Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

4. Topic-drop

In paragraaf 2 verklaarden we de onwelgevormdheid van zinnen als (3a), hier herhaald, op basis van de identiteitseis.

(3a)	*Het vijfde hoofdstuk is af en ga ik morgen uittypen

In overgeleverd ouder Nederlands komen constructies van dit type niettemin veelvuldig voor en dat roept de vraag op hoe het komt dat onze voorouders er anders dan wij strikt genomen behoren te doen, geen been in zagen zulke constructies te boek te stellen. Merk op dat in gevallen als de volgende hoofdsamentrekking niet de verklaring kan zijn.

(17)	a. Item omtrent sunte Willeboertsdach vinghen die van Yselsteyn tot Jutfaes enen, geheten Bernt Parderin, ende was een licht klant ende was een voorloper in Utrecht (BOU 230, 1-3)
	b. Florise sprongen uten ogen die tranen ende liep (ST 7)

In (17b) is het indirect object Florise weggelaten vóór de persoonsvorm liep. Maar daar vervult het verzwegen deel de functie van subject, wat een schending van de identiteitseis oplevert. In (17a) gaat het voor moderne intuïtie zelfs op twee fronten mis: het direct object enen, geheten Bernt Parderin is twee keer weggelaten voor de persoonsvorm was. Op die twee plaatsen heeft het verzwegen zinsdeel echter opnieuw de syntactische functie van subject. En dat niet alleen: het bewaarde deel staat rechtsperifeer en het samengetrokken deel links in z'n structuur. Deze samentrekking gaat dus zowel tegen de identiteitseis als tegen de periferieconditie in.

Het verzwegen subject kan ook betrekking hebben op een deel van een zinsdeel uit het eerste conjunct:

(18)	Van sinre scoenheit es boven mate te sprekene ende es onseggelike (ST 7)

Het subject bij es in het tweede conjunct heeft betrekking op de NP binnen het zinsdeel Van sinre scoenheit.

Bovendien kan het weggelaten subject in het tweede conjunct terugslaan op verschillende zinsdelen in het eerste conjunct:

(19)	Hi sat neven des heren side ende spraken onderlinghe vele (ST 6)

Hier verwijst het verzwegen subject bij spraken (dat had als si gerealiseerd kunnen zijn) naar zowel Hi als naar heren, dat een onderdeel is van het zinsdeel neven des heren side.

Er bestaat geen aanleiding om de samentrekkingen in (100)-(103) als onwelgevormd op te vatten; ook in teksten die in andere opzichten stilistisch heel verzorgd

[p. 208]

zijn, komen ze voor. De auteurs van zinnen als deze hadden er dus geen problemen mee, terwijl wij vandaag de dag vergelijkbare samentrekkingen als in (3) op grond van de identiteitseis afkeuren, maar ook andere, zoals die in (20), waarin het bewaarde en het samengetrokken deel wel dezelfde vorm, betekenis en syntactische functie hebben.

(20)	a. *Morgen ga ik fietsen en probeer Amersfoort te bereiken
	b. *Die film heb ik al twee keer gezien en blijf spannend vinden

Hier verklaart de periferieconditie de onwelgevormdheid. De vooropgeplaatste constituenten Morgen en Die film zijn zinsdeel in beide conjuncten en veroorzaken in beide conjuncten inversie: het subject ik komt daardoor in een positie die niet perifeer is en mag daarom niet worden samengetrokken. Beide zinnen zijn welgevormd als ik in het tweede conjunct achter het finiete werkwoord wordt herhaald, zoals gemakkelijk gecontroleerd kan worden. In (20a) kan het subject van het tweede conjunct ook voor de persoonsvorm staan, dus zonder inversie; in dat geval maakt Morgen dus geen deel uit van dat conjunct. In (20b) kan ik alleen voor blijf staan, als aan de rechter zin een direct object wordt toegevoegd, zoals in ..en ik blijf 'm spannend vinden.

Vergelijk nu eens de volgende fragmentjes uit het oudere Nederlands.

(21)	a. Ten biscop keerdi indie stede Ende seidem die waerhede (SPI I, 372) (‘Naar de bisschop keerde hij in de stad en hij zei hem de waarheid’)
	b. Den besten leden sit de smet diep in 't ghebeente, En loopt gheweldelijck voort onder de ghemeente (VEL 545-546) (‘Bij de beste leden (=leden van de gemeenschap) zit het kwaad tot in het bot en het (=het kwaad) woekert enorm verder onder de bevolking’)

We leggen het probleem dat we willen signaleren, uit aan de hand van (21a); de argumentatie verloopt voor (21b) volledig parallel. Het vooropgeplaatste zinsdeel Ten biscop veroorzaakt in (21a) inversie in het eerste conjunct. Als er in het tweede conjunct wordt samengetrokken, kan dat op grond van de besproken samentrekkingsprincipes alleen correct gebeuren, wanneer de constituentenvolgorde in het tweede conjunct identiek is aan die in het eerste conjunct. In het tweede conjunct moet met andere woorden ook van inversie sprake zijn. Het tweede conjunct in (21a) zou in de oppervlaktestructuur dus net als het eerste met een bijwoordelijke bepaling moeten beginnen, die zou inversie veroorzaken en het subject zou achter de persoonsvorm seide staan, net zoals (h)i in het eerste conjunct. De bijwoordelijke bepaling èn het subject ontbreken in het tweede conjunct. Maar van samentrekking op basis van symmetrie in de zinsdeelvolgorde kan geen sprake zijn. Immers, Ten biscop kan geen samengetrokken deel in het tweede conjunct zijn, want het kan daar geen zinsdeelfunctie vervullen. In de structuur die is afgeleid voordat de samentrekkingsregels van toepassing zijn, kan deze constituent dus ook geen inversie veroorzaakt hebben. En zelfs al zou dat wèl zo zijn, dan zou (h)i achter seide om twee onafhankelijke redenen niet mogen worden gedeleerd. Ten eerste, omdat bij inversie de subjecten geen perifere positie bekleden, en om die reden geen reguliere samentrekking mogelijk is; en ten tweede, omdat subjecten geen hoofden van zinnen zijn en dus ook de mogelijkheid van correcte hoofdsamentrekking ontbreekt. In het tweede conjunct kan dus van inversie geen sprake zijn geweest. Dat kan niet anders betekenen dan dat in het tweede conjunct het ontbrekende subject vóór het finiete werkwoord moet hebben gestaan. Daar, op de

[p. 209]

perifere TOP-positie, mag hi volgens de gehanteerde principes echter niet worden samengetrokken, omdat het bewaarde deel in het eerste conjunct niet perifeer is. Volgens huidige maatstaven is (21a) dus onwelgevormd. Voor de goede orde: (21a) heeft een alternatieve interpretatie waarin het verzwegen subject verwijst naar de bisschop uit het eerste conjunct. In die lezing is de weglating van het subject op de TOP-positie van het tweede conjunct niet in overeenstemming met de regels, omdat dan de identiteitseis wordt geschonden: Ten biscop heeft een andere functie dan Die biscop.

Hoe moeten we nu dergelijke constructies uit het oudere Nederlands beoordelen? De eerste mogelijkheid is dat zulke zinnen uit overgeleverde teksten even ongrammaticaal zijn als de vergelijkbare modern Nederlandse. De teksten zouden dus fouten bevatten. Dat standpunt kunnen we met een gerost hart in de prullenmand gooien. Er is geen enkele aanwijzing dat deze zinnen in het oudere Nederlands niet grammaticaal correct zouden zijn. Vergelijk ook wat we in de inleiding voor het oudere Nederlands zeiden over de kwestie grammaticaal/ongrammaticaal.

Een tweede opvatting is dat de zinnen onder (17)-(19) en (21) niet ongrammaticaal zijn, maar hun modern Nederlandse pendanten wèl. Die hypothese gaat er dus van uit dat er in de historische ontwikkeling van het Nederlands een verandering heeft plaatsgevonden in de mogelijkheden om zinsdelen samen te trekken. Binnen deze tweede opvatting zijn weer twee verschillende standpunten te onderscheiden.

Een eerste interpretatie van de historische ontwikkeling vinden we in het volgende citaat (amn. betekent ‘algemeen modern nederlands’):

Niet zelden hoort en leest men amn. nevengeschikte zinnen die niet aan de regels van samentrekking voldoen. Voor het grootste deel zijn dat relicten uit een oudere taalfase: in het mnl. en in het zeventiende-eeuws komen deze, vanuit modern-grammaticaal oogpunt beschouwd, ongrammaticale zinnen herhaaldelijk voor. De vertaler, die zich uit de aard der zaak op het amn. standpunt stelt, corrigeert de samentrekkingen die niet beantwoorden aan de regels die thans gelden. (H.M. Hermkens en C. van de Ketterij, Grammaticale interpretatie van zeventiende-eeuwse teksten; instructiegrammatica. Groningen, Wolters - Noordhoff, 1980, p. 169)

Tegen deze relictinterpretatie zijn wel een paar bezwaren in te brengen. Een eerste bezwaar is dat het niet meevalt je voor te stellen hoe een dergelijke historische gang van zaken zich dan wel heeft voltrokken. Wat is eigenlijk een relict? In de eerste plaats zou je bij ‘relicten’ kunnen denken aan een aantal concrete ‘ouderwetse’ samentrekkingen die bewaard zijn gebleven en die model staan voor zulke uitingen als die in (3) en (20). Maar welke zijn dat dan? Zou je die dan niet moeten kunnen aanwijzen? Hoe hebben vorige generaties die dan aan volgende geslachten doorgegeven en hoe onderscheiden die de ‘ouderwetse’ gevallen van samentrekkingen die wel aan de eisen van periferie en identiteit of aan die van hoofdsamentrekking voldoen? Tenslotte weten taalgebruikers zich in heel veel gevallen wel aan dergelijke eisen te houden. Waarom volgen ze de relicten niet stelselmatig?

In de tweede plaats: wordt met relicten uit een oudere taalfase misschien bedoeld dat er oudere regels naast de nieuwe worden gevolgd? Dan zouden jongere generaties dus steeds beschikken over twee tegenstrijdige strategieën voor het maken van samentrekkingen. Hoe houden ze de toepassing van die twee dan uit elkaar en wat ver-

[p. 210]

hindert dan dat ze andere, echt foutieve samentrekkingen als (22) zelden of nooit produceren?

(22)	a. *Kareltje viel op de grond en hard begon - te huilen
	b. *Wim - appels en Piet eet peren

Anders gezegd: een relicttheorie zal de vraag moeten kunnen beantwoorden waarom van deze foutieve samentrekkingen geen relicten voorkomen, maar wel van andere incorrecte samentrekkingen, zoals (3). Hoe zouden we immers moeten verklaren dat taalgebruikers blijkbaar wel constructies als (22) weten te vermijden, maar vaak zonder erg zinnen als (3) voortbrengen?

Een tweede bezwaar tegen de relicthypothese: het moderne Nederlands heeft namelijk wel degelijk nog de mogelijkheid een zinsdeel voor de persoonsvorm te verzwijgen dat - net als in de gewraakte zinnen (3) - een andere syntactische functie heeft dan het bewaarde deel. Vergelijk bijvoorbeeld de volgende dialoogjes (de letters A en B staan voor respectievelijk spreker A en spreker B).

(23)	a. A: Is het vijfde hoofdstuk nu al af?
	b. B: Ga ik morgen uittypen
(24)	a. A: Is die film van gisteravond je een beetje bevallen?
	b. B: Vond er niet veel aan
(25)	a. A: Wat ga je morgen doen?
	b. B: Morgen ga ik fietsen. Vind dat jij ook mee moet gaan

In (23b) is het direct object het vijfde hoofdstuk voor de persoonsvorm Ga verzwegen. Als ‘bewaard deel’ is deze NP echter subject in (23a). In (24b) is het subject ik voor de persoonsvorm Vond weggelaten. Het ‘antecedent’ je in (24a) is echter indirect object. Bovendien is het weggelaten deel eerste persoon enkelvoud, terwijl je tweede persoon enkelvoud is. In (25b) is het subject van de tweede zin voor de persoonsvorm Vind weggelaten, terwijl het ‘bewaarde deel’ achter zijn persoonsvorm staat. Op grond van zulke gevallen van welgevormde weglating is niet goed te begrijpen waarom constructies als (3) ongrammaticaal zouden zijn. Ook hier hebben we immers te maken met twee hoofdzinnen en wordt in het rechter conjunct het eerste zinsdeel verzwegen. Waarom zou weglating in (23)-(25) niet hetzelfde resultaat hebben in constructies als (3)?

Het verschil wordt door de relicthypothese in elk geval niet verklaard: een onder aanwijsbare omstandigheden produktief proces van het hedendaags Nederlands is moeilijk als een restantje uit het verleden op te vatten. Het zal duidelijk zijn dat de historische ontwikkeling zich op basis van de relicthypothese niet goed laat verklaren.

Maar het is wel mogelijk dat het produktieve proces dat zich in (23)-(25) manifesteert, door een nog te identificeren factor is afgeremd. Dat brengt ons bij een tweede mogelijke verklaring van de historische ontwikkeling die ertoe leidde dat zinnen als (3) thans als ongrammaticaal worden bestempeld. Zou dat misschien de praktijk van de taalnormering kunnen zijn geweest? Het volgende citaat geeft een illustratie van wat we met taalnormering bedoelen.

[p. 211]

Nog altijd is het zo dat leken denken dat taalkundigen uitmaken wat ‘goed’ of ‘fout’ is in taal, terwijl taalkundigen zeggen dat in werkelijkheid leken dat zelf uitmaken. Een neerlandicus die een vraag van het type: ‘Is dit goed Nederlands?’ krijgt voorgelegd, zal, - haar wetenschappelijk geweten raadplegend - geneigd zijn de vraag terug te verwijzen naar de vragensteller zelf. Dat kan zij echter niet als zij -op grond van haar taalkundige scholing een positie bekleedt die normerend optreden met zich meebrengt: in het moedertaalonderwijs bijvoorbeeld, of in de redaktie van een gezaghebbende spraakkunst of dito woordenboek. (G.A.T. Koefoed, ‘Waar is de preskriptieve taalkunde gebleven?’ In: De Nieuwe Taalgids 79 (1986), p. 106.)

De veronderstelling zou nu kunnen luiden dat op enig moment in het verleden taaldeskundigen in een normerende rol constructies van het type (3) als foutieve samentrekkingen zijn gaan verbieden. De vraag wordt dan met andere woorden: wanneer en op grond van welke naspeurbare overwegingen zijn welke ‘schoolmeesters’ dan wel begonnen met het geven van voorschriften voor correcte samentrekking? Natuurlijk laten prescriptief-instructieve geschriften op het gebied van stijl en grammatica zich op een normatieve wijze uit, maar daarmee zijn dergelijke voorschriften nog niet meteen een uitvinding van een aantal frikken. En als dat wel zo zou zijn, moet dan niet worden verklaard waarom hun invloed zo groot zou zijn? Laten taalgebruikers zich in andere opzichten dan ook zo gemakkelijk door schoolse regels de wet voorschrijven?

Hoewel we niet uitsluiten dat taalnormering een beslissende invloed kan hebben op wat wel en niet als correct wordt ervaren, gaat het ons te ver om er een gewicht aan toe te kennen dat een hele historische ontwikkeling zou moeten verklaren. En zelfs als mogelijke factor die het produktieve proces in (23)-(25) zou kunnen hebben afgeremd, komt de taalnormering niet in aanmerking, want ook voor deze bescheidener rol gelden de genoemde bezwaren en kan niet duidelijk worden gemaakt waarom en hoe taalnormering in deze afremming een rol zou kunnen hebben gespeeld: van twee identieke syntactische situaties zou de ene (23)-(25) wel en de andere (3) niet onder de norm vallen.

Onze conclusie is dat noch de relicttheorie noch de hypothese van taalnormering ons werkelijk inzicht verschaft in wat er historisch voor verandering in de beoordeling van samentrekkingsverschijnselen heeft plaatsgevonden.

We vatten ons standpunt nog eens in het kort samen. Er is geen enkele aanwijzing voor de ongrammaticaliteit van oudere Nederlandse constructies als onder (17)-(19) en (21). Dat hun modern Nederlandse pendanten als onwelgevormd worden ervaren, maakt het aannemelijk dat er sprake is van een verandering in het aantal mogelijkheden om zinsdelen samen te trekken. Maar de tot nu toe ondernomen pogingen om vat te krijgen op deze verandering missen overtuigingskracht.

Hoe moeten we oudere Nederlandse constructies als (17)-(19) en (21) dan wel verantwoorden? Gegeven de welgevormdheid van dergelijke constructies gaan we ervan uit dat de grammatica van het oudere Nederlands een regel bevat die deze constructies kan afleiden. In hoofdstuk 3 namen we aan dat het Nederlands, ook het oudere Nederlands, onder andere de volgende herschrijffegels hanteert:

[p. 212]

(26)	a. S'' ---> TOP S'
	b. S' ---> C S

Verder namen we aan dat voor alle zinnen geldt dat hun persoonsvorm in de dieptestructuur op de laatste plaats staat. Ze hebben dus allemaal de volgende vorm:

(27)	.... [s ....V]

Om de oppervlaktestructuur van een zin als (28)

(28)	Brune peinsde om sijn ghewin (REIN 676)

af te leiden, zijn twee verplaatsingstransformaties nodig: Verplaats V (zet de persoonsvorm in de C-positie) en Topicalisatie, verplaats een zinsdeel (in dit geval het subject) naar de TOP-positie). In schema:

Om nu constructies als de volgende te verklaren

(30)	Ten biscop keerdi indie stede ende seidem die waerhede (SPI I, 372)

moeten we aannemen dat de grammatica een regel bevat die zinsdelen op de topicalisatieplaats kan deleren (vergelijk voor deze visie MZZS). Om de oppervlaktestructuur van het tweede conjunct, seidem die waerhede, af te leiden, hebben we dus drie regels nodig: V-plaatsing, Topicalisatie en Topicalisatiedeletie. Deze laatste regel wordt in MZZS aangeduid met de term topic-drop. We zullen deze term in dit hoofdstuk overnemen. De afleiding verloopt dan als volgt:

Na deze twee verplaatsingsregels werkt de regel voor topic-drop: in het geval van (30) wordt het subject hi gedeleerd.

Tot de kenmerken van topic-drop behoort in elk geval dat het te deleren element een pronominaal karakter heeft: dat is in overeenstemming met het feit dat in het voorafgaande conjunct een antecedent voorhanden blijft.

Een tweede eigenschap van topic-drop (in het vervolg: TD) is dat de regel uitsluitend van toepassing is op weglating van een pronomen in de TOP-positie van zinnen met hoofdzinswoordvolgorde. TD werkt blijkbaar alleen als de persoonsvorm in de C-positie staat. Deletie van een pronominaal element dat in zinnen met bijzinswoordvolgorde vóór de persoonsvorm staat, wordt dus niet door deze regel uitgevoerd, maar kan alleen plaatsvinden als op de reguliere wijze voldaan wordt aan de eisen van periferie en identiteit.

[p. 213]

We gaan ervan uit dat ook het huidige Nederlands nog over de regel TD beschikt. Het effect van de toepassing ervan zien we in de teksten (23)-(25), maar vandaag de dag niet langer in zinnen van het type (3). Vergelijk:

(3a)	*Het vijfde hoofdstuk is af en ga ik morgen uittypen
(23a)	A: Is het vijfde hoofdstuk nu al af?
(23b)	B: Ga ik morgen uittypen.

Hoe komt dat dan toch? Het feit dat TD wel werkt op de naad van twee zelfstandige zinnen (in geschrifte gescheiden door een punt, een vraagteken o.i.d., zoals in (23)), maar niet waar we tussen twee nevengeschikte zinnen die door een hogere S overkoepeld worden, het NV en aan kunnen treffen, zoals in (3a), wordt in MZZS verklaard op grond van de veronderstelling dat het Middelnederlandse ende ‘wel eens een andere semantische en pragmatische waarde kan hebben gehad dan het modern Nederlandse en’. De nevenschikker ende blijkt niet zelden inderdaad niet met en vertaald te kunnen worden, zoals onderstaand citaat uitlegt:

Vroeger had ende een betekenis die de weglaatbaarheid van het topic in het rechter conjunct bevorderde. Het lijkt gerechtvaardigd om te veronderstellen dat ende (o.a) de waarde had die in het moderne Nederlands vergelijkbaar is met die van een ‘punt-komma’ of een ‘dubbele punt’. (MZZS 296)

Op de plaatsen in (23)-(25) waar TD mogelijk blijkt, kunnen in niet vragende contexten inderdaad heel goed zulke leestekens staan. Vergelijk:

(32)	a. Ik heb het vijfde hoofdstuk af; ga ik morgen uittypen
	b. Ik heb het vijfde hoofdstuk af: ga ik morgen uittypen

Als de hypothese over de wijziging die ende in zijn ontwikkeling naar en heeft ondergaan, juist is, hebben we alsnog de factor geïdentificeerd die de produktiviteit van TD in de loop der tijd heeft afgeremd. We stellen vast dat zo'n verandering heel wat trivialer van aard is dan de hypothese dat de syntactische samentrekkingsregels ingrijpend zouden zijn veranderd, laat staan dat we een aantasting van universeel geachte principes als de periferieconditie en de identiteitseis in overweging zouden nemen. Ook op pogingen tot verklaring gebaseerd op de relicthypothese of op voorschriften in de sfeer van de taalnormering hoeft geen beroep te worden gedaan.