De lof der zotheid

[p. 48]

Hoofdstuk XXIV
Nadeelen der wijsheid.

Hoe volslagen onbruikbaar dezen in het dagelijksch leven zijn, daarvan kan Socrates⁹⁴⁾ zeker ten bewijze strekken. Hem alleen verklaarde het orakel van Apollo voor wijs, dat in dezen echter volstrekt geen bewijs van wijsheid gaf, want toen hij in een zekere staatszaak wilde optreden, moest hij onder een algemeen hoongelach weer aftrekken. In dit ééne opzicht, ik moet het erkennen, is hij niet volslagen onwijs, dat hij den bijnaam van wijze niet wil aannemen en aan den God zelf overlaat en dat hij van oordeel is, dat een wijze zich buiten het staatsbestuur dient te houden, al had hij beter gedaan daarbij de waarschuwing te voegen, dat ieder, die tot de menschen wil gerekend worden, zich van de wijsheid dient te onthouden.

Wat heeft hem voorts, toen hij aangeklaagd was, tot het drinken van den gifbeker gebracht dan die wijsheid? Want terwijl hij over wolken en ideeën philosopheerde, de pooten van een vloo mat, de stem van bromvliegen onderzocht, bleef hij onbekend met de eischen van het dagelijksch leven⁹⁵⁾. Maar tot verdediging van den leermeester, wiens leven gevaar loopt, verschijnt zijn leerling Plato, zeker een uitstekend pleitbezorger, die door het geraas van den volkshoop zoo van zijn stuk geraakte, dat hij ternauwernood de helft van zijn volzin kon uitspreken⁹⁶⁾. Omtrent Theophrastus⁹⁷⁾ behoef ik hierbij zeker niets te voegen, die voor het volk opgetreden eensklaps geen geluid meer kon geven, alsof hij een wolf gezien had⁹⁸⁾. Hoe zou hij de soldaten in den oorlog aangemoedigd hebben! Isocrates⁹⁹⁾ heeft om zijn angstigen aard zelfs nooit een mond durven opendoen. Marcus Tullius¹⁰⁰⁾, de vader der

94) De vader der wijsbegeerte. Leefde in Athene 469-399 v. Chr. Toen het orakel v. Apollo hem den wijsten aller menschen genoemd had, kon hij dit slechts in dezen zin verklaren, dat hij alleen zich bewust was, dat hij eigenlijk niets wist.

95) Socrates verbitterde zijn rechters door met wijsgeerige kalmte, ofschoon de doodstraf tegen hem was geëischt, zijn verdienste omtrent zijn medeburgers uiteen te zetten. De dwaasheden, die hier over hem verteld worden, zijn ontleend aan een blijspel van Aristophanes, waarin een carricatuur van Socrates gegeven wordt.

96) Hier volgt Erasmus een verhaaltje uit de oudheid, dat in hooge mate onwaarschijnlijk is.

97) Grieksch wijsgeer, ± 300 v. Chr.

98) Het was een oud bijgeloof, dat de wolf door zijn blik iemand sprakeloos kon maken.

99) Zie voorrede.

100) Marcus Tullius Cicero, Rome's grootste redenaar, 106-43 v. Chr.

[p. 49]

Romeinsche welsprekendheid, placht altijd met een ongegronde vreesachtigheid als een hakkelende jongen te beginnen en dit verklaart Fabius¹⁰¹⁾ voor een bewijs, dat hij een verstandig pleiter was, die zijn verantwoordelijkheid begreep. Erkent hij echter door dit beweren niet openlijk, dat de wijsheid een hinderpaal is voor de goede behandeling eener zaak? Wat zullen zulke luidjes aanvangen, als de beslissing aan het zwaard is, zij, die nu reeds van vrees buiten zichzelf geraken, als er enkel met woorden te strijden valt? En na dit alles heeft men, God betere 't, nog den mond vol van Plato's beroemd gezegde, dat de staten gelukkig zullen zijn, als óf de philosophen heerschers óf de heerschers philosophen zijn. Integendeel, wanneer gij de geschiedenis raadpleegt, komt ge zeker tot het besluit, dat geen vorsten verderfelijker voor den staat geweest zijn dan de een of ander philosophaster (onbeduidend wijsgeertje) of letterminnaar, zoo in hun handen soms de hoogste macht geraakt is. Een voldoende bewijs hiervoor leveren, naar ik meen, de twee Cato's¹⁰²⁾, van wie de een door zijn dolzinnige aanbrengerijen de rust in den staat verstoorde en de ander de vrijheid van het Romeinsche volk, die hij in zijn al te groote wijsheid trachtte staande te houden, geheel omverwierp. Voeg hierbij mannen als Brutus, Cassius¹⁰³⁾, de Gracchen¹⁰⁴⁾ en vergeet Cicero zelf niet, die niet minder verderfelijk voor den Romeinschen staat was dan Demostenes¹⁰⁵⁾ voor dien der Atheners. Verder Marcus Antoninus, ook al geven wij toe, dat hij een goed keizer geweest is, - déze erkentenis zou ik u kunnen afdwingen - was toch juist daarom onverdragelijk en gehaat bij zijn medeburgers, omdat hij zulk een wijsgeer was. Maar ook al geven wij toe, dat hij goed geweest is, dan was hij toch in allen gevalle meer verderflijk voor den staat door het nalaten van een zoon als Commodus, dan hij hem door zijn bestuur van nut was geweest¹⁰⁶⁾. Immers dit

101) Fabius Quintilianus, Romeinsch leeraar in de welsprekendheid, ± 75 na Chr.

102) Cato de oudere, Romeinsch staatsman, 234-149 v. Chr., o.a. bekend om de felheid, waarmee hij zijn politieke tegenstanders vervolgde. Zijn achterkleinzoon, Cato de jongere, een edel maar kortzichtig en onverzettelijk man, beproefde tevergeefs de Romeinsche republiek tegen Caesar te verdedigen, die zich tot alleenheerscher wilde opwerpen.

103) Hoofden der samenzweerders, die Caesar vermoordden 44 v. Chr.

104) Tiberius en Gaius Gracchus trachtten, de eerste 133, de tweede 123 v. Chr. de Romeinsche proletariërs weer tot eenigen welstand te brengen ten koste van de rijken, wat beiden met hun leven moesten bekoopen.

105) Demosthenes zette voortdurend de Atheners tegen Macedonië op, maar het einde was, dat zij zich moesten onderwerpen. Ook Cicero heeft door zijn ijveren tegen hen, die de Romeinsche republiek bedreigden, juist den val daarvan verhaast.

106) Keizer Marcus Aurelius Antoninus, ‘de wijsgeer’ bijgenaamd, regeerde 161-180 na Chr. Hoewel een uitstekend vorst, wijdde hij zich toch bij voorkeur aan de philosophie. De regeering van zijn zoon Commodus, 180-192, is berucht.

[p. 50]

soort van menschen, die zich aan de wijsbegeerte wijden, pleegt, behalve in alle andere opzichten, bovenal in het



voortplanten van hun geslacht hoogst ongelukkig te zijn, omdat de natuur, naar 't mij voorkomt, zorgt, dat die wijsheidskwaal zich niet te ver bij de menschen verbreide. Zoo weet men, dat Cicero een ontaarden zoon had, en de kinderen van den wijzen Socrates geleken meer op hun moeder¹⁰⁷⁾ dan op hun vader d.i. zij waren, volgens de lang niet verkeerde opmerking van zekeren schrijver, dwaas.

107) Xanthippe, een onbeduidend vrouwtje.