordicheyt gezworen mit opgerechten vingeren op dat heilige evangelium Christi gebenedyt alle dese voorscreven articulen, hoer geproponeert vanden guardiaen, dat sy soe waren ende alsoe doen zouden sonder faute.

De ceremonie van de ridderslag

Als nu dese edelen mannen in manieren voorscreven ghezworen hadden, soe tradt die guardiaen alleen in die speluncke des heiligen graevs ende bereyden syn instrumenten, te weten een silveren zwaert, een paer vergulden spoeren ende eenen gouden halsbant mit een seer costelyck gouden cruys daeran, ende leyde dit selfde op dat heilige graef.

Ende wantet binnen die speluncke des heiligen gravs seer nau is, alsoe datter hem nau twe in bedrayen en konen Ga naar voetnoot635 waerdoer wy allegader buyten die cappelle moesten blyven staen. [337]Die guardiaen ryep die een voer die

ander nae mit hoeren namen. Ende alsoe hy den eersten exequeerden Ga naar voetnoot636 alsoe dede hy den lesten. Ende gescieden aldus.

Die guardiaen nam dat silveren zwaert mitter scheye ende bantet selfde om des ridders lyve. Ende seyde: ‘Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime & esto robustus contra infideles.’ Ga naar voetnoot637

Daernae soe treckt hy den ridder die vergulden sporen om zyn voet en seyt [338]

Daernae soe nam die guardiaen dat gouden oorde ofte den halsbant mitter gouden cruys ende hinck dat selfde om des ridders hals ende seyde

Dit aldus altesamen gedaen wesende, soe toech die guardiaen dat zwaert uut des rydders scheye ende gaffet selfde zwaert in des ridders hant, seggende

Ende mits desen soe ontfinck die guardiaen dat zwaert wederom in syn hant ende die rydder knyelden ende booch syn ansicht oppet heilige graft. Ende sloech den rydder mitten zwaerde tot drie

reysen toe in synen hack, Ga naar voetnoot638 seggende: ‘Ex autoritate quae fungor orno te in militem sanctissimae sepulchri domini nostri Jesu Christi. In nomine patris & filii & spiritus sancti. Amen.’ Ga naar voetnoot639

Dit aldus gedaen wesende den eersten metten laesten soe hyefen wy allegader op ende songen mit luyder stemmen die schoene heerlycke loffelycken sanck Te Deum laudamus, te dominum confitemur &c, mits desen voorts procedeert Ga naar voetnoot640 totter cappellen van Onsere Liever Vrouwen. Ende hiermede was dit ten eynde.

Ende want dit nu onsen lesten inganck des tempels was ende allen onse processien te vollen gebracht hadden, soe naem een ygelyck desen nacht synen tyt waer mits naerstelycken visenteerden Ga naar voetnoot641 die heilige plaetsen. Elck voechden hem mit groeter vlyticheyt te biechten ende dat heilige waerde sacrament te ontfangen, die een opten heiligen berch van Calvarien, die ander oppet heilige graft Ons Heeren, elcks daer zyn devotie streckten.

Wantet nu duyster wert ende die nacht anstont, soe stelden ick myn neder te rust mit myn hoeft ant heilige graft op die pavyment neder ende sliep een weynich tottie middernacht toe ende ginck mits desen vant heilige graft tottie trappen des berchs van

Calvarien toe, welcken zyn lj treden, ende clam voerts den berch op mit xix trappen. Ende las aldaer myn misse alsoe ick daer geordoneert was vanden guardiaen.

Ende daerna soe doersach ick desen tempel wel mit alle die heiligen plaetsen daerin verborgen &ca. Sonder twyfel het is een wonderlyck wesen om sien ende om hoeren, dat rumor van dese voorscreven sevenderley secten alsoe sy lezen, singen ende rabbelen, elcks syn wyse. Men macher hoeren noch sien, daer ick genoch van gescreven hebbe.

Een ygelyck van dese sevenderley secten hebben daer altoes te minsten twee besloeten in desen tempel geheele jaer doer ende verposen den anderen by maenden. Als te weeten, tot elcke maende vande tyde Ga naar voetnoot642 soe openen die heeren van Jerusalem den tempel ende alsdan soe coemt die guardiaen des berch van Syon mit twe broederen die die geheele maent dat heilige graft bewaeren Ga naar voetnoot643 sullen, ende neemt mit hem wederom die twe broederen die die geheel maent dat heilige graft bewaert hebben. Ende alsoe dese mutatie gesciet vanden minrebroederen, alsoe doen die andere ses seckten ock. Mer als die pellegrums daerin werden gelaeten, soe syn alle dese seckten int generael al daer, waerom die onrust aldaer dan ter tyt in ons tegenwoordicheyt meerder is dan voor of na. Tuschen tyden werden dese secten gespyset

doer een cleyn veynsterken Ga naar voetnoot644 twelick gemaect is in die doere des tempels. [339] Want anders en wert dese doere des tempels niet open gedaen dan voorscreven. Hier genoech van.

Einde van de negende processie

In deser manier desen nacht voort gebracht totdat het middach was geworden. Ende was den xx dach in augusto dat wy alle onse pellegeromaetgie vollenbracht hadden, Godt heb lof diet ons verleent heeft, soe syn die heeren van Jerusalem gecoemen ende hebben ons geopent die doere des tempels ende hebben ons wederom wel scharpelycken uutgetelt.

Ende alsnu soe badt ons die guardiaen dat wy doch tevreden wilden zyn mit die Jordaensche reyse, wantet anders op dit pas niet syn en moechte. Ga naar voetnoot645 Ende was ock niet veel gesien. Ga naar voetnoot646 Ende seyde voorts: ‘Die benautheyt die wy lyden en is u niet te beduiden. Ten sy sake dat onsen kersten keyser ende coninghen hyer anders toe sien, soe en kan icks mit myenen broederen anders langer niet geherden. Ende dus doende sal die reyse heel te niet loepen.’

Afsluiting van de bedevaart

Dit alle tesamen overgeslagen, Ga naar voetnoot647 soe syn wy eendrachtelycken desen middach gegaen opten heiligen berch van Syon int minrebroeder cloester in coenaluco domini aldaer onse derde ende

laesten maltyt bereyt was, aldaer wy goet chyer maeckten. Ende wy werden ock blydelycken ende ock mildelycken gedient van die minrebroeders. Het is sonder twyfel, alsoe alle spyse ende alle drancke wes wy in coenaculo domini nutichden was all sonderlanck wel smakende, want een ygelycke gaf dat ordeel alsdat hy noyt syn daghen alzoedaenighen smake gesmackt hadde. Ende bovenal die wyn was alsoe lyefelycken om drincken mit alsoedanighen sonderlinge smake alsoe dat wy noyt diergelycken smake en gesmaeckten voor ofte nae, dan tot dese drie maeltyden in coenaculo domini &c.

Int eynde van dese maeltyt dede die guardiaen voor ons een corte vermaninge. Ende seyde dat wy op die plaetse waren sittende daer Jhesus gebenedyt dat paeschlam ende scheydelmaltyt Ga naar voetnoot648 was eetende als hy ter doot wilde gaen om gepassyt, gepeynicht ende gecruyst te werden. Twelick hem noch eenen

swaren bangen wech souden vallen, soe waeren wy nu ock in dese gebenedyde plaetse geseten, etende onse sceydelmaeltyt, twelick wel behoerlyck Ga naar voetnoot649 was.

Angemerct dat wy mit alsoedanyge menichte van volck uut alle nacien des christenheyts vergadert binnen Veneetgien ende voorts gecomen waeren tot dese alreheylichste stede van Jerusalem mit soe groeten arbeyt ende mit alsoe groeten swaren pericule van onwedere, dick siende den doot voor onsen oogen ende dicker ons naerder hadde geweest dan wy somtyts wisten. Ende dat wy dick hadde sien sitten Ga naar voetnoot650 onse medebroederen overtboort tot een spyse, die daer gesturven waren, die sommige mit hardt te leggen ende onrusticheyt des zees, die sommige uut groeter begerten ende verlangen alsoe die wech ende dat water seer wyt ende langh is.

Ende wy nu doer Godts gratie gecoemen waren oppet hooghste des berchs ende alle onse begeerten volbracht hadden, dat heilige waerdige graft Christi Jesu gevysyteert mits den heiligen berch van Calvarien ende alle die ander heilige plaetzen daer omtrent, ymmer Ga naar voetnoot651 die cribbe Ons Heeren in Bethlehem &c, soe was een ygelyck begerlyck wederom tot zyne lande te reysen.

Ende daerom wasset wel betamelyck mittie guardiaen ende syn broederen, mits oock onse patroon ende truytzelmannen Ga naar voetnoot652 vrolicken te syn op die heilige plaetse genoemt Coenaculum domini, want sy ons altoes trouwelycken

bescermt hadden voor den heydenen. Danckbaerheyt behoerden hier toe. Die guardiaen lyet ommegaen een zilveren schael daer een ygelyck in dede syn goede doecht Ga naar voetnoot653, twelick den broederen groetelyck van noede is, want sy sitten daer wel uut die weech. Ga naar voetnoot654 En consten sy nyet vasten, sy souden dick honger lyden. Ende ist dat sy yet crygen, seer secreetelycken moeten syt bewaeren of het wert hem benomen vanden heydenen.

Alsoe die guardiaen van een ygelyck ontfinck, alsoe deylden hy ons weder vant gheen hy hadden. Hy bracht voort een groeten houten scotel daer hy elcks uut deylde van veel diversche plaetsen, Ga naar voetnoot655 twelick wy mit devotien ontfingen. Ende hiermede was dese sceydelmaeltyt gedaen. Ende ginc in die guardiaens scell, Ga naar voetnoot656 aldaer ick van hem ontfinck mynen brief van betoech. [340]

Wachten op het vertrek uit Jeruzalem

Ende ginck voorts na myn logys, verwachtende den tyt ons uutrydens der stede van Jerusalem, daer wy allegader seer nae haeckten want wy seer vanden heydenen werden geplaecht.

Want nymmermeer en waren sy van ons, ende ontnaemen ons al dat hem anstont, bovenal onse spyse ende drancke. Haer gelaet te verwachten was ons seer peynlicken. Twelick wy wel claechden onse capyteyn, mer wantte hy sanck al ene sanck gelyck die coecoeck: ‘patiencie, patiencie, patiencie. Ick moetet selver gedoegen, ende die guardiaen moet het oeck gedoegen. Ja sy treken hem mitten barde om eten ende drincken te hebben.’ Aldus patientie was hoer onsen troest.

Het uitzicht over Jeruzalem

Den tyt dat

wy binnen onse logys int patriarchs huys waeren,

soe moechten wy wel alsoe dick alst ons geliefden uut onse stancie Ga naar voetnoot657 gaen boven op den tempel van Calvarien neffens dat lampeneel Ga naar voetnoot658 opclimmende, twelick een schonen thoorne is, mer die clocken syn daer uut. Aldus soe clommen wy dick boven opten tempel des berchs van Calvarien, daer wy over dat Heilige Lant verde van ons moechten sien. Als te weten: dat hoefkyn vanden berch van Olyveten, dat dal van Josephat, den tempel van Salmon, Probatica piscina, ende voorts alle dese heerlycken stadt van Jerusalem over.

Op desen tempel doer eenyghe gaten mochten wy sien dat heilige graft alzoe dick alst ons beliefden. Ghy en moecht Jherusalem niet beter beschouen, zyn groete, lancte ende breete ende maniere van gelegentheyt, dan op desen hoghen heiligen tempel. Van desen heiligen tempel syet ghy in dese heilige stadt van Jerusalem seven thoornen, viercant, hoogh ende smal, ende hebben bovendien een stallaetgie rontsomme van hout. [341] Ende op dese toornen soe waeckmen die stadt want tot alleen Ga naar voetnoot659 plaetsen van dese thoornen mach men sien. Ende dick by daege soe synder eenyge op ende by nachte, die malcanderen toeroepen, als ick dick gesien ende gehoert hebbe. Ende horen roepe by nacht is aldus: ‘Staet op ghy mannen ende vrouwen ende maeckt kinderen om die kerstenen weder te

staen’ &c. Maer hoeren roep by daghe alsoe sy geen clocken en hebben noch die Turcken, noch die Turcken en willen geen clocken lyden. [342] Want als die minrebroeders den reverter gaen Ga naar voetnoot660 ofte hoeren sacrificie doen, soe ratelen sy mit een houten rathel ofte clappen mit eenre houten clappen &c.

Jerusalem staet op eenen seer hoeghen berghe ofte stede, ende men syet uut Jerusalem dat geheele lant van Arabyen ende den berch Abrim ende Nebo ende Fohasga ende dat Dode Meer tottie steen der woestenyen. Ga naar voetnoot661 Ick en heb geen stadt ofte steden gesien die schoenre uutsien heeft. Ende men moet tot desen stadt van alleen Ga naar voetnoot662 zyden opclimmen, want sy gelegen is op die hoeghste stede die in dat lant is, behalven Sylo die welcke twe milen van Jerusalem staet.

Ende den tyt dat wy aldus binnen Jerusalem laghen, soe gingen wy tuschentyden wel met ons v ofte mit ons vj byder straten in die Jodie ende op anderen plaetsen ende saeghen hoer luyder hanterynghe &c.

Spannende dagen

Onder al soe vernamen wy tydinge doer welcke wy anxte hadden, nyet wetende enygen raet om uut Jerusalem te raecken. Want als ick voorseyt hebbe soe waren die Arabianen, een vreseloos volck sonder vrees, sonder hooft, sonder regiment, seer starck op die been om dat lant van Jerusalem, Gazera, Rama te pilgeren. Ga naar voetnoot663 Ende om dat te verhoeden soe zyn die heeren van Jerusalem, Gazara ende Rama mit hoeren macht te velden getogen om dese Arabianen te straffen ende te

verjaghen, twelck gescienden Ga naar voetnoot664 den xxj dach in augusto, daer wy [all]egadaer doer beanxt ende bevreest waeren. Want dat was ons seker, indien die Arabianen victorie waeren adipiserende, Ga naar voetnoot665 dat wy alsdan dode luyden souden hebben geweest. Wy bleven vander straten soe wy best conden &c.

Den xxiiijⁿ dach in augusto was een murmuratie onder onse broeders alsdat onse patroon voorhadde wech te ryden inder nacht te sceepe, ende laten ons binnen Jerusalem blyven, ons gevende den heydenen te voeren Ga naar voetnoot666 opdat hy alsoe alleen gesalveert soude syn, want ons avontuer dese tyt seer crap stont. Ga naar voetnoot667 Ende dit gemerct, hebben onse patroon dit te kennen gegeven. Alsoe dat die patroon uut desen merckten dat wy hier toe sien wilden, soe beloofden hy ons alsdat hy soude reysen om voor ons geley te crigen. Daer wy op antwoorden ende seyden: ‘Ghy en sulter niet ryden, wy en willen des niet gedoegen, mer seynt een die ghy wilt ende blyft ghy by ons’. Twelick gesciet is, ende hiermede was dit haest ten eynde, want hadde onse capiteyn geslagen geworden soe hadden wy gans sonder hoeft ende lyveloos geweest. Mer Godt almachtich, die ons tot noch toe beschermt hadde, heeft ons voort bescermt &c.

Opluchting: de Arabieren verslagen

Op Sinte Bartholomeusdach Ga naar voetnoot668 teghens den avont soe quamen die van Jerusalem binnen mit veel gevangens, een seker

teycken bewysende van victorie voor ons. Ende dese maniere was seer vreemt om sien [343] Des anderen daeghes soe quamen den oppersten heer van Jerusalem, Gazara ende Rama in mit horen janetten, standers ende bazuynen. Ga naar voetnoot669 Ende daer smeet ock een op een bommekyn Ga naar voetnoot670 twelick clanck offet geweest hadde een oude geschoerde ketel. Ende daer speelden ock een op een lang ysere. Ende dat volc riepen ende huylden alte vreemt als hoeren heer voorby passeerden. Vrouwen, mannen, kynderen liepen al hoeren heer tegemoet mits dantsen ende springen, eer, prys, lof bewysende hoeren heer mits syn handen te cussen ende syn clederen. Ende lietet hem ock al doen ende quam stadich inryden, stap voor stap tuschen vyf Turcken mits elcks een lancie vorende, op elcke lancie gesteken een hooft, welcke hoefden gevollet waren mit hoy want sy al gevillet. [344]

Daer wasser veel te voet die al mit groeten hoepen door passerden, naeckt ende sleecht Ga naar voetnoot671 mit hantboghen, pylen &c sonder harnasche. Alsoe dat x van onse Duytsche knechten souder wel hondert machtich wesen van dat geselscap. Mer die te paerden zyn, syn redelycken gestoffert, som clovers Ga naar voetnoot672 ende subtile lancien, dat syn die grove ryeden die daer te landen waschen, Ga naar voetnoot673 daer sy seer fellicke mede schieten. Ende weynich isser geharnest, maer doergaens voeren sy die groete schilden op hoeren bursten. Ende sy brochten veel gevangens in vrouwen, mannen ende kynderen &c. [345]

Des anderen daghes gingen wy ter plaetsen daer dese heeren hoer triumphe hadden gehouden. Daer hadden die hoefden ter veynsteren uut gesteken mittie vierpannen, Ga naar voetnoot674 ende aldaer worden wy eerst merckende dat dese hoofden gevillet waren ende alsoe properlicken gevollet met hoy &c.

Wrede rechtspleging der Turken: het impaleren

Het [is] sonder twyfel een wreet volck die heydenen, ende bysonder als die een die ander machtich wert &c. Seer wredelicke dooden sy die misdadighen, twelick altyt ghescyet dicht an die stadt ende schyet aldus. Die boel ofte diefhanger die leyt die misdadige naeckt op die blote aerde neder ende bint hem alsoe met koorden alsdat hy hem niet verroeren en mach, ende alsdan soe steeckt hy hem mit een yser in syn fondament, welcke yser getoghen wert van die ezelen doer syn lichaem als dattet selfde yser weder uut berst zynen hoofde ofte synen nacke. Ende alsdan soe recht die boel den misdadigen overeynde ende bynt an een pael ende laet hem alsoe levendich staen ter tyt toe dat hy doot is. Ende als hy begint te stincken, soe wert hy inder aerden bedulven. In dese manieren soe werden daer twe Arabianen gemartelyt als wy daer noch te Jerusalem waeren.

De laatste dagen voor het vertrek uit Jeruzalem

Den xxv dach van augusto soe accordeerde die patroon mitten guardiaen ende hebben van die heeren van Jerusalem geley voor ons verworven, behouden dat onse patroon bovent contract noch betaelen souden eenyge

penninghen. Hiermede passeerden desen dach mede totten xxvj dach van augusto toe, soe brocht een ygelyck zyn deken ende oorkussen opten berch van Syon ende bleven alle desen dach opten berch van Syon, verwachtende die ure dat wy uut Jerusalem soude ryden. Ga naar voetnoot675 Mer alle dinck wel doermerckende soe wasset noch verde te halen. Wat isser geboert?

Tegens den avont wasser vaste tydinge dat wy ryden souden, mer dat hadde onse patroon desen dach al beloepen, Ga naar voetnoot676 mits dat hy den Turck gesconcken hadde twee zyden tabbaerden ende noch sekere juwelen daertoe &c. Desen dach was ick altyts opten berch van Syon mit myn pack ende sack ende doersach dit cloester der minrebroederen wel doer. Het is casteels gewys ende is sterck omseth mit muyeren. Boven op dese muyren machmen gaen wandelen. Daer leggen groete honden op die daer naerstelycken waken nacht ende dach om die minrebroeders te bescermen. Ende wanner sy eenyge Turcken omtrent ruycken, soe tyeren sy ofte sy verwoet Ga naar voetnoot677 waeren, ende als daer eenige kerstenen by coemen die doen sy alten groeten vrientscap. Ick werde op dese muyer gelaeten omdat ick uut dat geruft Ga naar voetnoot678 wesen soude, want ick scryven moeste voor die guardiaen eenighe bullen tot behoef van den genen die ridderen geslagen waren. Mer alzoe drae ick boven quam, soe vloeghen die honden om mynen hals ende

bewesen myn groete vrintscap. Mer alsoe doende en conde ick niet vorderen in myn scryven, daer die minrebroeder den honden van bestraften. Ende van stonden an waeren sy gehoersaem ende gingen zeer mack by my leggen mit haer muyl op myn benen als lammeren, daer ick myn seer van verwondeerden.

In deser manieren voor verclaert bracht ick mynen tyt wech in dat Heylige Lant ende binnen Jerusalem. [346]

Vertrek via Rama naar Japha

Als nu genaeckten den avont twellick was den xxvj dach in augusto, soe compareerden alle onse mockers mit hoeren ezelen opten heiligen berch van Syon. Ende een ygelycke peregryn ginck op synen ezel sitten ende reden uut Jerusalem tot Rama toe. Het was alsoe duyster dat wy pat noch spoer en saghen, ende hadden onse ezelen die wech niet beth gekent dan wy, soe moechten wy wel den hals gebrocken hebben. Ende het en was ock noyt gesien ofte die pellegrums en pleghen hem tuschen onsen wech te rusten, Ga naar voetnoot679 mer des en moechte ons niet geboeren. Lusten ons wel, lusten ons qualicken, wy moesten voorts ende quamen tot Rama int hospitael den xxvij dach in augusto omtrent x uren voormiddach &c.

Dit hospitael, twelick die eerwaerdighe

coninghinne Ga naar voetnoot680 hier voortyts heeft laten maecken ende namaels weder gherepareert, overmits ouderdom, byden ouden hertoch Philips tyden Ga naar voetnoot681 tot behoof vanden pellegrumts. Ende daer waeren ock groete goede toe gedoteert tot behoef ende nootrufticheyt der peregrinen, mer den Turck heeft dese renten al nae hem genoemen, alsoe dat die pellegrums niet meer en hebben dan optie blote erden te leggen op een math die wy aldaer coepen musten.

Ende die Turcken brengen victalie aldaer te coep, broot, hoenderen, eyeren ende druyven. Mer geen wyn, often waer sake datse die trosluyden hadden uuten scepe gebracht ende vercoftense u voor veel gelts &c. Dat lyden dat ons die heydenen andeden, en is myn niet wel mogelycken om uut te scryven, bysonder tuschen Jerusalem ende Japha. Want eenyge van onsen broederen die werden van hoeren ezelen gestoten ende geslagen. Sommige werden hoer spyersacken Ga naar voetnoot682, malen ende vleeschen Ga naar voetnoot683 mitten wyne van hoeren ezelen ende van hoeren lyven gesneden, ende en moesten eenen woort daer niet teghens seggen. Mer die het ongeval te boer Ga naar voetnoot684 viel, die moest hem daer in tevreden schicken.

Int hospitael deden sy ons groete foortse want wat sy dochten dat deden sy, lopende uut ende in onse stancie Ga naar voetnoot685 gelycke verwoede honden. Ick was ontfangende v ofte vj asperen in onse stancie van mynen broeder, twelick een Turck sach ende moestse van

stonden an hem geven, twelick ick liever dede dan te werden geslagen.

Ter selfder uren soe was onder ons een groot rumoer in dit hospitael.

Enen Turck was bedrivende eenige foortse over eenen broeder, genaemt Huych Gerritsz. Foyt van Utrecht. Want alsoe Huych voorscreven was copende spyse, soe ontnaem desen Turck hem fortzelycken zyn gelt uut syn hant. Als dat desen Huygh den Turck sloech voor syn kaken dat hem syn tanden ratelden, waerdoer wy allegader in groten laste waren. [347] Huych Foyt wert gevangen. Onse patroon mit groeter naersticheyt desen Turck tevreden heeft geschickt, opdat hyt niet verder en soude clagen, ende gaf hem tot dien eynde drie gouden ducaten ende acht marscellen. Aldus soe waeren wy altyts in perykel. Daerom soe wie hier wandelen Ga naar voetnoot686 wil die moet verdragen, al waer hy een coninck van synen hals. Ga naar voetnoot687

Die heydenen en sien niemant an,

die hoer int oogh lopen die hebben daervan. 688

In dit hospitael coften wy ons palmen ende waren aldaer tot Sinte Johans onthooftdincks dach Ga naar voetnoot689 toe ende reden omtrent ix uren uut Rama eenen schoenen, effen, welrieckenden wech tot Japha toe mit vrese ende swaeren perikelen in manieren voorgescreven. Ende traden van onse ezelen op die zeestranghe Ga naar voetnoot690, ende gaf mynen mocker Machumet drie marscellen.

Ende moesten van stonden an allegader wederom in die kellenaers ter tyt ende ter wylen toe dat onse patroon den Turck gepaeyt hadde van die reste onser alre hooftgelt &c.

Wachten op de afvaart

Den tyt genakende alsdat wy mitter barcken te sceep varen souden, alsdoen soe ginck ons die meeste laest Ga naar voetnoot691 ende noot om, want alsoe langhe die Turcken herscappie over ons hadden, soe waeren sy tevreden, mer als sy sagen dat wy van haer scheyden, soe schenen sy te rasen. Want als wy van onsen bootgesellen gedragen werden totter barcken, soe liepen sy int water ons nae ende smaeckten Ga naar voetnoot692 daer veel tot ten hals toe int water. Soe wie dit avontuer te boert vyel, die moest hem duldighen en dogen. Ick werden ock mit myne slippen getoghen van myn bootzgesels hals int water ende liep voerts mit cousen, mit schoen doert water totdat ick in die barcke quam.

Dit ofscheyden is hoer temael Ga naar voetnoot693 bitter. Al isset dat wy mit hopen doer enen drinckpenninck toewerpen, ten baet niet, sy blyven eeven verwoet, niet achtende dit lyden. Mer haesten ons van desen verwerden hoep Ga naar voetnoot694 soe wy eerst moechten. Godt sy gedanct ende geloeft. Noyt en was myn Turck ofte mameluyck Ga naar voetnoot695 lastich dan int ofscheyden, als ick voor geseyt hebbe. [348]

Ende quaemen desen

Sinte Johans onthoefdincks dach tegens den avont mit groter vroechden tsceep. Ende het was huyden den xxiij dach dat wy dat Heilige Lant eerst betraden, daer wy of hadden gelegen xvij dagen tot Jerusalem ende tot Bethleem. Die ander ses dagen waeren wy reysende tuschen Japha, Jerusalem ende Bethleem ende wederom tsceep.

Alsnu soe waren wy tevreden dat wy oppet meer waeren, rydende om ons ancker, omtrent daer Onse Heer Jhesus gebenedyt dick sach vischen zyn lieve discipulen, daer hyse vischers der menschen maeckten ende deser gelycken &c.

Den xxx dach van augusto quamen noch veel Turcken tsceep ende deden hoer comantscappen

teghens onse patroon mits lakenen te copen &c ende vueren des avonts wederom ant lant. Dese selfden avont waren ses van onsen broederen uut Ytalien ende Vranckryck die ghehuyert hadden een cleyn sceepkyn aldaer sy mede vaeren Ga naar voetnoot696 nae die groete coepstat Alckayer Ga naar voetnoot697 om alsoe te geraken ten heiligen berghe van Synay ende Orebb. Daer waeren eenyghe Nederlanders tot iij ofte tot iiij toe die ghaerne medegevaren hadden, mer overmits hoer quade regiment vant droncken drincken &c, soe moesten sy blyven. [349] In deser manieren soe verwachten wy vast den tyt mit groeter begeerten ons voorts tzeylen, daer een ygelyck vlytich toe was. Ga naar voetnoot698

voetnoot491: dadelijk

voetnoot492: te laten aflossen

voetnoot493: situering

voetnoot494: Apokoinou met als scharnierend zinsgedeelte in middel der kercken.

voetnoot495: volkomen één

voetnoot496: Versta: welke.

voetnoot497: Legenda aurea, cap 68.

voetnoot498: Legenda aurea, cap. 56.

voetnoot499: verstandenis, begrip

voetnoot500: medepelgrim

voetnoot501: en maakt de binnenkomst zeer fraai.

voetnoot502: Versta: sonderlingen.

voetnoot503: heel snel

voetnoot504: bevoelen en beroeren

voetnoot505: korte witte koorhemden (amicten)

voetnoot506: lange witte koorhemden (alben)

voetnoot507: responsories: niet-gezongen spreuken (versikels), resp. gebeden (collecten) met antwoord, die in verband staan met het karakter van de religieuze plechtigheid.

voetnoot508: ‘Noli me tangere’ (Johannes 20: 17).

voetnoot509: Versta: begonsten.

voetnoot510: ietwat roodachtig (Cf. W.N.T. VIII, kol.1159, sub C)

voetnoot511: Versta: sonderlinge.

voetnoot512: in afwachting dat

voetnoot513: schelmachtige ‘heren’

voetnoot514: schelmen, fielten

voetnoot515: Lees: daer die plaetse is.

voetnoot516: grijsblauw

voetnoot517: ‘Gegroet, koning der joden’.

voetnoot518: Versta: berggraat: ruwe, hoekige steen.

voetnoot519: rovers

voetnoot520: Bedoeld is Guy de Lusignan (ca. 1150-1194), die in 1187 vernietigend werd verslagen door Saladin, daarna in Tyrus zijn toevlucht vond, en ondanks tegenstand van zijn mede-kruisridders bleef vasthouden aan zijn titel ‘Koning van Jeruzalem’. Van 1192 tot 1194 was hij koning van Cyprus.

voetnoot521: Versta: weerlick (wereldlijk).

voetnoot522: waarlijk, in waarheid

voetnoot523: Hier: notitie.

voetnoot524: één voor één tellend

voetnoot525: Versta: moest daar.

voetnoot526: Johannes 20: 24-29.

voetnoot527: met uw

voetnoot528: Lucas 23: 28-31.

voetnoot529: Versta: Maria de Spasmo.

voetnoot530: De piscyn is Birket Israel; de poorte is de Stefanuspoort.

voetnoot531: Lees: Porta sterquilinii. Dit is de Mestpoort, in de zuidoosthoek van de stadswal.

voetnoot532: contrei, gebied

voetnoot533: ommuurd

voetnoot534: gelopen

voetnoot535: 3½.

voetnoot536: Lees: slecht (effen, vlak).

voetnoot537: kerk

voetnoot538: Versta: alree (voortdurend).

voetnoot539: uithouden

voetnoot540: maar nu kunnen de pelgrims daer volstrekt niet komen

voetnoot541: Versta: daalden wij af.

voetnoot542: dadelijk

voetnoot543: in plechtig toewijding

voetnoot544: gebeden te prevelen (en) met luide stem bidden.

voetnoot545: snel

voetnoot546: met de handen aanraken

voetnoot547: geverfd

voetnoot548: Versta: week, verwijderde mij.

voetnoot549: dadelijk

voetnoot550: Wanneer de vrouwen in Palestina menstrueren

voetnoot551: Lees: om veylich te vlyen wat wech van Egipten in te slaen (vgl. Fr. la route de Paris: de weg naar Parijs).

voetnoot552: De opengelaten ruimte is niet ingevuld. Enige regels verderop staat: blye.

voetnoot553: Lees: Ende ick en gelove niet dat…

voetnoot554: kapgestel, spitsdak

voetnoot555: lood

voetnoot556: Lees: in die eere.

voetnoot557: waarvan het hoogaltaar de plaats is waaronder God als mens werd geboren

voetnoot558: Vul aan: die heylige Drie Coningen.

voetnoot559: gehuld in voddige doekjes

voetnoot560: voor ieder toegankelijk

voetnoot561: komt tevoorschijn, is waarneembaar

voetnoot562: Lees conform AW 123: Van dese plaetse sijn wij.

voetnoot563: van die plicht laten ontslaan

voetnoot564: geen enkele van onze tolken-begeleiders, zomin als de scheepskapitein, wie dan ook

voetnoot565: Lees: Soe wie.

voetnoot566: Met ons allen

voetnoot567: zonder onderbreking, ‘ijverig’

voetnoot568: geschiedde

voetnoot569: Versta: Na de maaltijd met een klein dutje een weinig gerust hebbende.

voetnoot570: ‘Een kind is ons geboren en de mensenzoon is ons gegeven.’

voetnoot571: Daarna nam ik mij voor

voetnoot572: ik kan het niet verhelpen

voetnoot573: Lees: streckende.

voetnoot574: Apokoinou met als scharnierend zinsgedeelte den Philistinen.

voetnoot575: nooit

voetnoot576: geordendt

voetnoot577: Lees: eedel.

voetnoot578: tot de wederkomst van Christus bij het laatste oordeel.

voetnoot579: Bedoeld is de hele gelijkvloerse kerk, boven de geboortegrot.

voetnoot580: schatten

voetnoot581: sultan

voetnoot582: waarmee hij zijn paleis wilde opbouwen

voetnoot583: ‘hemelse overdekte ruimte’. AW 127 heeft kercke.

voetnoot584: want de heidenen hebben tegenwoordig daar zoveel van opgestoken

voetnoot585: die zeer effen en glad was als glas

voetnoot586: Apokoinou met als scharnierend zinsgedeelte den xvj dach van augusto.

voetnoot587: die geheel begroeid was

voetnoot588: geur

voetnoot589: Lees: Enighe reden.

voetnoot590: Lees: rustende was.

voetnoot591: tweede

voetnoot592: vergaderruimte

voetnoot593: Lees: voorden poorte des tempels.

voetnoot594: dadelijk

voetnoot595: Zie f. 102r-v.

voetnoot596: en betraden wij voor de tweede maal de kerk

voetnoot597: Lees conform AW 131: legghen.

voetnoot598: Lees conform AW 131: beneden inden tempel.

voetnoot599: geestelijke staat

voetnoot600: leken

voetnoot601: in de handel

voetnoot602: bewaken, in het oog houden

voetnoot603: instituties

voetnoot604: vastgemaakt, verbonden

voetnoot605: voor het overige

voetnoot606: in sjofele en eenvoudige kledij

voetnoot607: Tyrus (Libanon).

voetnoot608: kloek, flink

voetnoot609: ontelbare

voetnoot610: ontzien

voetnoot611: bijzondere

voetnoot612: Versta: weerlycke luyden: wereldlijke, niet-geestelijke lieden, leken.

voetnoot613: waarin een of twee van hun groep die ook in deze kerk zijn ingesloten, wake houden

voetnoot614: ook al

voetnoot615: Hun wereldlijke leken

voetnoot616: Lees: mit luyder stemmen singende.

voetnoot617: En zij zijn in de kerk zo druk in de weer met prevelend en hardop bidden, dat je zou denken dat dat je hersens afgeschraapt worden (m.a.w. dat je er een snijdende hoofdpijn van krijgt).

voetnoot618: Bedoeld is de Kapel der Verschijning; zie f. 102v-103v.

voetnoot619: Lees: naer.

voetnoot620: watertoevoeren

voetnoot621: ‘Raak mij niet aan’. (Johannes 20: 17).

voetnoot622: gerucht en geschreeuw door elkaar

voetnoot623: beroven

voetnoot624: in geïnvesteerd hadden

voetnoot625: toespraak

voetnoot626: aangevende wat een ridder past

voetnoot627: correct

voetnoot628: Deze bijeenkomst was zeer prachtvol én nederig stemmend om te zien.

voetnoot629: hetgeen deze letters impliceren

voetnoot630: tweede

voetnoot631: Versta, met herhaald subject: gij zult gij.

voetnoot632: Lees: allen.

voetnoot633: naar (beste) vermogen en inzicht

voetnoot634: door zo mogelijk elke dag de mis bij te wonen

voetnoot635: Lees: konnen.

voetnoot636: bij de eerste te werk ging, de ceremonie voltrok

voetnoot637: ‘Bevestig uw zwaard rond uw heup, potentissime, en wees sterk tegen de ongelovigen.’

voetnoot638: Lees conform AW 139: hals.

voetnoot639: ‘Op grond van het gezag dat ik bekleed, tooi ik u met de tekenen van ridder van het allerheiligste graf van Onze Heer Jezus Christus. In de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Amen.’

voetnoot640: Vul aan: synde.

voetnoot641: Versta: visenteerende.

voetnoot642: elke maand tijds, om de maand

voetnoot643: bewaken, wake houden

voetnoot644: luikje

voetnoot645: dat wij toch tevreden wilden zijn inzake de [geannuleerde] reis naar de Jordaan, want die kon thans echt niet plaatsvinden

voetnoot646: En die stond ook niet in groot aanzien.

voetnoot647: overwogen hebbende

voetnoot648: afscheidsmaal

voetnoot649: passend

voetnoot650: Lees: setten.

voetnoot651: immers ook

voetnoot652: tolken, geleidslieden

voetnoot653: Versta: volgens zijn goed hart.

voetnoot654: afgezonderd (van de – westerse – christenheid)

voetnoot655: Scil. souvernirs.

voetnoot656: kloostercel

voetnoot657: verblijfplaats

voetnoot658: Het woord is moeilijk leesbaar. Bedoeld is de koepel van de grafkerk, die bovenin een opening had waardoor het licht binnenkwam. Dus: ‘lantaarn, lichtkoepel’.

voetnoot659: Lees: allen.

voetnoot660: Lees: naer den reverter gaen (naar de refter / eetzaal gaan).

voetnoot661: Versta: tot de steenwoestijn.

voetnoot662: Versta: allen.

voetnoot663: brandschatten

voetnoot664: Lees: gescieden.

voetnoot665: verkrijgende (Lat. adipisci)

voetnoot666: ons bij voorbaat aan de heidenen overleverend

voetnoot667: want onze toestand was toen zeer benauwd

voetnoot668: 24 augustus

voetnoot669: met hun ruiterij, hun vaandels en hun bazuinen

voetnoot670: kleine pauk

voetnoot671: eenvoudig, simpel

voetnoot672: een soort draagbaar geweer

voetnoot673: gemaakt van de grove rietsoort die daarginds groeit

voetnoot674: fakkels

voetnoot675: Apokoinou met als scharnierend zinsgedeelte (tot)ten xxvj dach van augusto.

voetnoot676: voor elkaar gekregen, geregeld

voetnoot677: in woede ontstoken, dol

voetnoot678: herrie

voetnoot679: En het was zo, dat de pelgrims altijd ergens onderweg rust nemen

voetnoot680: Vul aan conform AW 147: Helena.

voetnoot681: ten tijde van de voormalige hertog Philips [de Goede].

voetnoot682: reiszakken

voetnoot683: flessen

voetnoot684: te beurt

voetnoot685: verblijfplaats, toebedeelde plek

voetnoot686: verblijven

voetnoot687: persoon [vgl. ‘waaghals’]

voetnoot688: scil. nadeel, klappen

voetnoot689: 29 augustus

voetnoot690: strand

voetnoot691: Versta: last.

voetnoot692: Versta: smakten.

voetnoot693: erg, zeer, volstrekt

voetnoot694: Versta: Maar wij onttrokken ons aan deze warboel.

voetnoot695: christen-renegaat, bekeerd tot de islam

voetnoot696: Lees: aldaer sy mede vaeren wilden.

voetnoot697: Cairo

voetnoot698: dat een ieder heel graag wilde

Vorige Volgende