Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

[p. 177]

Hoofdstuk 5
Beknopte zinnen

1. Inleiding

In de laatste twee hoofdstukken van dit boek stellen we zinnen aan de orde die met elkaar gemeen hebben dat er elementen uit zijn weggelaten, niet zomaar in het wilde weg, maar volgens een aanwijsbare systematiek en onder bindende voorwaarden. De twee syntactische verschijnselen die we daarbij op het oog hebben, worden in de grammatica behandeld onder de hoofden beknopte bijzinnen en samentrekking.

Vormt het uiteindelijk effect, verzwegen zinsdelen, het punt van overeenkomst tussen beide verschijnselen, de weglaatbaarheid van woorden en constituenten berust in het ene geval op andere structurele omstandigheden dan in het andere. Zo is voor het optreden van beknopte bijzinnen een hoofdzin-bijzinrelatie, een onderschikkend zinsverband vereist; samentrekking voltrekt zich daarentegen tussen nevengeschikte woorden, zinsdelen en zinnen.

De volgorde van behandeling van de twee onderwerpen wordt bepaald door de hoeveelheid ‘gaten’ die de constructies vertonen. Bij beknopte zinnen is dat er hoogstens één, namelijk die van het subject; in het geval van samentrekking kunnen er meer open plaatsen voorkomen. In dit voorlaatste hoofdstuk komt het eerste type aan bod.

Bijzinnen zijn zinnen die een zinsdeelfunctie vervullen binnen een andere, ‘hogere’ zin. Dat geldt zowel voor finiete als voor niet-finiete of beknopte bijzinnen. Het verschil tussen beide betreft de vorm: finiete bijzinnen bevatten altijd een persoonsvorm en een onderwerp, beknopte bijzinnen missen altijd de persoonsvorm en meestal het onderwerp. Vergelijk de lijdend-voorwerpszinnen in (1) en de bijvoeglijke bijzinnen in (2):

(1)	a. Kees beloofde dat hij kwam
	b. Kees beloofde PRO te komen
(2)	a. De doos, die naar beneden is gevallen, zit vol deuken
	b. De doos, PRO naar beneden gevallen, zit vol deuken

Beknopte bijzinnen als in (1b) en (2b) kunnen altijd met behulp van de context herleid worden tot ‘gewone’, dat wil zeggen ‘complete’ bijzinnen met een inleidend woord, een subject en een persoonsvorm, op de wijze van (1a) en (2a) dus.

In tegenstelling tot finiete bijzinnen met hun onderschikkend voegwoord of betrekkelijk voornaamwoord aan het begin missen de beknopte bijzinnen in het algemeen een inleidend woord. Hoewel dat een simplificatie inhoudt, trekken we hieruit de consequentie dat de syntactische structuur van beknopte bijzinnen, of die nu door een infinitief of door een deelwoord worden getypeerd, in termen van de regels van hoofdstuk 3 geen TOP- en geen C-positie bevat. Beknopte bijzinnen hebben met andere woorden slechts de status van S (met daarin alleen NP en VP), terwijl finiete ingebedde zinnen de S''-vorm hebben.

Naast de afwezigheid van een persoonsvorm is in beknopte bijzinnen het verzwegen zinsdeel bij uitstek dus het subject. In de taalkundige literatuur duidt men het verzwegen subject gewoonlijk aan als ‘PRO’. Daarmee wordt uitgedrukt dat er in de

[p. 178]

dieptestructuur wel een subject is, net als in de finiete zin, maar dat dit niet hoorbaar of zichtbaar wordt. Dit verzwegen subject heeft pronominale trekken (vandaar ook de afkorting PRO), want in het algemeen heeft PRO net als andere pronomina een antecedent, en wel in de hoofdzin. Dit antecedent wordt de controleur genoemd; (in (1b) is dat Kees en in (2b) De doos). PRO is dus het gecontroleerde element, en de relatie tussen antecedent en PRO heet controle.

Een specifiek type beknopte bijzin wordt gevormd door de zogenaamde ‘absolute’ constructies, waarin wel een expliciet, dat wil zeggen lexicaal subject en dus geen PRO aanwezig is, maar niet de op grond daarvan verwachte persoonsvorm optreedt. Bijvoorbeeld (3):

(3)	a. Ik hoorde [Loes een sonate fluiten]
	b. [De hoed op zijn achterhoofd geschoven] betrad de sheriff de saloon

In plaats van de persoonsvorm verschijnt als gezegde een infinitief of deelwoord, en dat hebben deze absolute bijzinnen gemeen met de niet-absolute bijzinnen van (1b) en (2b). Op grond van deze overeenkomst heten dergelijke absolute bijzinnen ook beknopt, hoewel er strikt genomen geen zinsdeel verzwegen is: alleen het finietheidsaspect van het gezegde ontbreekt.

De tussen [] gezette bijzinnen in (3) heten niet absoluut omdat ze syntactisch volstrekt onafhankelijk zouden zijn van de zinnen waar ze deel van uitmaken; ze vervullen evenzeer een zinsdeelfunctie als andere bijzinnen. Nee, ze worden absoluut genoemd omdat ze een eigen subject hebben en in dat opzicht niet afhankelijk zijn van informatie in de matrixzin. Dit in tegenstelling tot de bijzinnen met PRO-subject in (1b) en (2b) die voor de interpretatie van dat subject zijn aangewezen op een antecedent ergens anders in de zin en daardoor gecontroleerd moeten worden. De controlerelatie verbindt antecedent en PRO met elkaar en op grond van die verbondenheid worden de bijzinnen in (1b) en (2b) conjunct (=verbonden) genoemd. Deze term wordt hier gebruikt in oppositie met absoluut en moet vooral niet verward worden met het begrip conjunct dat in gebruik is om de leden van een nevenschikking (conjunctie) aan te duiden.

Bij afwezigheid van een finiet werkwoord kan het werkwoord in de beknopte bijzin twee gedaantes aannemen: infinitief of deelwoord (participium). Een infinitief gaat al dan niet vergezeld van te en er zijn twee soorten deelwoorden (participia): het participium praesentis (onvoltooid of tegenwoordig deelwoord) en het participium perfecti (voltooid of verleden deelwoord). In samenhang met het onderscheid absoluut/conjunct levert het onderscheid infinitief/deelwoord de vier mogelijke soorten beknopte zinnen in (4).

(4)		conjunct	absoluut
	infinitief	(a)	(c)
	deelwoord	(b)	(d)