Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

[p. 77]

Birgitta (of Brigitta) van Zweden,

echtgenote en moeder, pelgrim, visionaire en stichtster van de orde der birgitinessen, werd in 1302/3 in Finsta bij Uppsala geboren als dochter van rechter Birger Peterson en de adellijke Ingeborg Bengtsdotter. Zij huwde in 1321/22 rechter Ulf Gudmarsson en kreeg acht kinderen, onder wie Catharina van Zweden. Na zijn dood in 1344 trok zij zich in het klooster Alvastra (aan het Vättern Meer) van de cisterciënzerorde terug. Daar had zij visioenen van Jezus, Maria en heiligen, waarvan ze de inhoud dicteerde aan haar biechtvader Petrus Olavi, die voor een Latijnse vertaling ervan zorgde. Vanuit Alvastra stichtte Birgitta de later naar haarzelf genoemde orde, die zich moest wijden aan de overweging van Jezus' lijden en aan het medelijden met Maria, en die volgens haar bedoeling, naar het voorbeeld van het door haar bezochte Fontevraud van Robert d'Arbrissel uit dubbelkloosters moest bestaan: mannen en vrouwen naast elkaar in afzonderlijke kloosters, maar wel economisch, sociaal en religieus ten dienste van elkaar. Pausen keurden haar eerste stichting in Vadstena goed; later ook de orde, maar niet de dubbelkloosters. Toch werden deze laatste gesticht, zoals ‘Marien-water’ bij Rosmalen, waarvan de bewoonsters in 1713 naar Uden vertrokken. Tijdens een pelgrimage naar Palestina in 1372 werden Birgitta door Maria in een visioen in de geboortegrot te Betlehem - schrijft zij - haarfijn alle bijzonderheden meegedeeld over de geboorte van Jezus. Haar laatste vertrouwensman publiceerde alle visioenen in 1377, kort na haar dood in 1373. Haar feestdag is 8 oktober (in Zweden een dag eerder).

Het waren Birgitta's visioenen, boordevol laat-middeleeuwse aandacht voor eindeloze, uiterst gevoelsmatig beleefde details, die de iconografie nog lang zouden beïnvloeden, vooral die van Jezus' geboorte (werken van

Meester Gerhard, De Smartenman openbaart zich aan Birgitta, detail van een altaarstuk, ca. 1500, in de kerk te Appuna in Östergötland (Zweden). Op de banderollen een zeer persoonlijke dialoog tussen de jeugdige Birgitta en Jezus.

[p. 78]

Turino Vannini de Jongere ca. 1410 en Giltlinger 1522: Birgitta knielt bij een uitbeelding van Jezus' geboorte, hier afgebeeld volgens de beschrijving in haar visioen) en van zijn lijden (Ecce Homo van een Nederlandse meester ca. 1510 in het Museum voor Religieuze Kunst te Uden). Birgitta zelf werd meestal zittend als abdis met boek voorgesteld in het zwarte ordegewaad met kap, waarover een ‘kroon’ (met vijf rode stippen, herinnerend aan Jezus' wonden), over een wit onderkleed. Enkele malen wijzen pelgrimsstaf en hoed op haar reizen (schilderij van de Topler-Marstaller-epitaaf ca. 1500). Zij wordt nu eens afgebeeld visioenen ontvangend (miniatuur ca. 1325 in het Liber Celestis, en Meester Gerhard, altaarretabel ca. 1500 uit Appunta in Östergötland, Zweden); dan weer noterend (Brusselse anonymus, Sint-Anna-retabel ca. 1490); of terwijl zij door een paus - waarschijnlijk Urbanus vi - met Christus in een mystiek huwelijk verbonden wordt (Brabantse schildering ca. 1715 in de abdij Maria-Refugie te Uden). Dürer maakte 85 houtsneden bij een uitgave van Birgitta's visioenen uit 1500 (herdrukken in 1502 en 1517) te Neurenberg. Op 19e-eeuwse devotieprentjes komt zij voor terwijl zij de ‘arma Christi’ (Jezus' lijdenswerktuigen) omhelst. Enkele malen kwamen verwisselingen voor met Brigida van Kildare, een buitenechtelijke Ierse koningsdochter en abdis ca. 500. Zo liet John Duncan op een schilderij ca. 1900 deze Brigida door een engel door de lucht overzee naar Betlehem voeren.

Adelsten 1951; Birgitta 1986; Collijn 1915-18; Nordenfalk 1961.