Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

3. Hoofdsamentrekking

Niet alle zinnen met samentrekking blijken te gehoorzamen aan de periferieconditie en de identiteitseis. In de volgende voorbeelden is dat het geval ten aanzien van periferie.

(11)	a. dat Wim appels eet en Piet peren eet
	b. dat Wim appels eet en Piet peren eet
(12)	a. Wim eet appels en Piet eet peren
	b. *Wim eet appels en Piet eet peren

Terwijl de achterwaartse samentrekking in bijzin (11a) geheel in overeenstemming is met de periferieconditie, geldt dat niet voor de voorwaartse samentrekking in bijzin (11b). Op basis van (8) zou zin (11b) immers onwelgevormd behoren te zijn, omdat met het rechtsperifere eet niet voorwaarts mag worden samengetrokken. Hoofdzin (12a) is welgevormd en toch zonder meer in strijd met de periferieconditie: bewaard en samengetrokken deel staan midden in de zin. Maar terwijl ook in hoofdzin (12b) eet non-perifeer is, blijkt die constructie toch weer wel ongrammaticaal. Hoe zit dat?

Je zou kunnen veronderstellen dat er iets mis is met de periferie-hypothese, maar er zijn redenen om het vertrouwen daarin niet te verliezen. We hebben in (11b) en (12a) namelijk met een heel ander type samentrekking te maken, dat we hoofdsamentrekking noemen. Immers, de weglating betreft hier nooit een hele constituent, maar alleen de kern van de VP, namelijk eet. En dat is helemaal geen uniek of uitzonderlijk verschijnsel, want verzwijging van het hoofd blijkt ook in andere categorieën woordgroepen mogelijk:

(13)	a. een grote auto met een open dak en een kleine --- zonder achterbank
	b. niet op de hele uren maar wel --- de halve ---
	c. een beetje trots op zijn werk maar nog meer --- op zijn kleinkinderen

Ook in nominale (13a), prepositionele (13b) en adjectivische (13c) nevengeschikte woordgroepen kan dus het hoofd worden samengetrokken, zonder dat de periferieconditie een spaak in het wiel steekt. Een eerste reden om de welgevormde samentrekkingen in (11b) en (12a) te isoleren van samentrekking-op-basis-van-periferiteit, is dus dat dit verschijnsel zich beperkt tot hoofden. Maar daarmee hebben we nog geen verklaring voor de onwelgevormdheid van (12b), want ook daar is sprake van hoofdsamentrekking. Dat brengt ons bij een tweede punt van verschil.

Een tweede reden om voor (11b) en (12a), en dat moet dan ook voor (13) van kracht zijn, een andere maatstaf aan te leggen dan de periferie-conditie, is dat hoofdsamentrekking uitsluitend voorwaarts plaatsvindt. De achterwaartse samentrekking in zin (11a) mag in dit verband niet als een tegenvoorbeeld van het voorwaartse karakter van hoofdsamentrekking worden opgevat, want deze zin blijft gewoon toegestaan op basis van periferiteit, in dit geval toevallig periferiteit van het hoofd van de VP. En hoewel (11b) dezelfde dieptestructuur heeft als (11a), trekt de voorwaartse samentrekking in (11b) zich niets van periferie aan en vormt het feit dat het hier om het hoofd gaat geen

[p. 206]

toevallige, maar een cruciale omstandigheid. Dat de beide bijzinnen in (11) welgevormd zijn, berust dus op los van elkaar staande principes.

Zin (12a) klopt met het voorwaartse karakter van hoofdsamentrekking, en op grond daarvan wordt ook de onwelgevormdheid van (12b) voorspeld. Alle voorbeelden van hoofdsamentrekking in (13) zijn - precies zoals je mag verwachten - voorwaarts.

Een derde reden om twee soorten samentrekking te onderscheiden, is dat hoofdsamentrekking zich niet alleen niets aantrekt van periferie, maar evenmin van de identiteitseis. Vergelijk:

(14)	a. *dat Wim appels en de jongens peren eten
	b. dat Wim appels eet en de jongens peren
	c. Wim eet appels en de jongens peren

De eerste zin is onwelgevormd, omdat het op basis van periferie samengetrokken deel enkelvoud vereist, terwijl het bewaarde deel de meervoudsvorm vertoont: daar wordt dus met de identiteitseis de hand gelicht. In de tweede en derde zin hebben we echter met hoofdsamentrekking te maken en die laat zich aan dit vormverschil niets gelegen liggen. Uit die onverschilligheid voor de identiteitseis blijkt dat we te maken hebben met een ander proces dat aan andere voorwaarden onderworpen is. Die voorwaarden luiden kort samengevat:

1)	hoofdsamentrekking vindt exclusief voorwaarts plaats, en
2)	identiteit noch periferie is een voorwaarde.

Deze kenmerken onderscheiden zich helder van die van samentrekking op basis van periferie en identiteit.

In één en dezelfde nevenschikking kunnen beide soorten samentrekking zich ook tegelijkertijd voordoen, bijvoorbeeld:

(15)	a. Wim heeft de appels en de jongens de peren opgegeten
	b. Wim heeft de appels opgegeten en de jongens de peren

In (15a) is de persoonsvorm niet en het voltooid deelwoord wel op basis van periferie en identiteit samengetrokken. Zin (15b) laat zien dat ook alle twee de werkwoordsvormen door middel van hoofdsamentrekking kunnen worden verzwegen; ze zullen dan samen het hoofd van de VP vormen of ieder hoofd zijn van een aparte VP. In het laatste geval zou de ene VP de andere dienen te bevatten. In die mogelijkheid voorziet de herschrijfregel voor VP in hoofdstuk 3 niet. We laten dit punt verder rusten.

Het oudere Nederlands maakt eveneens onderscheid tussen beide soorten samentrekking. De volgende fragmenten geven in aanvulling op (9a-d), met ‘reguliere’ samentrekking, voorbeelden van hoofdsamentrekking. In (16a) is die samentrekking met doorhaling expliciet gemaakt.

(16)

a. De zwaare Ladders wierden daatelyk ten wederzyden van het ontsteeken deel opgerecht, volk wierd daar op geplaatst, en de brand Emmers wierden naar booven op het dak op gegeeven: maarze quaamen 'er niet (gelyk altyd en onvermydelyk gebeurt) voor datze half leedig gestort en uit gelekt waaren (KORI 135)

[p. 207]

b. De Hartogh, hebbende zich tot noch toe een' verachting van 't bestaan der Geuzen laaten aanzien, gaf, met eenigh uitkyken van gramschap, te denken, dat hem deeze tyding ter harte ging; en den Graave van Arenbergh last, om met het regement van Sardinje van ontrent duizent mannen (...), Graaf Luidewyk in te toomen, en zonder slagh, te slyten. (NH 165)