Oude zinnen. Grammaticale analyse van het Nederlands tussen 1200-1700

3. Oudnederlands

Het Oudnederlands is een verzamelnaam voor de Oudnederfrankische dialecten en de kustdialecten van vóór 1200. De stamboom aan het eind van deze paragraaf situeert deze dialecten temidden van de andere Germaanse talen; het kaartje op pagina 3 brengt de geografische spreiding van deze dialecten in beeld.

[p. 3]

Uit B.C. Donaldson, Dutch. A linguistic history of Holland and Belgium. Leiden, 1983.
De kaart illustreert de situatie rond 800 na Chr., de tijd van Karel de Grote. Het gebied van het Fries is dat van de bedoelde Ingwaeoonse kustdialecten. Met het terrein dat de Friezen aan de Franken afstonden wordt gedoeld op het huidige Holland en Zeeland. Het woongebied van de Franken beslaat delen van het huidige Duitsland, Nederland en België.

[p. 4]

Van het Oudnederlands is maar heel weinig bewaard gebleven. De oudste teksten die we in deze taal kennen, zijn de zogenaamde Malmbergse glossen bij de Lex Salica (dat is de Saksische wet van de Nederfranken), die in het midden van de negende eeuw zouden zijn geschreven (‘glos’ of ‘glosse’ is een verklarende aantekening). Die glossen zijn gedurende de tekstoverlevering nogal bedorven. Dat wil zeggen dat de taalfeiten door het telkens overschrijven van de tekst zozeer veranderd zijn, dat we er voor onze kennis van het Oudnederlands niet veel aan hebben.

Belangrijker in dat opzicht is een aantal tiende-eeuwse vertaalde psalmfragmenten. Die heten de Wachtendonckse psalmen, genoemd naar de Luikse kanunnik Wachtendonck, die deze fragmenten in de zestiende eeuw in zijn bezit had. Om een beeld te geven van de taal waarin deze psalmen geschreven zijn, geven we hier in (2) psalm 66 weer naar de editie van Gysseling 1980 (reeks II, deel 1, 73) met een letterlijke vertaling in (3). In hoofdstuk 2 brengen we deze psalmen opnieuw ter sprake.

(2)	2	Got ginathi unsig in geuuie unsig, irliothe antsceine sin ouir vns, in genathi vnsig.
	3	That uuir antkennan an erthon uueg thinin an allon thiadon salda thina
	4	Begian thi folc got, begian thi folc alla.
	5	Blithent in mendint thiadi uuanda thu ir duomis folc an rehti, in thiadi an erthon gerihtis.
	6	Begian thi folc got, begian thi folc alla,
	7	ertha gaf uuahsmo sinin. Beuuie unsig got got vnser
	8	geuuie unsig got, in frohtan imo alla einde erthon.
(3)	2	God zij genadig ons en zegene ons, doe lichten aanschijn zijn over ons en zij genadig ons.
	3	Dat wij leren kennen op aarde weg uw onder alle volkeren heil uw.
	4	Mogen-loven u volkeren, God, mogen-loven u volkeren alle.
	5	Verblijden zich en jubelen volkeren, want gij richt volkeren in gerechtigheid, en volkeren op aarde zult gij richten.
	6	Mogen-loven u volkeren, God, mogen-loven u volkeren alle.
	7	aarde gaf wasdom haar. Moge-zegenen ons God, God onze.
	8	Moge-zegenen ons God, en mogen-vrezen hem alle einden van-aarde.

Verder hebben we nog een Oudwestvlaams elfde-eeuws zinnetje, dat aan het begin van deze eeuw door een Engelse geleerde werd ontdekt. Het staat in een oud Latijns tekstje op het laatste schutblad van een Oudengels handschrift dat zich in de Bodleian Library te Oxford bevindt. Met behulp van een blauw filter en sterk doorvallend licht wist men het tekstje te ontcijferen. We geven het weer zoals het door de Nederlandse taalkundige W.J.A. Caron werd gereconstrueerd:

(4)	...quid expectamus nunc
	Abent omnes uolucres nidos inceptos nisi ego et tu
	Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hic
	enda thu uuat unbidan une nu
	Rector celi nos exundi ut dignare nos salutare

De gecursiveerde Oudnederlandse zin luidt in het modern Nederlands ongeveer: ‘Hebben alle vogels nesten begonnen tenzij ik en jij; wat wachten we nu’. Dit oude zinnetje

[p. 5]

heeft heel wat pennen in beroering gebracht en is daarmee de beroemdste Oudnederlandse zin geworden.

Onze overige kennis van het Oudnederlands is te danken aan verzamelde taalscherven: Nederlandse namen en woorden in Latijnse en (Hoog)duitse oorkonden en registers, oude plaatsnamen en persoonsnamen.

Het fragmentarische karakter van het overgeleverde Oudnederlands is er de oorzaak van dat taalkundige beschouwingen over het oudere Nederlands doorgaans beginnen met het Middelnederlands. In dit boek is het niet anders. Een enkele keer zullen we echter wel naar het Oudnederlands verwijzen.

Een cruciaal verschil tussen Oud- en Middelnederlands is dat de uitgangen in het eerste nog een volle vocaal hebben die, zoals we zullen zien, in het Middelnederlands gereduceerd zijn tot een schwa. Over deze veranderingen van de uitgangen zullen we nog komen te spreken.