Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

Ontcommer,

ook Kümmernis, Wilgefortis (virgo fortis), Hülpe, Saint Gwer of Caritas genoemd, was volgens de legende de christin geworden dochter van een heidense, Portugese koning, die haar met een heidense prins wilde laten trouwen. Toen Ontcommer, die haar hart al aan Jezus als haar hemelse bruidegom verpand had (»maagden), weigerde en dankzij goddelijk ingrijpen door een baard ook onaantrekkelijk was geworden, liet de vader zijn dochter kruisigen. Aan een arme speelman schonk zij vanaf het kruis haar gouden muil.

[p. 269]

De legende, waarin mythologische momenten en parallellen met het »Oswald-verhaal schuilen, heeft alles te maken met laatmiddeleeuws misverstaan (en dus opnieuw duiden) van een bepaalde, tot in de 6e eeuw teruggaande afbeelding van de gekruisigde Jezus met een lang gewaad. Niet meer gewend aan een volledig geklede, veeleer aan een zo goed als naakte Gekruisigde, zag men deze gehangene aan voor een vrouw. Van deze interpretatie ging de legendevorming uit. Vooral de verspreiding van de verering van een dergelijk kruisbeeld naar het prototype van de ‘Volto Santo’ uit Lucca, waar men overigens ook de legende van de speelman vertelde, is van invloed geweest (vgl. 12e-eeuws kruis van Neufahrn bij Freising, vanaf de 16e eeuw als Wilgefortis vereerd). Tot in de 19e eeuw was Sint Ontcommer geliefd. De heilige werd vooral door vrouwen te hulp geroepen in alle mogelijke noden. In Noord-Frankrijk en Vlaanderen vroegen vrouwen haar verlost te worden van een slechte echtgenoot.

Ontcommer wordt afgebeeld als meisje, staande tegen een kruis waar zij aan vastgebonden is, het vaak gekroonde hoofd schuin naar beneden gebogen (15e-eeuwse schilderingen in de Stevenskerk te Nijmegen en in de Buurkerk te Utrecht; houten beeld uit de eerste helft 16e eeuw in de Lambertuskerk te Horst). Het onderscheid tussen een gekruisigde Jezus of Ontcommer is niet altijd duidelijk (17e-eeuws beeld in de pastorie te La Trinité bij Perpignan). De martelares werd ook afgebeeld als jonge vrouw zonder baard met een palm of kruis in de arm (Memling, 1480 Sint-Janshospitaal Brugge). Een doek 1687 van Heintsch met daarop een grote scène met speelman, vereerders en Jezus die met zijn kruis aan een Ontcommerbeeld verschijnt, hangt in de kerk te Brno (Tsjechoslowakije).

Men verwarre de afbeeldingen van een eveneens gekruisigde martelares, Julia van Corsica, niet met die van Ontcommer. Deze Julia was een uit Carthago afkomstige slavin, die volgens een in de 7e eeuw opgetekende

De gekruisigde Jezus / Ontcommer, houten beeld, begin 12e eeuw, met laatbarokke toevoegingen, in de parochiekerk te Neufahrn (Beieren).
De gekruisigde, naar het type van de Volto Santo in Lucca, werd vanaf de 16e eeuw vereerd als de H. Wilgefortis.

[p. 270]

legende op Corsica bij de inval van de Vandalen in 439 gekruisigd zou zijn. Zij werd vooral in Italië vereerd en bracht het tot patrones van steden zoals Brescia (waar, naar men zegt, haar relieken rusten), Bergamo, Livorno en uiteraard van Corsica. De bekendste afbeelding is het altaar 1500-05 van Hieronymus Bosch in het Dogenpaleis te Venetië. Cycli van Julia zijn afgebeeld op een Florentijnse predella ca. 1305 in de Archiconfraternità di Santa Giulia en op fresco's ca. 1510 van Floriano Ferramola in de Santa Giulia, beide te Livorno (zeereis, marteling, berging van haar lichaam en begrafenis).

Dörrer 1962; Gessler 1937; Morassi 1939; Ritz 1933.