Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

[p. 76]

Bernardinus van Siena,

een franciscaanse volksprediker, werd in 1380 als telg uit de Sienese familie der Albizzeschi te Massa geboren. Wees geworden werd hij vanaf zijn zesde jaar in Siena opgevoed. Hij studeerde er theologie en rechten. In 1402 sloot hij zich aan bij de strenge observanten van »Franciscus' regel. In 1404 werd hij tot priester gewijd en vanaf 1438 zette hij zich als ‘vicarius generalis’ van de orde in voor die observantie in Italië en voor de bevordering van de studie in zijn orde. Hij begeleidde in 1433 de Duitse keizer Sigismund voor de keizerskroning naar Rome en spande zich op het concilie van Florence (1439) in voor de hereniging van de westerse Kerk met de Grieken. Onder meer om twistende partijen in Noord- en Midden-Italië met elkaar te verzoenen had hij de gewoonte aan het eind van zijn druk bezochte preken zijn toehoorders een tableau voor te houden waarop Jezus' naam geschreven stond, in de hoop dat haatoproepende partijtekens daarmee zouden verdwijnen. Dit was voor meerdere partijen aanleiding hem vanwege bijgeloof bij de paus aan te klagen. Hij werd echter welwillend beoordeeld en kreeg goedkeuring om het aangewende middel tot verzoening te blijven gebruiken. Driemaal sloeg Bernardinus een aangeboden bisschopszetel af. Hij stierf in 1444 te Aquila (hertogdom Spoleto).

Spoedig na zijn dood en zeker na zijn canonisatie in 1450 ontstonden talrijke legendarische Vitae en preken, gevuld met aan hem toegeschreven, maar voor meerdere heiligen stereotiepe en verre van originele wonderdaden. Een deel daarvan kwam terecht in de uitgebreide uitgave van de Legenda Aurea, de Hystorie plurimorum sanctorum uit Keulen 1483. De meeste historische data zijn nog aanwezig in Andrea Biglia's De institutis, discipulis et doctrina fratris Bernardini ordinis minorum (Werken, leerlingen en leer van broeder Bernardinus van de orde der minderbroeders; voor 1427). Het attribuut van de zeer vereerde franciscaan, die altijd in het wollen ordekleed wordt afgebeeld, is het tableau, rond of vierkant, met in een stralenkrans het teken ihs (iota, èta, sigma: ihs[ous|, Jezus; »Ignatius van Loyola) en een kruisje boven de h. Aan zijn voeten liggen, als tekenen van het tot driemaal toe geweigerde bisschopsambt, drie door hem versmade mijters of een kromstaf. Soms inspireert hem een duif of heeft hij een model van de stad Siena in de hand. Bernardinus is de patroon van wolwevers (habijt) en beschermt tegen heesheid en longziekten. Dit laatste vanwege een ‘ongewoon’ wonder. Door heesheid niet in staat zijn eerste preek af te steken, riep Bernardinus Maria's hulp in, waarna een gloeiende brok in zijn keel een gezwel wegbrandde.

Interessant is dat kort na Bernardinus' dood in Siena, waar hij een grote bekendheid genoot, een typische fysionomie van de man is ontstaan, die teruggaat op historische trekken en die zich handhaafde tot in de tijd van de vroege barok. Vergelijking daarvan met een in het museum te Aquila bewaard dodenmasker bevestigt de historiciteit. Op de portretten houdt de oude franciscaan met een kaal hoofd en ascetische trekken het beschreven tableau hoog opgeheven in de ene hand, en in de andere een geopend boek met een tekst die aanspoort deze wereld te verachten (meestal Kol. 3,2: ‘Zint op het hemelse, niet op het aardse’; paneel 1444 van Pietro di Giovanni Ambrogi). Het type verspreide zich in tientallen variaties, ook als ‘Andachtsbild’, over Italië (bijvoorbeeld een houtsnede 1470/80 in de National Gallery of Art te Washington). Tijdens de Contrareformatie kwam alle nadruk te liggen op het naamteken ihs. Cycli tonen meestal de conventionele collectie wonderen. Van de geïsoleerde afbeeldingen zijn twee fresco's 1427 van Sano di Pietro met voorstellingen van Bernardinus' preken in de kapittelzaal te Siena het belangrijkst.

Gaiffier 1935; Mostra bernardiniano 1950.