Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

4. Impliciet conjuncte zinnen

Een typerende eigenschap van conjuncte deelwoordconstructies bleek te zijn dat hun PRO-subject verbonden is met een controleur in de constructie waarin ze zijn ingebed. Hun functie is die van bijvoeglijke bepaling of bepaling van gesteldheid (predikatieve toevoeging). Absolute deelwoordconstructies zijn daarentegen bijwoordelijke bepaling. Ze bevatten niet een verzwegen zinsdeel dat verbonden dient te worden met een controleur in de hogere zin waarbinnen ze als zinsdeel fungeren. De eerste soort constructies heeft dus geen gelexicaliseerd subject en de tweede soort wèl (vergelijk KORI 65-66).

Nu zijn er ook deelwoordconstructies die een gelexicaliseerd subject missen en dus niet absoluut zijn, maar toch niet verbonden zijn met een controleur in de constructie waarin ze zijn ingebed: ze zijn dus evenmin conjunct. Zinnen als de volgende treffen we veelvuldig aan in mondeling en schriftelijk taalgebruik:

(37)	a. Op het voetbalveld aangekomen, was de wedstrijd afgelopen
	b. Luid zingend zette de bus zich in beweging

Zulke zinnen dienen als onwelgevormd te worden beschouwd, omdat de PRO-subjecten van aangekomen en zingend op geen enkele manier gecontroleerd kunnen worden. De hoofdzinnen bevatten wel zinsdelen die voor het controleurschap in aanmerking komen, maar die zijn om semantische redenen voor die rol niet geschikt: de wedstrijd kan niet aankomen en de bus pleegt niet te zingen.

Er zijn echter constructies die op het eerste gezicht volledig vergelijkbaar zijn met die in (37), maar die niettemin geen intuïtieve bezwaren ontmoeten:

(38)	a. Juichend werd Sinterklaas ingehaald
	b. De president, zingend verwelkomd, keerde tevreden huiswaarts

Hoewel het niet uitgesloten is dat het hier Sinterklaas is die juicht, en de president die zingt, ligt een andere interpretatie meer voor de hand, waarin anderen de juichers of de zangers zijn. Gegeven de welgevormdheid van de zinnen (38) in die laatste lezing zou er toch een antecedent van het PRO-subject van juichend en zingend aan te wijzen moeten zijn. Maar wat is dan wel de controleur die hier in het geding is? Het opmerkelijke is dat die in de zin verzwegen wordt, maar wel meedoet in de interpretatie. Daarom spreken we in (38) van ‘impliciet conjuncte deelwoordconstructies’. We kunnen de controleur desgewenst met een beetje goeie wil ook expliciteren, in (38) in de vorm van de ‘logische subjecten’ in de passieve door-bepaling:

[p. 190]

(38)	a'. Juichend werd Sinterklaas door ‘de mensen’ ingehaald
	b'. De president, door ‘de mensen’ zingend verwelkomd, keerde tevreden huiswaarts

Maar waarom zijn soortgelijke aanvullingen in het geval van (37) dan niet mogelijk? Heerst hier dan pure willekeur? Nee, dat is niet zo. De werkwoorden ingehaald en verwelkomd roepen net zo stelselmatig de gedachte op aan de personen die deze handelingen verrichten als aan de personen die de handelingen ondergaan. Taalkundigen drukken dat systematische verband uit door te zeggen dat inhalen en verwelkomen in het lexicon twee thematische elementen bij zich hebben, uitgedrukt door middel van subject en object. Zulke thematische elementen kunnen optreden als controleur van een ingebed PRO-subject.

We kunnen nu duidelijk maken waarin de gevallen in (37) verschillen van die in (38). De hoofdzinnen van (37) laten een toevoeging als in (38a'-b') niet toe, omdat afgelopen zijn en zich in beweging zetten maar één thematisch element bij zich hebben, dat door het subject tot uitdrukking wordt gebracht. De concrete thematische elementen de wedstrijd en de bus zijn als controleur ongeschikt en omdat er geen ander thematisch element voorhanden kan zijn om als controleur op te treden, ontbreekt de uitwijkmogelijkheid van een verzwegen controleur. Je kunt dus niet iets toevoegen als door de mensen, daardoor wordt het ingebedde PRO-subject niet gecontroleerd en als gevolg daarvan stokt de interpretatie van (37). Dat heeft het effect van onwelgevormdheid.

Dat het reëel is ook zoiets als voor ‘men’ als verzwegen controleur te veronderstellen, blijkt uit gevallen als (39), die laten zien dat ook de PRO van infinitiefzinnen niet altijd over een expliciet antecedent beschikt, zonder dat dit tot onwelgevormdheid leidt:

(39)	a. Het is (voor mij/ons/een mens) verstandig om [PRO vanavond vroeg naar bed te gaan]
	b. Er werd (aan ons/ ‘men’) bevel gegeven [PRO nieuwe stellingen te betrekken]

Ook het oudere Nederlands kent participiumconstructies zonder gelexicaliseerd subject, terwijl er geen controleur aanwezig is in de matrixzin. Wanneer dergelijke constructies wel grammaticaal zijn doordat deze controleur aanwezig ‘gedacht’ kan worden, spreken we ook hier van impliciet conjuncte deelwoordconstructies. In de volgende zinnen kan voor zulke impliciet conjuncte deelwoordconstructies de verzwegen controleur steeds aangevuld worden; deze blijkt verschillende syntactische functies te kunnen vervullen.

(40)	a. Voorts opgestaen, wendde zich tot de vergaadering, met wensch om de goede geneegenheit, die hy hun droegh, te kunnen uitspreeken: en zich beroepende, op zyne ongeoeffentheit in de taale, te weeten de Fransche, die hy gebruikte, gaf het woordt den Bisschop van Atrecht oover, die 't met groot sieraadt van wel zeggen, uitvoerde (H 3)
	b. neempt wat patientie met my, regard nemende op myn siecte. (VG 112)

[p. 191]

De verzwegen controleur van de gecursiveerde participiumconstructies is in (40a) het niet-uitgeschreven onderwerp ‘hy’ bij de persoonsvormen wendde, respectievelijk gaf. In (40b) kan de niet-uitgedrukte aangesproken persoon ‘ghy’, die in zekere zin als subject bij de imperatief neempt fungeert, als verzwegen controleur beschouwd worden.

Ter completering van het overzicht geven we in (41) enkele voorbeelden van impliciet conjuncte infinitiefconstructies.

(41)	a. Doe hiet sente Brandaen Sinen kiele wel ghedaen Van dier steden wenden. (BRAN 413-415)
	b. Eenighe Fransoizen rieden, daatlyk ten Ryke in te streeven. (NH 188)

In (41a) kan op grond van de thematische eigenschappen van heten (=opdragen) een niet-uitgeschreven woordgroep ‘aan zijn mannen’ bij de persoonsvorm hiet uit de hoofdzin beschouwd worden als verzwegen controleur van de impliciet conjuncte infinitiefconstructie. Ook in (41b) fungeert een niet-uitgeschreven woordgroep, ‘aan hen’, het indirect object van de persoonsvorm rieden bij raden als verzwegen controleur van de impliciet conjuncte infinitiefconstructie. Het is in dit laatste geval evenwel ook mogelijk dat de controleur gespleten is. Deze bestaat dan uit de NP Eenighe Fransoizen en de hen uit de hierboven genoemde verzwegen woordgroep ‘aan hen’.