Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

Hoofdstuk 2

Opmerking: Vooraf geven we een overzicht van de afkortingen die we gebruiken ter aanduiding van de verschillende zinsdeelsfuncties:

	O	onderwerp	VV	voorzetselvoorwerp
	ND	naamwoordelijk deel	BvG	bepaling van gesteldheid
	LV	lijdend voorwerp	BWB	bijwoordelijke bepaling
	GO	genitiefobject	BVB	bijvoeglijke bepaling
	MV	meewerkend voorwerp	AP	aangesproken persoon
1.	(1)	Ontwaect:	imperatief
		seide:	indicatief
		singhen:	indicatief
		ontspringhen:	infinitief
		slaept:	imperatief
		Dade:	conjunctief
		sliepe:	conjunctief
		seit:	indicatief

[p. 224]

		ware:		conjunctief
		lye:		indicatief
		verdraghen:		infinitief
		hebbe:		indicatief
2a.	(2)	voer:	varen-voer-voeren-gevaren (VI)
		verginc(t):	vergaan-verginc-vergingen-vergaan (VII)
		mesviel:	mesvallen-mesviel-mesvielen-mesvallen (VII)
		nam:	nemen-nam-namen-genomen (IV)
		quam ... ane:	anekomen-anekwam-anekwamen-anegekomen (IV)
		verloes:	verliezen-verloor-verloren-verloren (II)
		wart:	werden-wart-worden-geworden (III)
		Vant:	vinden-vant-vonden-gevonden (III)
		ontgout:	ontgelden-ontgalt-ontgolden-ontgolden (III)
		ghewan:	ghewin-ghewan-ghewonnen-ghewonnen (III)
		Opmerkingen:
		-verloes: de -r kan afwisselen met de -s (vergelijk: vriezen-vroor).
		-ontgout: dit is een dialectische variant van ontgalt.
b.		ghedochte:		gedenken-gedachte-gedachten-gedacht
		dede(n):		doen-dede-daden-gedaan
		becochte:		becopen-becocht-becochten-becocht
		Opmerkingen:
		-ghedochte: het zwakke werkwoord gedenken kent vocaalwisseling in de verleden tijd en in het voltooid deelwoord. Bovendien is er hier sprake van een dialectische variant, namelijk ten opzichte van gedachte.
		-dede(n): het werkwoord doen kent een afwijkende flexie.
		-becochte: kopen is ook een zwak werkwoord dat toch vocaalwisseling in de verleden tijd en in het voltooid deelwoord kent.
c.		voer:		‘voer’ (MNHW 641-642, I.7)
		verginc-:		‘verging’ (MNHW 660, 5 of 6)
		mesviel:		‘tegenliep’ (MNHW 364, 1)
		nam:		‘nam’ (MNHW 382, I.1)
		quam [...] ane:		‘gebeurde’, ‘overkwam’ (MNW I, 113-116, II.2 of 5.b)
		verloes:		‘kwijtraakte’ (MNHW 673, I.1)
		wart:		‘werd’ (MNHW, 786, 8.b)
		Vant:		‘aantrof’ (MNHW 714-715, I.A.2)
		ontgout:		‘boette voor’ (MNHW, 421, 2)
		ghedochte:		‘dacht aan’, ‘bedacht’ (MNHW, 184-185, III.1 of 3)
		dede-:		‘bracht’ (MNHW, 140, II.5)
		becochte:		‘boette voor’ (MNHW, 70, 3)
		ghewan:		‘verdiende’, ‘terugkreeg’ (MNHW, 221, 1 of 4)

[p. 225]

Opmerking: Aangezien quam [...] ane (5) niet in het MNHW voorkomt, moet het MNW geraadpleegd worden.

3. De twee bedoelde eigenschappen van het negatiepartikel ne zijn:

1.	ne staat altijd onmiddellijk voor het Vf: en can (3), nontsachic (4), in doet (5), Men hadse (6);
2.	ne is zwakbeklemtoond en kan zich daardoor makkelijk vasthechten aan het woord links en/of rechts ervan: aan het linkerwoord: in (5), Men (6); aan het rechterwoord: nontsachic (4).

4.	(7)	-ne niet	tweeledig
	(8)	niet	eenledig
	(9)	en	eenledig
	(10)	(I)n	eenledig
	(11)	nembermer ne	tweeledig
	(12)	Nyemant en	tweeledig
	(13)	en (gheen)	eenledig (twee-)
	(14)	-ne noit niet	drieledig
	(15)	niet	eenledig
	(16)	twint	eenledig
	(17)	en / niet een hoy	tweeledig
	(18)	niewer	eenledig
5.	(19)	Bijzin ingeleid door eer, met een ontkennende bijgedachte (‘dit gebeurde nooit eerder’)
	(20)	Zin met een ontkennende bijgedachte (‘Nooit zag men zo ongelijk vechten’)
	(21)	Bijzin afhankelijk van een superlatief (die beste); ook daarbij speelt een ontkennende bijgedachte een rol (‘men zag nooit betere wapens’)
	(22)	Na het begrip ‘verbieden’ (bijzin afhankelijk van het werkwoord verbieden); uiteraard speelt opnieuw een ontkennende bijgedachte mee (‘zij willen dat hij niet de tempel binnengaat’)
	(23)	Zin met nauwelic, waarbij weer een ontkennende bijgedachte om de hoek komt kijken (‘het kindje kan niet (echt) lopen’).
6.	(24)	Mijn vader	O
		een ridder goet	ND
		ic	O
	(25)	die riddere snel	O
		Joncfrouwe	AP
		men	O
	(26)	Joncfrouwe	AP
		hi	O
		Lanceloet	ND
	(27)	Hi	O
		edele prochiane	AP
		vrauwe Julocke	O

[p. 226]

	(28)	Dat	O
		-t	O
		men	O
		Een ... love	ND
7.	(29)	Des	V	gonne
	(30)	Des strecs	A	gheware
	(31)	ghereckets hals	V	quaem
	(32)	Des spapen	N	wijf
	(33)	-s	V	ghewinne
	(34)	mire hulpen	V	begaren
	(35)	der herten	V	es
		der lippen	V	es (via samentrekking)
	(36)	Elcs iaers	V	hilden
	(37)	Gods ende siere Moeder	V	Gheloochent
	(38)	lijfs ende goets	V	verdorven
	(39)	Des	A	blide
	(40)	eens voets	A	breet
8.	(41)	hem allen	P	Voer
		eere scerper aex	P	met
	(42)	Sire vrouwen	V	onste
		Den riddere	V	vragene
	(43)	arem man Brunen	V	sceen
	(44)	hem (r.2)	V	ontswam
	(45)	hem	V	clovede
	(46)	der ewangelien	P	van
	(47)	den fellen gheselle	V	gaf
		zinen ghevoughe	P	Te
	(48)	langhen tijt	V	wesen
	(49)	Dien coninc	V	wart
		hem	V	es
		-er doot	P	tot-

Opmerking: De woordgroep langhen tijt in (48) kan ook in de vierde naamval staan.

9.	(50)	dat ... Reynaerde	V	vloucte
		Den ... Reynaerde	V	vloucte
	(51)	sinen name	V	wiste
	(52)	een cnapelijn	V	wonnen
	(53)	-t dorp	P	In-
	(54)	die vaert	V	namen [...] up
	(55)	die oghen	P	over

[p. 227]

10.		DATIEF	ACCUSATIEF
	(56)	etene		P	Achter
		der zalen		P	in
	(57)		die zele	P	tote in
	(58)		sine knyen	P	op
	(59)	den viere		P	bi
	(60)		die oren	P	in
	(61)		die stat	P	in

De datieven worden steeds gebruikt bij een BWB die een plaats aanduidt (statisch), de accusatieven bij een BWB van richting (dynamisch).

11a.	(62)	den	genus -n (den band: ND)
		mijnen	genus -n (mijnen vrijdom: O)
		herten	casus -n (mijns herten: BVB) of genus-n
		Den	genus -n (Den band: O)
		den	casus -n (den prijs der gheen + Die ... doorwond: LV) of genus -n
		Dien	casus -n (Dien vasten cnoop: LV) of genus -n
		vasten	casus-n (Dien vasten cnoop: LV) of genus-n
		dien	casus -n (dien brandt: LV) of genus -n
	b.	Sommige gevallen van genus-n kloppen met de genoemde fonologische conditioneringen: den band, Den band en dien brandt: de genus-n komt steeds voor een b voor. Afwijkend zijn de volgende gevallen: mijnen vrijdom (voor een v), mijns herten (voor een g), den prijs (voor een p) en Dien vasten cnoop (voor een v, respectievelijk c).

12.		ONPERS. WW.	DATIEF-NP	GENITIEF-NP/PP (+ BIJZIN)
	(63)	behaghet	den Joeden	dies
	(64)	langht-	ons	-er na + dat ... gha
	(65)	wanhaecht	Lancelote	daeraf
	(66)	jammerde	hem	om Melioere
	(67)	roeket-	mi-	-s + watter ... gheboren
	(68)	twifelt	Mi	daer ane + oft ... hemelrike