Gesprek op den Drachenfels

[p. 1]

Inleiding

1. Letterkundige veranderingen omstreeks 1830

‘The years around 1830 brought a deep break in literary history and in the history of criticism.’ Met deze woorden opent Wellek het samenvattend hoofdstuk, dat het tweede deel van zijn A History of Modern Criticism besluit. Een oude generatie van invloedrijke duitse en engelse schrijvers en critici verdwijnt binnen enkele jaren van het europese literaire toneel. De franse letterkundige kritiek komt gezaghebbend opzetten, de franse controverse over het romantische en het klassieke trekt in geheel Europa de aandacht; auteurs als Hugo, Balzac, Vigny veroveren snel een internationale faam. Een nieuwe literatuur is, naar het schijnt, op komst. De vraag klinkt: waar gaat het in de europese letterkunde naar toe?

Voor velen betekende de dood van Goethe (1832) het einde van een literair tijdperk. Heine opent zijn Die Romantische Schule (1833) met de woorden ‘Die meisten glauben mit dem Tode Goethes beginne in Deutschland eine neue literarische Periode’. Wienbarg zegt het hem in Aesthetische Feldzüge (1834) na: ‘Die groszen Dichter sind tot und wir gramen uns nicht so sehr darüber, überall sind wir mehr gleichgültig gegen Kunst und Poesie geworden, in dem Verstand, worin beide bisher gepflegt.’¹ Een jonge generatie komt aan bod: La Jeune France, Junges Deutschland. Haar verschijning gaat gepaard met strijdleuzen en benamingen van partijschappen, die vaak onjuist en misleidend zijn. Zij simplificeren en maskeren wat er eigenlijk aan de hand is. Zo worden omstreeks 1830 verscheidene nieuwe literaire symptomen en tendenties ondergebracht in de internationaal geruchtmakende strijd tussen de zgn. nieuwe romantische school, die van Frankrijk uitgaat, en het klassieke. De brutaliteit van uitdagende werken, de uitwassen, trekken de aandacht. Belangrijker is echter, dat omstreeks 1830 zowel in Frankrijk als in Duitsland de romantiek van de Restauratieperiode, voor zover zij middeleeuwen en christendom ver-

1 L. Wienbarg, Aesthetische Feldzüge, dem jungen Deutschland gewidmet, Hamburg, 1834, p. 134.

[p. 2]

heerlijkte en verbonden was met conservatieve, monarchistische opvattingen, internationaal een terugslag ondervindt, daarentegen de romantiek met een liberale, progressieve, revolutionaire inslag veld wint. Belangrijk is ook de toenemende positieve waardering van het proza als de letterkundige vorm, die bij uitstek op omvattende wijze uitdrukking kon geven aan wat er leefde in de eigen tijd. Friedrich Schlegel en Hegel mochten reeds om dezelfde reden de roman het letterkundige genre van de toekomst hebben genoemd, na 1830 komt de praktijk en daarmee o.a. de problematiek van het letterkundige realisme. Belangrijk is tenslotte de groei van het bewustzijn, dat de wisselwerking en de overeenkomsten tussen de nationale literaturen van Europa toenemen; er is sprake van ‘Weltliteratur’ (Goethe), van een ‘parallélisme des littératures modernes’ (Ph. Chasles), van een ‘littérature européenne, qui commence à se former’ (Thorbecke).

2. Nederland

De laatste uitspraak voert ons naar Nederland. Daar was de dominerende figuur van de conservatieve romantische dichter Bilderdijk uit het letterkundig leven verdwenen († 1831). In de jonge literaire generatie van 1830 waren krachtige liberale talenten aanwezig (Potgieter, Bakhuizen van den Brink). Zij achtten vele klassieke vormen ongeschikt voor de eigen beschaving en maatschappij. In de voorliefde voor de romantiek zagen zij een der blijken van de behoefte aan een literatuur van de eigen tijd. Zij voelden in het bijzonder het verlangen naar een nieuwe, grote kunst, die de uitdrukking zou zijn van de eigen vrije ontwikkeling en de zelfstandigheid van individu en volk, van de beschaving in de negentiende eeuw.² Die generatie zal haar beste prestaties leveren in het proza, dat zij vernieuwt, in het bijzonder het verhaal en het essay. Daarin zal zij enkele klassieke letterkundige en geschiedkundige werken voortbrengen.

2 Aldus Bakhuizen van den Brink in zijn bespreking van Geels Onderzoek en Phantasie in De Gids, II, 1838, p. 466.

3. Jacob Geel

Op haar vorming heeft de literator en classicus Jacob Geel (1789-

[p. 3]

1862) invloed uitgeoefend. Hij is o.a. de auteur van een aantal literairtheoretische verhandelingen en dialogen uit de jaren 1830-1837, ondergebracht in de bundel Onderzoek en Phantasie (1838). Zij geven blijk te zijn geschreven door een onafhankelijke geest en in een levendige, intelligente stijl, een bewonderaar van Sterne en Paul-Louis Courier waardig. Met deze stukken van Geel levert Nederland in de jaren dertig op europees niveau zijn aandeel in de theorie van de letterkunde van de negentiende eeuw. Dat geldt in het bijzonder voor zijn dialoog Gesprek op den Drachenfels (1835), die actuele literaire problematiek tot onderwerp heeft.

In die tijd verleende de wetenschappelijke studie van de klassieke letteren een vrijbrief voor de verwaarlozing van de moderne literatuur. Waartoe zich te verdiepen in geschriften, die nog blijk moesten geven eeuwen te kunnen trotseren? Het gevoel voor literaire waarden en het juiste letterkundige oordeel vormden zich aan werken, die dat bewijs hadden geleverd. Wel sprak het vanzelf, dat elke beschaving de letterkunde had, die daarbij behoorde. Maar van de klassieke letterkundige beschaving had een eeuwenlang kritisch onderzoek de waarde vastgesteld. Dat kon van de letterkunde der latere beschavingsperioden niet worden gezegd en zeker niet, voor zover zij het klassieke spoor had verlaten of nooit gevolgd. Een classicus, die de steeds minder op klassieke leest geschoeide letterkunde van eigen tijd literaire waarden toekende, moest wel van vooronderstellingen uitgaan en maatstaven aanleggen, die hij essentieel van en voor de eigen tijd oordeelde te zijn. Geel was op dit punt een modern man. Hij kende bovendien de literatuur van zijn tijd: de engelse van Sterne tot en met Bulwer, de duitse van Goethe en Schiller tot en met Heine, en de franse literatuur tot en met Hugo. In de nieuwe literaire theorieën was Geel thuis.

Door de aanvaarding van de historische kritiek stond menig classicus, gelovige in de normatieve poetica, onthand tegenover een toenemend aantal werken van de moderne literatuur. Hij kon immers niet anders dan een kritisch systeem toepassen op een letterkunde, waaruit het niet was afgeleid en waarbij het historisch niet behoorde. In deze impasse onthield hij zich liever van bemoeienis met de literatuur van zijn tijd, of hij legde de zeer algemene maatstaven aan van het gezond verstand, de zuivere smaak

[p. 4]

en de goede stijl, welke waarden dan toch weer slechts als zodanig werden erkend, wanneer de auteur aan de vertrouwde klassieke normen bleek te hebben voldaan.

4. De klassieken voor klassiek verklaard

Geel behoort tot de critici, die de klassieken voor klassiek verklaren. Dat wil zeggen: voor hem stonden als zelfstandige waarden naast elkaar de klassieke schoonheid en de moderne literatuur.³ De laatstgenoemde, ook wanneer zij vervuld was van liefde voor de klassieke letterkunde, ging haar eigen weg. Maar welke? Dit standpunt en deze vraag beheersen Geels verhandelingen over de welsprekendheid en de stijl, over de tragedie en de komedie, over de poëzie. Wat voor de letterkunde van de Ouden gold, geldt, naar opvatting van Geel, niet zonder meer voor de letterkunde van de negentiende eeuw, daar de verschillen tussen de vormen van de klassieke samenleving en die van de moderne maatschappij te groot zijn geworden. De griekse en de romeinse orator spraken in de open lucht, hun publiek stond, liep heen en weer, de lichamen konden bewegen op het ritme van de gewekte hartstochten. Want die sprekers kneedden en modelleerden de harten en geesten van hun daarvoor ontvankelijke toehoorders, die bij het betreden van de vergaderplaats niet wisten met welke mening zij haar zouden verlaten. Het moderne publiek zit op stoelen en het is de spreker niet toegestaan het te emotioneren, te kwellen met de behoefte aan lichaamsbeweging, waarvoor geen ruimte beschikbaar is. Geen uitbundigheid in toespraken, want noordelijk klimaat en deftigheid verbieden haar. De conclusie luidt, dat er ‘hier een heel andere manier van wel te spreken gevorderd wordt: eene manier, die de Ouden in hun roemrijke dagen niet kenden’.⁴

Een van de middelen, destijds in gebruik om de ware welsprekendheid te verwerven, was de stijl, d.w.z. de schrijfoefening ten dienste van de training in de retorica, in de algemene vormen, formules, gemeenplaatsen. In de negentiende eeuw is de stijl echter de uitdrukking van de persoonlijkheid en als zodanig doel in zichzelf.⁵ Geel merkt ook op, dat de belangstelling voor de klas-

3 Zie p. 12, noot 24.

4 Onderzoek en Phantasie, 1838, p. 103, pp. 223-224.

5 Onderzoek en Phantasie, 1838, p. 103, pp. 223-224.

[p. 5]

sieke tragedie is verminderd en meer en meer afneemt. Dit genre doet nl. de rede en het verstand ‘duurzaam geweld’ aan, d.w.z. met zijn hoge personages past het niet meer in de staatkundige verhoudingen, waarin de schouwburgbezoeker leeft, met zijn hevige hartstochten niet langer bij de moderne psychologie en ethiek, met zijn grote gebeurtenissen niet meer bij de omstandigheden van de negentiende eeuw.⁶ De klassieke komedie heeft ter navolging uitgediend, want zij schildert een maatschappij die, zegt Geel, gelukkig niet meer bestaat.⁷ En de navolging van de klassieke dichters had geleid tot een poëzie, waarin de oorspronkelijke zuiverheid van het gevoel wordt gecorrumpeerd.⁸

6 Onderzoek en Phantasie, 1838, pp. 250-253, p. 256.

7 Onderzoek en Phantasie, 1838, pp. 250-253, p. 256.

8 Geels ‘Aanteekening’ bij de tweede verbeterde druk van zijn opstel Het Proza (1841).

5. De poëzie

Tegenover een letterkunde, die vooral formeel nog vrij sterk was gebonden aan klassieke tradities, heeft Geel een literatuur op het oog, die eigen wegen gaat. In 1822 publiceert hij enkele door hem vertaalde fragmenten van Walter Scotts ballade The Lady of the Lake. Ter inleiding van deze uitgave zegt hij o.a. dat de poëzie van zijn tijd zich minder beweegt op het onafzienbare veld van het beschouwelijke denken (een opmerking, die men in die tijd meer maakte), maar meer op het - haar eigen - terrein van het individuele gevoel, een evenzeer onbegrensd gebied, daar dat gevoel zich op ontelbare manieren wijzigt.⁹ Deze opvatting van de poëzie vinden we o.a. bij Wordsworth.

In de vorm van een scherpzinnige en geestige dialoog tussen de schimmen van Schiller en Bilderdijk handelt Geel in 1832/'33 onder meer over de scheppende verbeelding van de dichter, die in de moderne poëzie zoveel belangrijker is geworden. Hoewel hij de risico's, die zij met zich meebrengt, niet onderschat - in het bij-

9 Over de dichtkunst van zijn tijd zegt Geel aldaar: ‘zij beperkt zich meer in haar eigen kring, zij redeneert minder; maar zij schildert en beschrijft. - En waarom zou deze kring te eng kunnen gerekend worden, indien waarlijk de dichter zijn gevoel uitdrukt, dat op zoo veel duizenderlei manieren gewijzigd wordt, indien hij (met andere woorden) zijn eigen natuurgevoel verzinnelijkt? (Proeven eener navolging van de Lady of the Lake van Walter Scott in Magazijn voor Wetenschappen, Kunsten en Letteren, II, 1822, p. 4).

[p. 6]

zonder het ontstaan van een duistere poëzie, wier voorstellingen vreemd blijven - is zij voor hem een echte dichterlijke kwaliteit.¹⁰

Maar als Geel zich de vraag stelt, op welke wijze het poëtische van zijn tijd en maatschappij in taal naar waarheid gestalte moet krijgen, dan komt de dichtkunst voor hem toch niet meer in de eerste plaats in aanmerking. Hij acht haar daartoe te zeer in verouderde vormtradities verstrikt te zijn. Zij voelt zich, aldus Geel, in de tegenwoordige samenleving niet thuis, omdat zij zich niet op tijd heeft kunnen bevrijden van vormen, die in het verleden functioneel waren. Dat is het resultaat, meent hij, van de langdurige macht der humanistische traditie. Het moderne leven, het levensgevoel, het wereldbeeld van zijn tijd kan de poëzie z.i. niet meer essentieel en alomvattend tot uitdrukking brengen. Die functie komt het proza toe.¹¹

10 Iets opgewondens over het eenvoudige; opstel IV van Onderzoek en Phantasie, 1838, pp. 128-164; pp. 149-154.

11 ‘...indien het waarschijnlijk geworden is dat de uitdrukking eener gedachte, door beeld of leenspreuk, zich schikken moet naar den toestand der maatschappij, en dat de Dichtkunst (op dat ik het aldus noeme) in de tegenwoordige niet geheel op haar gemak is, terwijl die uitdrukking nogtans het voornaamste sieraad der taal gerekend wordt, dan moet zij zich, bij uitnemendheid, in den ongebonden stijl bevinden’ (Het Proza, 1841, p. 23).

6. Het Proza

Geel beseft, dat het proza zich, de beste tradities van het classicisme voortzettend, heeft gevormd tot een instrument, waarmee men een steeds groter rijkdom aan denkbeelden en gevoelens kan uitdrukken, elke schakering van de gedachte, elke beweging van de emotie weergeven. In de vrijheid, die het proza bezit, ziet hij bovenal de mogelijkheid op beschouwelijke wijze en in de fantasie de rusteloze activiteit te reflecteren, die de scheppende geest ontplooit bij zijn nooit eindigend onderzoek, zijn voortdurende verwerving en verwerking van kennis, zijn steeds verder dringende doorlichting van de werkelijkheid, die in vele opzichten onbekend is en dikwijls een verwarde indruk maakt. Vandaar Geels belangstelling voor een structuur van het proza, die door haar beweeglijkheid en lenigheid uitdrukking kan verlenen aan een open kritisch onderzoek en de mogelijkheid scheppen de laby-

[p. 7]

rintische werkelijkheid te verbeelden zonder zich daarin te verliezen. Deze structuur is schijnbaar wanordelijk.¹² Het verhaal of de beschouwing springt van de hak op de tak, slaat omwegen in, keert halverwege, neemt nog eens een zijweg en komt na veel vijven en zessen op de hoofdbaan terug. Voor de kritische beschouwing heeft de dialoogvorm zijn voorkeur. De tegenstrijdigheid is er als het ware in levenden lijve aanwezig, het gesprek verloopt levendig onrechtlijnig, via invallen, onderbrekingen, zetten en tegenzetten. De lezer weet niet direct wie gelijk heeft of gelijk zal krijgen. Hij wordt heen en weer geslingerd, is voortdurend in het onzekere. Alles blijft open, mogelijk, in volle beweging. Volledige zekerheid ontbreekt immers in de meeste gevallen; er zijn slechts standpunten - en Geel heeft zeer bepaald de zijne! -, inzichten, voorlopige conclusies, die tot verdere doordenking dwingen. Wie een dialoog schrijft, aldus Geel, heeft niet bij voorbaat gelijk; hij is niet de man, die alles weet.¹³ Want de gewenste kennis is nog niet vast, de verlangde wetenschap niet volledig. Er valt voor de hoorder of lezer nog heel wat zelf te doen. Geel rekent op lezers, die het appreciëren, dat er voor hen nog wat te doen overblijft; ook in het verhaal en de roman.¹⁴ Sterne is daarom een auteur naar zijn hart. Zijn proza bezit een losse compositie, een orde van vertellen, die in verwarring brengt. Het verband schijnt telkens zoek, men moet terugbladeren om te ont-

12 Al staat voor Geel de poëzie bij het proza ten achter als uitdrukkingsvorm van de eigen tijd, hij laat niet na ook in haar de mogelijkheid van die schijnbaar wanordelijke structuur aan te wijzen. Tegenover de criticus, die theoretiseert over de smaak als de onmiddellijke verstandelijke perceptie van orde, noodzaak en eenvoud, stelt Geel de dichter, die, als Orfeus, de tovenaar is, de bezieler tot daden en in wiens werk orde is in dikwijls schijnbare wanorde (Iets over den smaak, in Magazijn voor Wetenschappen, Kunsten en Letteren, V, 1826, pp. 363-386). In zijn inleiding tot Proeven eener navolging van de Lady of the Lake van Walter Scott spreekt Geel ‘over de schijnbaar zwevende losheid van sommige stukken, maar die bij een nader doorzigt tot het geheel blijken te behooren, en op hunnen plaats te staan...’ (p. 10). Dat Geel een dergelijke structuur voor het proza waardeerde, bewijzen zijn eigen geschriften en zijn voorliefde voor het werk van Sterne.

13 ‘Wel ja, antwoordde hij: misschien wilt gij een Socratisch gesprek met mij op touw zetten... Mogelijk wilt gij zelfs ons gesprek opschrijven... Zoo gij iets over dit onderwerp te schrijven hebt, maak er een betoog van... - Ja maar, Melissus! zeide ik: wanneer ik een betoog schrijf, dan heb ik zeker gelijk... Hebt gij ooit iemand iets hooren betogen, en te gelijk bekennen, dat hij het niet goed wist, of ongelijk had?’ (Onderzoek en Phantasie, 1838, pp. 172-173).

14 Alleen bij het gladde en volgens de classicistische wetten gepolijste werk heeft de lezer geen ‘last van het gedurig terugdenken op het gelezene, en vermoeijend uitpluizen van verborgen schoonheden’ (Iets over den smaak, p. 381). ‘...dien weldadigen prikkel..., dien ieder goed geschrift in beweging brengt, wanneer het den lezer of den hoorder nog iets te denken overlaat.’ (Onderzoek en Phantasie, 1838, p. 128).

[p. 8]

dekken hoe hecht de bouw van het verhaal is, welke kwaliteiten de stijl bezit. De auteur laat de lezer geen ogenblik rustig met hem voortgaan in een bekende baan. Hij betrekt hem in het proces van het schrijven, het verbeelden en doordenken. Door de vorm van zijn fantasie dwingt Sterne zijn lezers zich rekenschap te geven van de werkelijkheid, die zij verbeeld zien. Geel blijft het in laatste instantie gaan om die rekenschap. Kritische beschouwing en fantasie, zij zijn voor hem middelen tot rationeel verstaan van de werkelijkheid.

7. Klassiek-romantisch

Een dergelijke opvatting van de letterkunde houdt te zeer verband met het classicisme om voor romantisch te kunnen doorgaan. Geels kritische positie zou die naam slechts kunnen krijgen, indien de grond van zijn erkenning, dat de klassieke tradities voor de literatuur van zijn tijd niet meer algemeen geldig zijn, hem tot partijganger van de romantische school zou stempelen. Dat was misschien in de jaren twintig mogelijk geweest, op de wijze waarop b.v. Stendhal dan voor de romantiek partij kiest, in de zin van een literatuur, die, omdat zij in overeenstemming is met de actuele gewoonten en opvattingen, kan worden genoten.¹⁵ Maar na 1830 gaat dat niet meer zo goed. Auteurs als Hugo, Janin, Heine hebben dan door hun werken voor velen de inhoud van het begrip romantische literatuur gewijzigd.

Een wijziging, die Geel eens te meer moest overtuigen, dat de tegenstelling klassiek-romantisch op onbevredigende wijze bij-

15 ‘Le romanticisme est l'art de présenter aux peuples les oeuvres littéraires qui, dans l'état actuel de leurs habitudes et de leurs croyances, sont susceptibles de leur donner le plus de plaisir possible’ (Stendhal, Racine et Shakespeare, 1823; éd. H. Martineau, Paris, 1928, p. 43).

[p. 9]

droeg tot de ontwikkeling van de letterkunde der negentiende eeuw. Het wezenlijke van zijn tijd was voor Geel, dat het bewustzijn omtrent de werkelijkheid in helderheid en omvang toenam door het wetenschappelijk onderzoek, waarvan scheppende verbeelding, onbevooroordeelde intelligentie en goed gestileerde beschrijving der verschijnselen evenzeer deel uitmaakten als het onvermijdelijke, geduldige en langzame ploeterwerk.¹⁶ De letterkundige ontwikkeling, behorende bij deze bewustzijnsgroei, kon, volgens hem, belemmerd worden door tradities stammend uit een andere (de klassieke) cultuur, door romantisch zelfverlies van de fantasie in het irrationele, duistere en chaotische (de duitse romantiek) en door het romantisch schilderend beschrijven doel op zichzelf te maken (de nieuwe franse romantiek).

Geel is scepticus genoeg om het allerminst uitgesloten te achten, dat de europese letterkunde er niet in zal slagen geheel zich zelf te worden, d.w.z. van haar tijd en maatschappij te zijn. ‘Worstelt men niet thans nog’, zegt hij in een voordracht van 1834, ‘(en er zijn reeds vier eeuwen verloopen!) tegen die tooverkracht der oude vormen, en wanneer zal men eindelijk die kluisters geheel afwerpen, een eigen vaart nemen, en gedaanten eener nog onbekende schoonheid scheppen? - Ik weet het niet; maar er schijnt een zonderlinge vastheid in den typus der oude beschaving te liggen, die vier eeuwen van het jongere Europa niet hebben kunnen verbrijzelen.’¹⁷ Bakhuizen van den Brink zegt van deze passage, dat alleen Geels voordracht zou kunnen uitwijzen hoeveel ernst, hoeveel scherts zij bevat. Maar voor deze leerling van Geel staat vervolgens vast, dat de geciteerde woorden noodzakelijk voortvloeien uit de gedachtengang van de voordracht, waaruit zij genomen zijn, n.l. dat vele klassieke vormen ongeschikt zijn voor de moderne beschaving.¹⁸

16 Over den gang van het onderzoek in Oude Geschiedenis en Letteren en deszelfs Grenzen Voordracht van 24 november 1829, afgedrukt in Gedenkschriften in de Hedendaagsche talen van de derde Classe van het Kon. Ned. Inst. van wetenschappen, letterkunde, en schoone kunsten, IV, Amsterdam, 1833.

17 Onderzoek en Phantasie, 1838, p. 272. De titel van deze voordracht luidt in 1838 Het blijspel bij de Grieken. Het is een hier en daar gewijzigde herdruk van Gedachten over den oorsprong van het blijspel (Eene Voorlezing) in De Vriend des Vaderlands, VIII, 1834, p. 369.

18 De Gids, II, 1838, pp. 467-468.

[p. 10]

Mogelijk is ook, aldus Geel, dat de jonge europese schrijvers-generatie de romantiek als bevrijding van verouderde klassieke tradities slechts zal gebruiken om de romantiek als de autonomie van fantasie en beschrijving overal en op dezelfde wijze te doen triomferen. ‘...verra-t-on bientôt toutes les originalités littéraires des peuples de l'Europe se confondre et par leur frottement réciproque ne former qu'un seul caractère, sans signes distinctifs, tout comme les pièces de monnaie de Sterne? Ne voit-on pas de nos jours la France littéraire empruntant une phantasmagorie bizarre aux Allemand, et les jeunes rejetons de la grave Germanie courent après l'esprit, les saillies, le style saccadé de l'Ecole française? Et l'Angleterre reste-t-elle en arrière, et ne se ressent-elle pas de la contagion?’¹⁹

19 Aldus Geel in Journal de La Haye van Dimanche 26 novembre 1837 (no. 280). De afgesleten geldstukjes van Sterne zijn te vinden in A Sentimental Journey, Chapter Character. Versailles. Geels opmerking, dat de literaire originaliteit der europese volken wellicht spoedig tot het verleden zal behoren, houdt verband met de vraag naar de nederlandse letterkundige oorspronkelijkheid, door hem opgeworpen in die aflevering van het Journal de La Haye, in schijn naar aanleiding van Ph. W. van Heusde, Brieven over het beoefenen der wijsbegeerte, inzonderheid in ons vaderland en in onze tijden (Utrecht, 1837), in feite als een reactie op een stuk van Thorbecke in hetzelfde blad (zie dr. J.B. Manger jr., Thorbecke en de Historie, Amsterdam, 1938, pp. 127-129). Geel geeft de ontwikkeling van een oorspronkelijke hollandse literatuur geen kans. ‘On aurait tort de nier, que les trois grandes nations, dont ce pays est cerné et pressé, l'affluence de leurs productions littéraires en tout genre, notre besoin général de lecture, nos innombrables traductions, enfin, tant bonnes que méchantes, ne paralysent complètement le développement d'une littérature hollandaise originelle.’ De nederlandse literatuur treft dus zeker een lot dat de andere misschien te beurt zal vallen. Maar de drie grote literaturen van Europa smelten bij Geel vervolgens samen in literaire bewegingen die afwisselend door een van hen worden gelanceerd. De Hollander echter ‘ne peut jamais se mettre à la tête d'un mouvement littéraire; mais il peut le mesurer, le suivre des yeux, profiter selon ses besoins, avec le bon sens, ce household common sense, qu'aucune des trois grandes nations ne lui a jamais contesté’. Tegen een dergelijk defaitisme verzet Thorbecke zich op 3 en 21 dec. 1837, de tweede keer onder de initialen V.A. (zie dr. M.J. Hamaker, Jacob Geel (1789-1862) naar zijn brieven en geschriften geschetst, Leiden, 1907, p. 218, n. 1). Het citaat, dat ik vóór mijn inleiding plaatste, is genomen uit Journal de La Haye, Jeudi 21 décembre 1837 (no. 301).

[p. 11]

8. Gesprek op den Drachenfels

Zijn gedachten over de europese letterkundige situatie omstreeks 1830 heeft Geel in het bijzonder tot uitdrukking gebracht in de dialoog Gesprek op den Drachenfels (1835). Dit gesprek wordt niet toevallig zo gesitueerd. Lezen, zowel in de betekenis van zich in een boek verdiepen als een voordracht houden, was voor Geel verbonden aan de idee én de realiteit van lichamelijke beweging. De verhouding auteur-lezer heeft hij vergeleken bij een gezamenlijke wandeling, de voordracht moet liefst ‘wandelend’ zijn, d.w.z. zich vrijelijk hier en daar heen kunnen begeven, op zijwegen met verscheidenheid van nieuwe uitzichten. Als een boek hem intellectueel of emotioneel aangrijpt, staat hij op uit zijn stoel en wandelt de kamer rond.²⁰ Meer dan eens, en met voorliefde, vermeldt hij, dat de Ouden, al wandelend in de open lucht, filosofeerden: Socrates en Phaedrus, gaande onder de platanen langs de Ilissus. In Gesprek op den Drachenfels wandelen de gesprekspartners in de vrije natuur.

De keuze van het landschap heeft, in verband met het onderwerp van gesprek, symbolische betekenis: De Rijn en de Drachenfels, destijds bij uitstek als ‘romantisch’ ervaren en in gedichten en dichterlijke reisverhalen als zodanig verheerlijkt. Het is de tijd, dat letterkundige reizigers landschap en literaire cultuur in hun beschouwingen bijeen brengen en soms verband tussen beide leggen. In Bulwers The Student is de beschrijving van het meer van Genève tegelijkertijd een stukje literatuurhistorie, waarin o.a. Voltaire en Rousseau figureren.²¹ Dezelfde auteur kiest in 1834 Rijn en Drachenfels uit om zijn landgenoten de z.i. essentiële trekken van de duitse literatuur der negentiende eeuw te verduidelijken. Schrijvend over ‘the character of the German literature’ maakt hij de Rijn, juist bij de Drachenfels, tot ‘an emblem of its luxuriance, its fertility, its romance’. Want, ‘as the Rhine flows, so flows the national genius’.²² En maar juist tot die plek, meent Wienbarg, die aldaar in een literaire droom Dionysus, maenaden

20 Onderzoek en Phantasie, 1838, p. 107, p. 108.

21 Edward Bulwer, The Student. London, 1835, 2 vols.

22 Edward Bulwer, The Pilgrims of the Rhine, London, 1834, 2 vols., pp. 302-303, in Chapter IX: The Scenery of the Rhine analogous to the German literary Genius. - The Drachenfels.

[p. 12]

en nixen afscheid laat nemen van vader Rijn, welke stroomgod zich vervolgens dodelijk gaat vervelen in de monotonie van de laagvlakte.²³ Dezelfde schrijver verbindt een bepaalde natuur met een bepaalde geest en stijl (zie p. 36, noot 14).

Geel kende de streek. En toen hij de balans ging opmaken van zijn gesprekken met zijn leidse collega en vriend Bake over de mogelijkheid dat de studie van de antieke schoonheid en de positieve waardering van de moderne literatuur naast elkaar ieder in hun eigen waarde zouden bestaan, maakte hij van deze kennis gebruik. Hij had er o.a. verkeerd met zijn duitse collega's Naeke en Heinrich, hoogleraren te Bonn. Beiden voert hij er onder klassieke namen als gefantaseerde gespreksgenoten in, wanneer hij er als vanzelf toe komt de dialoogvorm te hanteren bij de formulering van zijn gedachten over het onderwerp.²⁴ Het landschap: Rijn en Drachenfels, is meermalen literairtheoretisch functioneel. Deze kunstgreep is een van de kwaliteiten van het stuk. Hetzelfde geldt voor de wijze, waarop Geel een aantal situaties gebruikt. Het

23 Ludolf Wienbarg, Holland in den Jahren 1831 und 1832, Hamburg, 1833, vol II, pp. 14-22.

24 Gesprek op den Drachenfels bevat de neerslag van gesprekken door Geel gevoerd met zijn vriend en collega John Bake (1787-1864). Geel deelt dit mee in het voorbericht van zijn Dionis Chrysostomi Olympikos (Leiden, 1840), waarin hij het werk aan Bake opdraagt. ‘Meministi profecto, quoties in congressibus nostris sermo esset de Graecorum humanitate deque his citerioribus literis, non ita te illam laudare, ut has contemneres ac prorsus abiiciendas iudicares, neque hos novitiorum quosdam ingeniorum partus adeo me tollendos ac fovendos censere, ut antiquae venustatis studium pro obsoleto nec umquam revocando deponi vellem; sed acuebat ipsa disputatio nostram utriusque facultatis intelligentiam, et a me quidem numquam abieras, quin solus mecum dictorum quasi rationes conficerem: quod quum crebro experirer, veluti sponte sua exstitit Dialogus, quem nostro sermone ita ludens composui, ut loquentes facerem Germanos duos, patriae suae lumina, nunc extincta...’
[Gij herinnert u voorzeker, dat gij, zovaak er in onze samenkomsten sprake was van de humaniteit der Grieken en van onze huidige letteren uit deze streek, eerstgenoemde niet dermate placht te prijzen, dat ge laatstgenoemde versmaadde en van oordeel waart dat deze letteren volslagen naar de prullemand moesten worden verwezen, ik van mijn kant niet van gevoelen was, dat sommige voortbrengselen van deze moderne talenten dermate in de hoogte gestoken moeten worden en met een gunstig oordeel gekoesterd, dat ik de studie van de antieke schoonheid liever definitief beëindigd zou zien als zijnde verouderd en uit de tijd en nooit of te nimmer herroepbaar. Integendeel, het disputeren alleen al scherpte ons begrip voor beide mogelijkheden, en zodra het samenzijn beëindigd was en gij waart heengegaan, placht ik op m'n eentje bij mezelf, als je het zo noemen wilt, de balans van het gesprek op te maken. En toen mij dit keer op keer overkwam, ontstond als het ware spontaan een ‘Samenspraak’, die ik in onze moedertaal aldus al spelende heb samengesteld, dat ik twee Duitsers als sprekers ten tonele voerde, lichten van hun vaderland, nu geblust... (vertaling dr. L. Ph. Rank)].
Zie verder Bijlage, p. 62. Zo spreekt Geel zich in 1840 duidelijk uit over het ontstaan van de dialoog. De brief aan Bake, die in 1835 de uitgave van Gesprek op den Drachenfels tot voorbericht strekt, gaat over het onderwerp van de dialoog, ‘de strijd tusschen de Heeren van het klassieke en die van het romantische’.
Wat betreft de gesprekspartners heeft C.G.N. de Vooys in zijn aantekeningen op de dialoog (Onderzoek en Phantasie, Nederlandsche Bibliotheek, 1911, pp. 203-206) gewezen op een exemplaar van de uitgave van 1835, in het bezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, waarin Geel op het schutblad heeft genoteerd: ‘Diocles en Charinus (blz. 2) zijn de Proff. Naeke en Heinrichs, beiden nu reeds overleden, 1842.’ De Vooys tekent daarbij aan: August Ferdinand Naeke (1788-1838); Karl Friedrich Heinrich (1774-1838), hoogleraren in de klassieke filologie te Bonn tot hun dood.

[p. 13]

drietal beklimt een berg en verkrijgt, zodoende, een steeds wijder en boeiender uitzicht over golvende heuvels en windingen van de rivier. Zo moet men, volgens Geel, streven naar een steeds hoger standpunt om de labyrintische werkelijkheid te overzien, die onuitputtelijke rijkdom betekent voor beleving en beschouwing, voor poëzie en wetenschap. Onderweg biedt de wandeling meer dan eens gelegenheid tot principiële positiebepaling: afwijzing van de verbeelding, die kritisch onderzoek niet nodig acht (Charinus en de steen), afwijzing van classicistische behoudzucht (Diocles en het eentonige landschap; Diocles en de legende van de draak); de noodzaak de actuele literaire situatie te kennen om kritisch werkzaam te kunnen zijn (het orakel). Op de top drie verschillende houdingen ten opzichte van de werkelijkheid: haar verbijsterende grootheid (het panorama) die niet direct omvat kan worden (de ervaring van dichter en onderzoeker, volgens Geel); de vlucht uit de werkelijkheid naar het verleden (de romance); de vlucht in het imaginaire (n.a.v. de gewoonte van bergbeklimmers om tussen de benen door te kijken).

[p. 14]

9. Het uitgangspunt

Twee motto's gaan aan de dialoog vooraf. Het eerste is genomen uit England and the English (1833) van Bulwer. Er staat in, dat het geschil tussen de romantische en de klassieke school louter de formele kant van de literatuur raakt. Ongevoelig voor de geest van de oudheid, zijn de aanhangers van de klassieke partij alleen nog maar met de maatstok van Aristoteles in de weer. Geel, die als anonymus figureert onder het tweede motto, bevestigt deze stelling door er billijkheidshalve aan toe te voegen, dat voor de partijgangers van de romantiek de oudheid niet veel meer inhoudt dan zulk formalisme en zij dáárom van maathouden niet willen weten. De lezer, die aan de dialoog nog moet beginnen, kan dus vast denken: een spiegelgevecht (zie p. 21, r. 10/11).

De ontwikkelde tijdgenoot heeft vermoedelijk direct begrepen, dat de woorden van de Engelsman Bulwer op de franse letterkunde sloegen. Geel trof ze aan in een context, die handelt over de engelse literaire stijl.²⁵ Bulwer zegt daar, dat hij het aan ‘the good people in France’ overlaat ‘to divert themselves with disputing the several merits of the Classic School and the Romantic’. In Engeland hebben auteurs intussen een moderne stijl ontwikkeld, die eigenschappen vertoont, welke elders voor aan elkaar vijandig worden uitgekreten. Maar, aldus Bulwer, ‘we have united them quietly, without saying a word on the matter’. Zo deed Byron, zo Shelley. Van de laatstgenoemde (en van Keats) zegt hij: ‘he has become romantic, by being peculiarly classical’. Geel beweegt zich met de introductie van zijn dialoog in een kring van gedachten, die meer belangstelling verraden voor de literatuur van de

25 Edward Lytton Bulwer, England and the English, London, 1833, vol. II, pp. 131-132, in Book IV, View of the intellectual spirit of the time; inscribed to J. D'Israeli, Esq. Het motto dat Geel aan deze tekst ontleende, is een voetnoot, door Bulwer aangebracht na de volgende zinnen: ‘Thus while the two schools abroad have been declaring an union incompatible, we have united them quietly, without saying a word on the matter. Heaven only knows to what extremes of absurdity we should have gone in the spirit of emulation, if we had thought fit to set up a couple of parties, to prove which was best’. Bij zijn ontlening van de voetnoot wijzigt Geel de interpunctie en neemt hij de hoofdletters niet over, waarmee Bulwer verscheidene termen voorzien heeft.

[p. 15]

negentiende eeuw dan voor de controverse over het romantische en het klassieke.²⁶

26 De franse literator Emile Deschamps had zich overigens reeds in 1828 in gelijke geest uitgelaten over deze, ook voor hem typisch franse, ‘haine à la mode’. Hij noemt de term ‘les Romantiques’ een ‘expression déjà surannée’ en spreekt over Vigny, Hugo en Lamartine als over ‘notre jeune école poétique’, of ‘les jeunes poètes de la nouvelle école’. Want ook voor hem staat vast ‘qu'il n'y a réellement pas de romantisme, mais bien une littérature du dix-neuvième siècle’ (Emile Deschamps, La Préface des Etudes françaises et étrangères; éd. H. Girard, Paris, 1923, pp. 5, 17, 18, 36, 6).

10. De toekomst van de europese literatuur

Door middel van het gesprek over die controverse geeft hij zijn visie op de stand en toekomst van de europese literatuur. Zoals reeds werd opgemerkt ziet Geel voor zover het de romantiek betreft die toekomst bedreigd door twee tendenties: enerzijds de neiging de werkelijkheid te buiten te gaan in verbeeldingen die de gedachte en de gewaarwording hebben losgelaten, anderzijds het streven naar een gedetailleerde beschrijving van het afzichtelijke der werkelijkheid als doel op zich zelf. Het eerstgenoemde verschijnsel treft zijn opvatting van literatuur in het hart, want het ondergraaft voor hem de grondslag van poëzie en proza; het tweede is een overdrijving die als zodanig bestreden moet worden, in het bijzonder omdat zij in die jaren veel furore maakt door het optreden van de ‘franse romantische school’. Diocles mag daarom met zijn filippica tegen die school wel het eerste en laatste woord van de dialoog hebben. De lezer verwachtte bij voorbaat dit onderwerp in een gesprek over de romantiek. Maar na de inzettende uitval laat de opsteller van de dialoog toch eerst iets anders, en volgens hem belangrijkers, aan de orde komen. Niet Diocles neemt de leiding van het gesprek in het eerste deel - zijn bijdrage tot de gedachtenwisseling bestaat dan nog voornamelijk uit korte opmerkingen en interrupties. Opmerkelijk is trouwens dat, in tegenstelling tot de beide anderen, Diocles zijn kijk op de literatuur niet formuleert. Maar gedurende de wandeling bergopwaarts heeft Geel het gesprek in handen. Hij moet zich uitputten in pogingen de romantiek te definiëren. Zodoende passeert een

[p. 16]

aantal voor romantisch versleten verschijnselen de revue: een fijner onderscheid maken in psychologisch, ethisch en esthetisch opzicht dan de klassieke schrijvers deden; het moderne natuurgevoel, dat de dichter zijn emoties en stemmingen doet meedelen aan de dingen, hem de dingen doet bezielen; het romantische ‘iets’ van een landschap; de toenemende macht van de scheppende verbeelding.

Dit zoeken en tasten, vergezeld van onuitgesproken overdenkingen, leidt dan tot een literaire geloofsbelijdenis van Charinus (die, naar zijn zeggen, daarmee niet pleit voor het romantische), waarbij hij het verlangen uitspreekt de grenzen van de werkelijkheid te overschrijden, zichzelf te verliezen in het oneindige en het onbekende, het niets en de leegte. Tegen die confessie kan Geel vervolgens de zijne laten horen. Hij poneert, dat de rijkdom aan denkbeelden en gevoelens, die de werkelijkheid kan opwekken, zijn grenzen nog lang niet heeft bereikt. De letterkunde van zijn tijd kan uit die bron haar eigen, nieuwe schoonheid putten. Tot getuige roept Geel Byron op als de dichter van stanza's over de Drachenfels in de derde zang van Childe Harold. Met zijn blik gevestigd op de windingen van de Rijn denkt Geel dus aan strofen, waarvan de laatste over datzelfde uitzicht de verzen heeft: ‘And all its thousand turns disclose / Some fresher beauty varying round’.

Geel heeft hiermee gezegd waar het hem, geheel overeenkomstig de strekking van zijn andere dialogen en van zijn verhandelingen, in dit gesprek om gaat. Wat rest is het actuele punt: de verwerping van de nieuwe franse romantische school. Dat werkje mag Diocles opknappen. Die staat de beide anderen boven al op te wachten. Het tweede deel van het gesprek begint met een beschrijving hoe hij daar staat. Op zijn beurt is hij de aanvoerder van het gesprek. Dat gaat aanvankelijk over de schilderende, beschrijvende stijl van duitse romantici, voor wie het schilderachtige de geest van de dichtkunst was. De dialoog schenkt aandacht zowel aan het ideaal van een genuanceerde, in vage contouren gehouden schildering van een imaginaire werkelijkheid (Wackenroder, Tieck) als aan de beschrijving, karakteristiek voor de romance, die meer aan historie en sage is gebonden. Vandaar komt men op het romantische drama (één groot schilderij, aldus A.W.

[p. 17]

Schlegel).²⁷ Dan is de afstand niet groot meer (Jean Paul: de dichter moet de complete wereld schilderen) naar het nieuwe franse romantische toneel, zoals door Victor Hugo werd voorgestaan en beoefend. En weer wordt Charinus, nu door Diocles, tot een uitspraak gedrongen, deze keer over de romantiek. En met zijn reactie op die uitspraak heeft Diocles het laatste woord, een woord waarmee Geel waarschuwend instemt.

27 A.W. Schlegel: Ueber dramatische Kunst und Litteratur; 2. Ausg., Heidelberg, 1817, III, p. 15.

11. De plaats van Geel in de historie van de letterkundige kritiek

De betekenis van Jacob Geel als letterkundig criticus wordt bepaald door zijn inzicht in de waarde van het proza voor de literatuur van de negentiende eeuw en door zijn eis, dat de schrijver zijn persoonlijkheid tot uitdrukking zal brengen. Deze twee kenmerken van zijn kritiek zijn historisch van meer belang dan de daarmee samenhangende reacties op tijdverschijnselen als het literaire mysticisme, de romantische gezwollen stijl en de lust in analytische beschrijving.

Zijn verdediging van het proza als de letterkundige vorm van de moderne tijd verloochent haar goed achttiende-eeuwse oorsprong niet. Literatuur is voor Geel de bijzondere taalvorm van helder denken, doorzichtig verbeelden en zuiver voelen, hetgeen voor hem niet hetzelfde is als ongecompliceerd denken, geijkte beeldspraak en ongedifferentieerde emotionaliteit. Het is juist het zich uitbreidende en verdiepende inzicht in de samengesteldheid van wereld en mens, dat bij Geel het proza de prioriteit verschaft. Want het proza heeft zich, naar zijn mening, steeds met de maatschappij, met het denken, met de wetenschap mee ontwikkeld, dank zij zijn grote formele vrijheid, die samengaat met innerlijke wetmatigheid. Voor de uitdrukking van het vrije en onafhankelijke denken acht hij (en hij niet alleen²⁸) het proza de meest adequate vorm.

28 Die Romanenliteratur ist gegenwärtig die eigentlich productive Seite aller Literaturen geworden, denn der Roman vertritt am reinsten Das, was unsere Epoche besonders charakterisirt, das sociale Raisonnement, das Discutiren, das Hin- und Widerreden, die politischen Urtheile und Vorurtheile. Endlich ist er von allen Dichtungsgattungen am meisten dazu geeignet, der Zerrissenheit unserer Zeit, die zwischen Gut und Böse, Sein und Schein, Wahrheit und Lüge, Tiefe und Oberflächlichkeit auf und ab schwankt, bis in ihre verborgensten Schlupfwinkel nachzugehen, ihre Thorheiten und ihre moralische Verderbniss aufzudecken und ... die blosse Leidenschaft... so, wie sie ist, darzustellen.
Blätter für literarische Unterhaltung, 18.6.1839, Nr. 169, p. 687.

[p. 18]

Geels waardering voor de uitdrukking van de persoonlijkheid in de letterkunde vindt eveneens haar oorsprong in de opvatting dat de literatuur vorm moet zijn van het wordende wereldbeeld. De openheid en de kritische houding, die deze opvatting vooronderstelt, manifesteren zich bij hem in de behoefte om hetgeen voor vast doorgaat, op losse schroeven te zetten, twijfel te wekken, afstand te nemen van zichzelf, polemiek te bedrijven en dialogen te voeren. De waarde van het zelfstandige denken staat bij Geel hoog genoteerd.

Zijn kritische positie vertoont enige overeenkomst met die van Stendhal. Beide auteurs bezitten weinig waardering voor het uit Duitsland stammende mysticisme in de letterkunde en oordelen afwijzend over de romantiek der sterke verhalen. (Stendhal b.v. over Han d'Islande). Voor beiden is de persoonlijkheid van de schrijver belangrijk; het mag dan verder nauwelijks toevallig heten, dat zowel voor Geel als voor Stendhal de auteur Paul-Louis Courier aan die voorkeur goed voldoet. Stendhal blijkt als kritische stem van het continent voor de Engelsen aanvaardbaar; Geel heeft ten aanzien van de moderne literatuur in het bijzonder voorkeur voor engelse schrijvers.

De plaats van Geel in de geschiedenis van de literaire kritiek wordt gemarkeerd door het feit, dat hij tijdens de grote controverse over het klassieke en het romantische de waarde verdedigt van het levendige samenspel van verbeelding, gevoel en gedachte, waarvan geen richting het alleenrecht bezit.