Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

[p. 202]

2. Periferie en identiteit

Dat samentrekking van de delen uit (2a) in (2b) tot een grammaticaal resultaat leidt, komt doordat de weggelaten delen ‘teruggevonden’ kunnen worden in het andere conjunct. Om dat terugvinden niet in het honderd te laten lopen, moeten in elk geval in de conjuncten de corresponderende gedeelten dezelfde vorm en inhoud hebben, en syntactisch parallelle posities bekleden. Wat de syntactische structuur betreft, laten wij ons hier leiden door twee uitgangspunten. Ten eerste nemen we aan dat in de dieptestructuur van constructies de samengetrokken delen expliciet aanwezig zijn, hoewel daar in de vakliteratuur ook wel andere opvattingen over bestaan. Samentrekking gaat hier dus zonder verdere discussie voor een deletieproces door. Ten tweede veronderstellen we dat samentrekking een betrekkelijk laat syntactisch proces is en plaatsvindt nadat bijvoorbeeld Topicalisatie, V-plaatsing en vraagwoordverplaatsing al zijn toegepast. Het maakt namelijk nogal wat uit of samentrekking werkt op hoofdzinnen of bijzinnen.

We maken hier gebruik van twee algemene condities waar samentrekking in principe aan moet voldoen. Dat zijn de identiteitseis en de periferieconditie (zie BAST en KERS). De identiteitseis houdt in dat in het gereduceerde conjunct de samengetrokken delen oorspronkelijk dezelfde vorm, dezelfde functie en dezelfde betekenis hadden als de corresponderende elementen die in het andere conjunct bewaard zijn gebleven. Dit bewaard blijven heet ook wel terugvindbaarheid. De conditie op identiteit voorspelt dat de volgende zinnen in het hedendaags Nederlands ongrammaticaal zijn.

(3)	a. *Het vijfde hoofdstuk is af en ga ik morgen uittypen.
	b. *De man, P. uit Almelo, had volgens de politie te diep in het glaasje gekeken en is de bloedproef afgenomen.
	c. *Het schoot me te binnen dat hij voor zou kunnen lezen uit zijn bundels die in de boekenstal in de zaal te koop lagen en zei hem dit (UYL 20)

In (3a) fungeert de NP Het vijfde hoofdstuk in het eerste conjunct als onderwerp en in het tweede als lijdend voorwerp. De syntactische functies in (3b) van De man, P. uit Almelo, zijn achtereenvolgens die van onderwerp en meewerkend voorwerp. Het laatste voorbeeld, (3c), vertoont zowel verschil in functie als in vorm tussen bewaard en samengetrokken deel: me fungeert in het eerste conjunct als meewerkend voorwerp, terwijl in het tweede gedeelte het subject, waarbij de vorm ‘ik’ hoort, samengetrokken is.

Voor de goede orde: dat betekent niet dat dergelijke zinnen niet geregeld door Nederlanders van nu worden geproduceerd. In het taalgebruik zijn kromme of minder juiste constructies bepaald geen zeldzaamheid. Maar gemeten naar de eisen van het taalsysteem zijn (3a)-(3c) niet in orde.

Voor een geval als (4) is de term ‘tante betje-constructie’ in omloop.

(4)	Dat laat ik mij niet zeggen en wil ik het uit jouw mond ook nooit weer horen!

Deze onwelgevormde nevenschikking bevat geen ‘gat’ en is dus geen foutieve samentrekking, laat staan een schending van enig samentrekkingsprincipe. Wat hier fout is, is dat de inversie van onderwerp en persoonsvorm in het rechter conjunct niet veroorzaakt kan zijn door een samengetrokken Dat, want het object het is daar gewoon aanwezig. De zin is dus ongrammaticaal doordat het tweede conjunct ten onrechte inversie vertoont.

[p. 203]

De volgende voorbeelden illustreren niet alleen dat samentrekking niet beperkt blijft tot één soort constituent, maar vooral dat constituenten pas in aanmerking komen voor samentrekking als ze in de oppervlaktestructuur helemaal aan de linkerkant of helemaal aan de rechterkant staan van de constructie waar ze onderdeel van zijn. De bestanddelen die in de oppervlaktestructuur ontbreken zijn gemarkeerd door middel van een doorhaling.

(5)	a. [np Kareltje] viel op de grond en [np Kareltje] begon hard te huilen
	b. Zij bakt [np de taarten ] en hij verkoopt [np de taarten]
(6)	a. [Gisteren] [heeft] [Machteld] Kees opgebeld en [gisteren] [heeft] [Machteld] Wilma een brief geschreven
	b. Ik geef [Jan] [een boek] en jij leent [Jan] [een boek]
(7)	a. dat Johan een verhaal [v geschreven had] en dat Pim een gedicht [v geschreven had]
	b. *dat Johan een verhaal [v geschreven had] en dat Pim een gedicht [v geschreven had]

Dat de hoofdzinnen (5) zonder de doorgehaalde elementen welgevormd zijn, komt doordat de samengetrokken delen in overeenstemming zijn met de periferieconditie. Die luidt als volgt:

(8)	voorwaartse samentrekking:
	[bewaard deel ...] NV [samengetrokken deel ...]
	achterwaartse samentrekking:
	[... samengetrokken deel] NV [... bewaard deel]

In deze ‘formule’ staat NV voor nevenschikkend voegwoord en duiden de vier puntjes op die delen van de constructie waarin de conjuncten verschillen. In (8) wordt gezegd dat het resultaat van voorwaartse samentrekking welgevormd is, als bewaard en samengetrokken deel ieder geheel links staan in de constructie waarvan zij deel uitmaken. Dat is in (5a) het geval met Kareltje, zodra dit element in beide deelzinnen getopicaliseerd is. Blijft door de uiterst linkse positie van de overeenkomstige delen van beide conjuncten het bewaarde deel achter in het linker conjunct, dan heet de samentrekking ‘voorwaarts’. Bij achterwaartse samentrekking geldt precies het gespiegelde: op het moment dat de samentrekkingsregel van toepassing is, moeten het samen te trekken en het te bewaren deel zich geheel rechts in de respectievelijke constructies bevinden. Dat is te zien in (5b), waar dankzij de voorafgaande toepassing van V-plaatsing in beide conjuncten de overeenkomstige directe objecten van elk van de hoofdzinnen helemaal rechts zijn komen te staan. Nu staat het bewaarde deel in het rechter conjunct en is er samengetrokken in het voorafgaande conjunct: de samentrekking heet nu ‘achterwaarts’.

Samentrekking speelt zich dus af in de linker of rechter periferie van structuren. Behalve perifeer dienen bewaard en samengetrokken deel ook identiek te zijn in termen van de identiteitseis, zoals we zagen. Beide voorwaarden dienen ook vervuld te zijn,

[p. 204]

als twee of meer aangrenzende elementen tegelijk worden samengetrokken. In (6a) bevat de linker periferie drie identieke bestanddelen, in (6b) de rechter periferie twee. Om te bepalen wat voor (8) een samengetrokken deel en een bewaard deel kan zijn, moet je dus ook een rijtje identieke elementen meetellen.

Omdat het in (6a) om twee nevengeschikte hoofdzinnen gaat, maakt de persoonsvorm deel uit van de linker periferie en hij kan dus betrokken zijn bij voorwaartse samentrekking. In de nevengeschikte bijzinnen in (7a) staat het finiete werkwoord evenwel in de rechter periferie en daar is dan ook alleen achterwaartse samentrekking mogelijk. Het contrast in welgevormdheid tussen (7a) en (7b) illustreert dat nog eens voor een ander geval.

Van de periferieconditie en de identiteitseis nemen we aan dat ze universeel van aard zijn. Dat houdt in dat ze dermate typerend voor natuurlijke talen zijn, dat elk taallerend kind ermee is toegerust. Dat geldt dan natuurlijk ook voor taallerende kinderen uit vroeger tijden. Met andere woorden, de hypothese dat deze principes algemeen zijn, geeft voedsel aan de verwachting dat in oudere fasen van het Nederlands (en andere talen) precies dezelfde voorwaarden voor samentrekking van kracht waren. In die verwachting worden we niet bedrogen. In de voorbeelden zijn telkens de ‘bewaarde delen’ links of rechts in de conjunctie verzwegen. De voorbeelden (9) laten voorwaartse samentrekking zien, in (9a) bij wijze van voorbeeld met de doorhalingsnotatie geëxpliciteerd.

(9)	a. Grimbeert was wijs ende vroet, Ende Grimbeert brac een rijs van eere haghe, Ende Grimbeert gaffer mede viertich slaghe Over alle sine mesdade (REIN 1674-1677)
	b. Aldie wereldt soudse minnen, Ende hem pinen omme haer winnen (SPI I, 127)
	c. ‘(...) Dat soudic u gheven in u ghewout, Here Brune, wildi mi wesen hout Ende voer mi dinghen te hove.’ (REIN 605-607)
	d. Ic hebbe Gods en siere Moeder geloochent en van mi verdreven (ST 8)

Voorbeelden van achterwaartse samentrekking worden gegeven in (10); in (10a) is het eerste conjunct op de gebruikelijke wijze vervolledigd:

(10)	a. Maar eer hy zich sterken kan, en van behoefte verzien kan, quam Sancio de Lodogno, door bevel van Alva, en dreef 'er hem zoo lichtlyk uit, als hy daar in geraakt was (NH 164)
	b. Brune peinsde om sijn ghewin Ende liet hem so verdoren, Dat hi thoeft over die oren Ende die twee voordere voete in stac (REIN 676-679)
	c. De Staaten, tijdt verworven, en zich met Groesbeek beraaden hebbende, gingen uitkoop met den Graave aan (NH 165)
	d. Hy aldaer de nieuwe zyde verloren, en d'oude mede in brant ziende, en hoorende de ruitery de Doelebrugh over trecken, weeck naer den burgh met eenen hoop vlughtelingen, en verhaelde zijn gemaelin het overige van zijn

[p. 205]

wedervaeren; gelijck oock de bode kort daer op hem vertelde hoe het met d'abdije en al de stadt voort afgeloopen was (GVA 30)