Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

5. Diachronie

In het algemeen geldt voor de hedendaagse opvatting over clitics dat daarbij allereerst aan zwakke vormen wordt gedacht. In de visie die we in dit hoofdstuk voor clisis in het Middelnederlands verdedigen, doet het voor clitics niet ter zake of ze sterk of zwak zijn. De wijzigingen die zich in het systeem van de persoonlijke voornaamwoorden hebben voltrokken, zijn in hoofdstuk 2 besproken. Daar bleek dat van ingrijpende veranderingen geen sprake is. Maar één verschil betreft het feit dat er in de loop van de tijd een flink aantal zwakke vormen bij zijn gekomen. Om een vergelijking mogelijk te maken herhalen we hier (8b) als (91) en voegen we er in (92) een overzicht van de huidige persoonlijke voornaamwoorden aan toe.

[p. 163]

(91) Persoonlijk voornaamwoord Middelnederlands
ENKELVOUD
	1	2	3 (mnl.)	3 (vrl.)	3 (onz.)
I	ic/i-	du/-tu	hi/-i	si/so(e)/-se	het/-(e)t/t-
II	mijns	dijns	sijns/-(e)s	haer/-er/-(e)re	sijns/-(e)s
III	mi	di	hem/-em/-en	haer/-er/-(e)re	hem
IV	mi	di	hem/-en/-(e)ne	haer/-se	het/-(e)t
MEERVOUD
	1	2	3
I	wi	ghi/-i	si/-se
II	onser(e)	uwer(e)	haer/-er/-(e)re
III	ons	u	hem/hen/-en
IV	ons	u	hem/hen/-se/-en

(92) Persoonlijk voornaamwoord standaard-Nederlands
ENKELVOUD
	1	2a	2b	3 (mnl.)	3 (vrl.)	3 (onz.)
I	ik/-k	jij/je/j-	(gij/ge)/u	hij/-ie	zij/ze/z-	het/-et/-t
II	-	-	-	-	-	-
III	mij/me	jou/je	u	hem/-em/-m	haar/d'r'/-r	hem/-em/-m
IV	mij/me	jou/je	u	hem/-em/-m	haar/d'r/-r	het/-et/-t
MEERVOUD
	1	2a	2b	3
I	wij/we	jullie/je	(gij/ge)/u	zij/ze
II	(onzer)	-	(uwer)	(hunner)
III	ons	jullie/je	u	hun/hen/ze
IV	ons	jullie/je	u	hun/hen/ze

De genitief is in (92) weggelaten op die plaatsen waar hij o.i. niet meer mogelijk is en tussen haakjes gezet als de vorm archaïsch is; dat laatste geldt ook voor gij.

Bij vergelijking van (9) en (92) valt het op dat met name de subjectspronomina vandaag de dag naast de sterke vorm nu bijna allemaal ook een zwakke pendant vertonen. De uitzonderingen zijn u, dat helemaal geen variant heeft, en -ie, een relict van het oude hi. Voor zover de geschreven bronnen daarover conclusies toela-

[p. 164]

ten, hebben van de vormen in (91) in het Middelnederlands alleen si en het een variant met een gereduceerde vocaal. De overige nominatieven doen wel mee aan versmelting, maar dat is dan niet een gevolg van de kwaliteit van de klinker. Van de twee zwakke vormen mijdt se de eerste zinspositie en kan alleen t Topicalisatie ondergaan. In het huidige Nederlands zijn alle zwakke subjectspronomina daartoe in staat:

(93)	a. 'k Geloof er niks van
	b. Je moet niet zeuren
	c. *Ie weet er niks van Ze komt niet 't Is waar
	d. We zien wel
	e. Je houdt de moed er maar in, hoor.
	f. Ze komen morgen

Zwakke objectspronomina kunnen ook in het moderne Nederlands niet de eerste positie bekleden:

(94)	a. *Me wilde hij niet geloven
	b. *Ze heb ik daarnet nog gezien

Dit is een intrigerende asymmetrie, waarop we hier niet kunnen ingaan.

De Middelnederlandse objectspronomina hebben alleen in de derde persoon zwakke vormen. Vandaag de dag hebben bijna alle sterke objectspronomina een zwakke pendant. Opnieuw is u een uitzondering, terwijl ook ons niet meedoet. Het ontstaan van zwakke vormen is noch bij de subjects- noch bij de objectspronomina een volledig voltooid proces, maar het is wel al vrij ver voortgeschreden.

Het ligt voor de hand de vraag te stellen of met de toename van het aantal zwakke vormen een zodanige scheidslijn binnen de categorie van pronomina personalia is ontstaan, dat Clitisatie in het huidige Nederlands een fundamenteel ander proces is geworden dan in het Middelnederlands. Betekent deze toename bij voorbeeld dat Clitisatie vandaag de dag nog uitsluitend op zwakke vormen van toepassing is en niet meer op sterke? Naar onze opvatting is dat niet zo. De groei van het aantal zwakke pendanten zal hoogstens betekenen dat er tegenwoordig meer vormen zijn waarop het proces verplicht werkt, omdat zwakke vormen niet in een accentpositie mogen staan. Wij zijn met andere woorden van mening dat ook heden ten dage nog sterke pronomina verplaatsing en incorporatie ondergaan.

In vergelijking met het oudere Nederlands heeft zich niettemin in de grammatica van het Nederlands met betrekking tot clisis een fundamentele verandering voltrokken. Die wijziging is dat de huidige Clitisatie-regel niet alleen een adjunctie aan de C-knoop tot gevolg kan hebben, maar bij objectsclitisatie ook kan uitdraaien op adjunctie aan het subject (als dit tenminste zelf niet clitisch is). Dat laat zich als volgt toelichten.

De vertaling van (36a) en (37a), hier samen als (94) herhaald, illustreert dat objectsclitics in het algemeen Nederlands van nu niet over het ‘volle’ subject heen aan onderschikkend voegwoord of persoonsvorm kunnen worden gekoppeld:

[p. 165]

(95)	a. datten God niet en spaert (=(36a)) ‘dat God 'm niet spaart’
	b. Nu moetene onse vrouwe bewaren (=(37a)) ‘Nu moge Onze Vrouwe 'm behoeden’

Nu zou je kunnen veronderstellen dat Clitisatie in de grammatica van het huidige Nederlands niet alleen op pronominale maar ook op ‘gewone’ subjecten werkt: dan zouden God en Onze Vrouwe in de vertalingen van (95) in C zijn opgenomen, waarna Clitisatie opnieuw van toepassing is en aan de combinatie van C + ‘vol’ subject het objectspronomen vasthecht. Maar die veronderstelling is niet juist. Het toepassingsdomein van Clitisatie zou dan zo ruim worden dat wel alles geclitiseerd zou kunnen worden. Is het - om maar iets te noemen - aannemelijk dat in zinnen als Toen heeft misschien de dokter 'm nogal pijn gedaan en dat door jouw opmerking Koos 't niet meer zag zitten het vetgedrukte zinsdeel dat aan het subject voorafgaat, ook aan C is aangehecht? Daar is geen enkele aanwijzing voor. Dat impliceert dat het meer voor de hand ligt om een andere wijziging te veronderstellen, en die is dat objectspronomina ook aan het subject kunnen worden geclitiseerd, met eventueel versmelting ermee als consequentie.

Adjunctie aan het subject wekt misschien op het eerste gezicht bevreemding. Immers, moeten we dan aannemen dat er in hedendaags Nederlands twee Clitisaties bestaan? Eén die als vanouds werkt en op C georiënteerd is, en één die zich richt op het niet-clitische subject? Dat zou betekenen dat één en hetzelfde proces nogal willekeurig in tweeën wordt gesplitst.

Bij nader inzien blijft de generalisatie echter volledig intact, maar verandert het definiërende kenmerk. De drie elementen die in ons voorstel als gastheer van clitics dienst doen: onderschikkend voegwoord, persoonsvorm en subject, hebben met elkaar gemeen dat ze karakteristiek zijn voor finiete zinnen. Waar een subject is, is ook een persoonsvorm, en in bijzinnen vaak ook nog een onderschikkend voegwoord. We maken deze overeenkomst expliciet door aan te nemen dat alle drie de bewuste elementen het kenmerk <+finiet> dragen. Terwijl voor Clitisatie in het oudere Nederlands de verbinding met C het centrale kenmerk van het verschijnsel was, maakt hedendaagse Clitisatie gebruik van deze finietheidsgeneralisatie. Moderne Clitisatie transporteert een clitic naar links en laat het een verbond aangaan met het eerste finiete element dat het onderweg tegenkomt. Voor subjectsclitics is dat altijd C, voor objectsclitics het subject of C: in bijzinnen is het steeds het subject en in hoofdzinnen hangt het ervan af of het subject niet of wel getopicaliseerd is.

De verandering met betrekking tot Clitisatie laat zich als volgt samenvatten.

(96)	Middelnederlands	Modern Nederlands
	Clitisatie aan C	Clitisatie aan <+finiet>

De moderne woordvolgorde is onderworpen aan strengere eisen dan de Middelnederlandse. Eén van die strengere eisen is dat een pronomen niet meer over het subject heen geclitiseerd kan worden. Het is denkbaar dat de verandering in de karakterisering van de notie gastheer die we in (96) suggereren, die strengere eis verklaart en zo aan de totstandkoming van deze vastere woordvolgorde een bijdrage heeft geleverd.