Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

2. Syntactisch kader

Nederlandse grammatica's noemen een zin als onder (2a) een hoofdzin. Het gedeelte van (2b) dat met dat begint, vormt een bijzin. Een bijzin vervult een zinsdeelfunctie in de zin waarvan hij een onderdeel is, een hoofdzin vervult geen zinsdeelfunctie. De bijzin in (2b) doet dienst als direct object.

(2)	a. Zij bestormden het kasteel op een zondagmorgen
	b. Walewein vertelde de koning dat zij het kasteel op een zondagmorgen bestormden

In standaardgevallen als deze - er zijn dus ook nog andere - hebben de benamingen hoofdzin en bijzin betrekking op de volgorde waarin constituenten staan en de positie die de persoonsvorm inneemt. In een zin die begint met het subject of een ander zinsdeel (en niet met een inleidend woord van het type onderschikkend voegwoord of

[p. 86]

betrekkelijk (voornaam)woord), moet de persoonsvorm de tweede plaats bezetten. Tussen dat eerste zinsdeel en de persoonsvorm kunnen geen andere elementen staan, zoals de negatie in (3b) en (4b):

(3)	a. Die hond blaft de hele middag door
	b. *Die hond niet blaft de hele middag door
(4)	a. Er zit een kat in de gordijnen
	b. *Er niet zit een kat in de gordijnen

Voeren we die proef uit met bijzinnen, dan blijkt in (5) dat we tussen het onderwerp (hier Onno) en de persoonsvorm (hier komt) allerlei constituenten kunnen tegenkomen:

(5)	a. Truus vertelde dat Onno komt
	b. Truus vertelde dat Onno niet komt
	c. Truus vertelde dat Onno vanmiddag een boek komt halen

Van de dat-zinnen onder (5) zeggen we dat ze bijzinsvolgorde hebben. Ze beginnen met een inleidend woord (het onderschikkend voegwoord dat) en onderwerp en persoonsvorm zijn gescheiden. Dat valt in (5a) weliswaar niet waar te nemen, maar naar analogie van (5b) en (5c) nemen we aan dat ook daar de persoonsvorm niet aan het begin van de zin staat, maar achteraan in de zin gesitueerd is. Hoofdzinnen hebben hoofdzinsvolgorde, met het finiete werkwoord op de tweede positie. De plaats van de persoonsvorm is dus het beslissende verschil.

Nu zijn er op het zojuist gemaakte onderscheid tussen hoofd- en bijzinnen ook uitzonderingen. Zo hebben de gecursiveerde bijzinnen in (6) - en het zijn bijzinnen omdat ze als zinsdeel fungeren - allemaal de hoofdzinsvolgorde.

(6)	a. Ellis zei: ‘Ik ga deze zomer vier weken op vakantie.’
	b. Tom zei: op Vlieland was hij al eens geweest
	c. Hij mag er dan sterk uitzien, erg dapper is hij niet

In deze bijzinnen staat de persoonsvorm (vet afgedrukt) telkens op de tweede plaats. Ze worden gewoonlijk getypeerd als bijzinnen met hoofdzinsvolgorde. Voor de volgende voorbeelden geldt hetzelfde, ook al staat de persoonsvorm in de bijzinnen op het oog op de eerste plaats, en niet op de tweede.

(7)	a. Karin vroeg: ‘Ga je morgen mee fietsen?’
	b. Joop vroeg zich af: zal ik met Karin gaan fietsen?
	c. Mocht je eens in de buurt zijn, kom dan even langs
	d. Hielden ze zich in het begin vrij rustig, toen ze wat gedronken hadden, gingen ze als dollen tekeer

In (7a-b) hebben de ingebedde zinnen de woordvolgorde van vragende hoofdzinnen, in (7c-d) typeert diezelfde volgorde de conditionele resp. concessieve bijzin.

Verder zijn er bijzinnen waarvan het eerste woord (en dat beschouwen we op grond van de inversie van onderwerp en persoonsvorm tevens als het eerste zinsdeel!) onmiddellijk door een persoonsvorm wordt gevolgd:

[p. 87]

(8)	a. Al zeg je het hem honderd keer, hij luistert toch niet
	b. Hij stak een dikke sigaar op, als was hij de directeur zelf

Zegt men van de bijzinnen onder (6)-(8) dat ze hoofdzinsvolgorde hebben, het omgekeerde komt ook voor: hoofdzinnen met bijzinsvolgorde:

(9)	a. Dat ik dat op mijn leeftijd nog mag meemaken!
	b. Als Wim nou maar op tijd komt!

Je ziet dat de subjecten ik en Wim door een groot aantal constituenten van hun persoonsvormen (respectievelijk mag en komt) gescheiden zijn.

Om nu de zojuist genoemde woordvolgordeverschijnselen, en straks ook die uit het oudere Nederlands, wat preciezer te beschrijven introduceren we twee soorten regels: basisregels en afleidingsregels.

2.1. Basisregels

Het is gangbaar om syntactisch twee groepen talen te onderscheiden, en wel op grond van de positie van het verbum ten opzichte van zijn object. Het Engels bijvoorbeeld rekenen we tot de SVO-talen (SVO staat voor Subject-Verbum-Object). Deze taal heeft in zowel hoofd- als bijzin de SVO-woordvolgorde. In het Japans zien we het omgekeerde: zowel hoofd- als bijzin heeft de SOV-woordvolgorde. Deze taal behoort dus tot de SOV-talen. Als we op deze manier de positie van het werkwoord als typologisch criterium hanteren, kunnen we ons afvragen wat voor type taal het moderne Nederlands nu is: globaal gezien hebben hoofdzinnen de SVO-volgorde en bijzinnen de SOV-volgorde. Oppervlakkig bezien is dus taaltypologisch niet te zeggen tot welk type taal het moderne Nederlands behoort.

Het meeste generatief taalkundige onderzoek van de afgelopen vijftien jaar wijst uit dat het moderne Nederlands een onderliggende SOV-structuur bezit. Op basis van die abstractere structuur beschouwt de generatieve grammatica het Nederlands dus toch als een SOV-taal. Dat de persoonsvorm in de hoofdzin op de tweede plaats staat, wordt in dat theoretisch kader verklaard met behulp van een regel voor V-plaatsing, die de persoonsvorm in hoofdzinnen naar de tweede positie brengt. Deze regel bespreken we in paragraaf 2.2.

In (10) noteren we de basisregels die deze volgordeverschijnselen beschrijven:

(10)	a. S'' --->	TOP S'
	b. S' --->	C S
	c. S --->	NP VP
	d. VP --->	..... V

Behalve de eigenlijke subject-predikaatsverbinding binnen S beschikt deze krachtens de bovenste regels van (10) nog over twee ‘buitenposities’: TOP en C, die gedomineerd worden door knopen die we resp. S'' en S' noemen. De boom in (11) illustreert nog eens de basis- of dieptestructuur die de regels in (10) genereren:

[p. 88]

De TOP(icalisatie)-positie die links onder S'' staat, is bedoeld om aan drie soorten verschijnselen onderdak te bieden. In de eerste plaats is TOP de landingsplaats voor constituenten die in hoofdzinnen met behulp van de Topicalisatie-regel worden verplaatst (we spreken hier verder over in paragraaf 2.2); dat kan ook de onderwerps-NP uit S zijn. In bijzinnen (behalve die van het type (6)-(8)) opereert deze regel niet. In ja/nee-vragen en in imperatiefzinnen blijft de TOP leeg.

In de tweede plaats dient TOP als ontvangende positie voor vraagwoorden, zowel in hoofd- als in bijzinnen, zoals (12) laat zien:

(12)	a. Wie heeft dat gezegd?
	b. Wilma vroeg zich af wie dat gezegd had

In de derde plaats zijn het (constituenten met) betrekkelijke (voornaam)woorden die naar TOP verhuizen, een proces dat uiteraard alleen in (betrekkelijke) bijzinnen plaatsvindt:

(13)	a. De uitleg die jij gaf, was onhelder
	b. De mensen aan wie hij dat uitlegde, begrepen het niet

Het is zaak de drie hier onderscheiden gevallen goed uit elkaar te houden.

De C die zich links van S onder S' bevindt, vervult in het systeem van (10) twee taken. Het is de positie van het onderschikkend voegwoord aan het begin van de bijzin; in de generatieve literatuur heet een voegwoord ‘complementizer’ en de eerste letter van dat woord vinden we hier terug. In de hoofdzin daarentegen wordt de C-positie ingenomen door de finiete vorm van het werkwoord, de persoonsvorm. Daardoor kan in hoofdzinnen, althans in het moderne Nederlands, geen voegwoord voorkomen en zijn daar voegwoord en persoonsvorm nooit tegelijkertijd aanwezig; in bijzinnen daarentegen bekleden ze verschillende posities en kunnen ze dus wel allebei voorkomen.

Afgezien van de lege TOP in ja/nee-vragen en imperatiefzinnen zijn in hoofdzinnen TOP en C beide gevuld. Dat geldt dus voor mededelende zinnen en vraagwoordvragen:

(14)	a. Wilma vroeg zich dat af
	b. Wie heeft je dat verteld?

Er zijn verschillende aanwijzingen dat ook in bijzinnen TOP en C deel uitmaken van de structuur. Ze kunnen zelfs gelijktijdig lexicaal gerealiseerd zijn. In bijzinnen die met een vraagwoord beginnen komt, in elk geval in de spreektaal, dikwijls tevens het onder-

[p. 89]

schikkend voegwoord of tevoorschijn (in sommige dialecten is in plaats van of ook dat mogelijk):

(15)	a. Hij wist niet waar of hij het gelaten had
	b. Wilma vroeg zich af wie of dat gezegd had

Zo bevindt zich in (15a) waar in de TOP-positie en of onder C.

We stelden al vast dat het Nederlands een SOV-taal is. Voor die S (de afkorting van ‘subject’) kun je NP lezen. De O (de afkortingen van ‘object’, verwijzend naar de zinsdelen die met de V één geheel vormen) is een mogelijke realisering van de puntjes in de VP-regel in (10). Met die puntjes geven we aan dat alle zinsdelen in de VP verder links van het werkwoord staan, maar we laten ons niet uit over de onderlinge volgorde van die zinsdelen. We laten de onderliggende volgorde dus bewust in het midden en spreken bij dezen af om in boomstructuren steeds de onderdelen van VP in hun oppervlaktevolgorde aan te hechten. Zie bijvoorbeeld (16):

(16)	a. Wilma heeft [vp [gisteren] [bij de kapper] [alvast] [een afspraak] gemaakt]
	b. Wilma heeft [vp [mijn broer] [toch] [nog] [bij de kapper] gesproken]

In de eerste zin staat het direct object een afspraak onmiddellijk vóór V, maar mijn broer in de tweede niet. Bij gebrek aan voldoende sterke argumenten om het anders te doen, nemen we aan dat dit in de dieptestructuur al het geval is; het enige element met een vaste positie is dus V, helemaal rechts. Dat houdt in dat alle zinsdelen, bij voorbeeld ook ingebedde S'en, in de dieptestructuur links van V staan!

VP's bevatten vaak meer dan één werkwoordsvorm. We spreken af dat we die voor het gemak allemaal onder één overkoepelende V zullen plaatsen, zoals in (17):

Als bijzinnen finiet zijn, vormen ze een S'', maar van bijzinnen zonder persoonsvorm, maar met een infinitief of deelwoord, nemen we aan dat die slechts S zijn; dat wil zeggen dat ze geen TOP- en geen C-positie hebben. We hebben hier simpelweg een knoop doorgehakt, omdat discussie over de interne structuur van infinitiefconstructies en deelwoordconstructies ons te ver zou voeren (zie verder hoofdstuk 5).

We willen in dit verband nog eens benadrukken dat we de regels hier vooral introduceren om beschrijvingen mogelijk te maken. We willen dus met nadruk de suggestie vermijden dat de grammatica-beoefenaars over de grondregels van het Nederlands wel zo ongeveer uitgepraat zouden zijn en allemaal de regels in (10) hanteren.

Volledigheidshalve staan in (18) ook nog de regels genoemd die wij zullen gebruiken om andere constituenten (met respectievelijk P, N, Adv en A als hoofd) te beschrijven:

[p. 90]

(18)	a. PP --->	P NP
	b. NP --->	(DET)	(AP) N (PP)	(S''/S)
	c. AdvP --->	... Adv
	d. AP --->	... A (PP)

Constituenten kunnen ook nevenschikkend worden verbonden. We spreken af om twee of meer gelijksoortige elementen onder te brengen in een dominerende knoop van hetzelfde type. Een woordgroep als de clown, de goochelaar en de dompteur wordt dus syntactisch gerepresenteerd als een NP met drie NP's eronder. Een nevenschikkend voegwoord als en staat in die structuur onder de dominerende NP als NV tussen twee elementen in.

We zullen nu eerst de afleidingsregels (ook wel: verplaatsingen) bespreken die uit een dieptestructuur als (11) oppervlaktestructuren kunnen afleiden. Twee van die verplaatsingen zijn we in deze paragraaf al tegengekomen: V-plaatsing en Topicalisatie.

2.2. Afleidingsregels

Om de woordvolgorde in de verschillende constructies te kunnen verantwoorden, nemen we naast de basisregels uit (10) en (18) de volgende verplaatsingsregels aan. We geven hier de voorkeur aan een informele, d.w.z. niet in formulevorm gegoten redactie van de operaties en we beperken ons tot die regels die in onze syntactische uiteenzettingen een rol spelen.

1) Topicalisatie. Deze regel zet een constituent op de eerste plaats in de hoofdzin (op de TOP-positie). Als we aannemen dat zin (2a) Zij bestormden het kasteel op een zondagmorgen de onderliggende volgorde in (19) heeft:

(19)	zij op een zondagmorgen het kasteel bestormden

dan zijn de verschillende mogelijkheden van Topicalisatie als volgt weer te geven:

Het diagram verplaatst niet drie constituenten tegelijk, maar vermeldt alternatieven. Topicalisatie is een optionele regel, dat wil zeggen dat de toepassing ervan niet verplicht is. Blijft toepassing ervan achterwege, dan is een lege TOP en dientengevolge een ja/nee-vraag het resultaat.

2) V-plaatsing. Deze regel zet de persoonsvorm op de tweede plaats in de hoofdzin, onder de C. De toepassing van de regel is verplicht op elk moment dat-ie kan

[p. 91]

worden toegepast. Gegeven de drie potentiële topicalisaties van (20) en V-plaatsing zijn er in het geval van (19) dus de volgende eindprodukten:

(21)	a. Zij bestormden op een zondagmorgen het kasteel
	b. Op een zondagmorgen bestormden zij het kasteel
	c. Het kasteel bestormden zij op een zondagmorgen

Als we alleen V-plaatsing toepassen, krijgen we de volgorde van de ja/nee-vraagzin:

(22)	Bestormden zij op een zondagmorgen het kasteel?

We hebben hier dus de persoonsvorm vanuit de basispositie naar C verplaatst. De positie TOP blijft in het geval van (22) leeg.

3) Extrapositie. Deze regel zet een constituent achteraan in de zin, om precies te zijn rechts van V, zoals uit bijzinnen blijkt. We zien dat deze regel soms verplicht moet werken, namelijk als het gaat om extrapositie van objectszinnen; in andere gevallen is de toepassing optioneel.

optioneel:
(23)	a. dat hij op jouw medewerking rekent
	b. dat hij rekent op jouw medewerking
obligaat:
(24)	a. *dat hij dat hij morgen komt zegt
	b. dat hij zegt dat hij morgen komt

Als de structuur in (25) Extrapositie van de PP ondergaat (zie (26)) en ook Topicalisatie en V-plaatsing, zijn (27a) en (27b) mogelijke resultaten.

(25)	[ TOP [ C [ zij het kasteel op de vijand veroveren ]]]

Situatie na Extrapositie:

(26)	[ TOP [ C [ zij het kasteel veroveren op de vijand ]]]

en na V-plaatsing en Topicalisaties:

(27)	a. [ Zij [ veroveren [ het kasteel op de vijand ]]]
	b [ Het kasteel [ veroveren [ zij op de vijand ]]]

4) A. Vraagwoordverplaatsing. Hoewel deze regel net als Topicalisatie elementen naar TOP overbrengt, valt hij er niet mee samen, omdat Topicalisatie alleen in hoofdzinnen werkt en naar keuze allerlei zinsdelen betreft (zie (21)), terwijl Vraagwoordverplaatsing in hoofd- èn bijzinnen van toepassing is (zie (12)) en bevraagde elementen betreft. De regel verplaatst niet zozeer vraagwoorden, maar om precies te zijn

[p. 92]

constituenten die een vraagwoord bevatten; daar vallen dus ook NPs onder die alleen uit een vraagwoord bestaan (zie opnieuw (12)), maar bij voorbeeld ook:

(28)	a. Ik wil weten [om hoeveel deelnemers] het gaat
	b. [Wiens paraplu] heb je meegenomen?
	c. [Over welke paraplu] heb je het?

Het niet toepassen van Vraagwoordverplaatsing levert in het algemeen geen welgevormde resultaten op. We beschouwen deze regel daarom als verplicht.

B. Relativisatie. Hieronder verstaan we de verplichte verplaatsing van het betrekkelijk (voornaam)woord of de constituent waarin dat (voornaam)woord voorkomt, naar de TOP van de relatieve bijzin; zie de voorbeelden in (13). In het Engels valt Relativisatie samen met Vraagwoordverplaatsing, omdat het, een beetje anders dan in het Nederlands, dezelfde pronominale vormen betreft. Die beginnen allemaal met een WH-, vandaar dat de regel WH-movement beide processen bestrijkt. In het Nederlands zouden we beide kunnen onderbrengen in een regel W-verplaatsing, als we tenminste een oogje dicht willen doen voor het feit dat een aantal betrekkelijke voornaamwoorden (die, dat) niet met een W beginnen. We volgen hiermee een algemeen gangbare generalisatie en beschouwen Vraagwoordverplaatsing en Relativisatie dus als één regel. Met dien verstande dat Vraagwoordverplaatsing in hoofd- èn bijzinnen optreedt, en Relativisatie alleen in (relatieve) bijzinnen.

Na deze uiteenzetting kunnen we beginnen met de bespreking van woordvolgordeverschijnselen in het oudere Nederlands. De afgelopen jaren heeft het generatief taalkundig onderzoek zich meer en meer ook op woordvolgordeverschijnselen in oudere stadia gericht. Analyses van het Middelnederlands hebben tot nu toe geleid tot de visie dat het Nederlands ook in dit stadium een onderliggende SOV-structuur had en in het algemeen dezelfde verplaatsingsregels kende als het moderne Nederlands. We kunnen in dit boek niet ingaan op de theoretische merites van dit onderzoek, al zullen we hier en daar wel een suggestie doen. We verwijzen verder naar de literatuur die aan het eind van dit boek is opgenomen.

Voor onze bespreking van het oudere Nederlands kunnen we op basis van het genoemde onderzoek uitgaan van precies dezelfde basis- en afleidingsregels als we besproken hebben voor het moderne Nederlands. Daarbij zullen we de ordening hanteren die aansluit bij de structuur in (11): we bespreken eerst verschijnselen rond de TOP-positie (paragraaf 3), daarna die rond de C-positie (paragraaf 4) en tenslotte die rond de V-positie (paragraaf 5).