De lof der zotheid

[p. 10]

PORTRET VAN ERASMUS, 27 OCTOBER 1466 (?)-12 JULI 1536.
Geschilderd door Hans Holbein de Jongere. Kunstmuseum te Bazel.

[p. 11]

[p. 13]

Voorrede
Erasmus van Rotterdam groet zijn vriend Thomas Morus.¹⁾

IN de laatste dagen toen ik uit Italië naar Engeland terugkeerde, besloot ik, liever dan al den tijd, dien ik te paard moest zitten, met smakelooze en onwetenschappelijke praatjes te slijten, zoo nu en dan of bij mij zelf over een onderwerp uit onze gemeenschappelijke letteroefeningen na te denken of mij te vermeien in de herinnering aan de even geleerde als dierbare vrienden, die ik hier had achtergelaten. Onder dezen kwam uw beeld, mijn beste Morus, mij zeker het allereerst voor den geest en de herinnering aan U, ofschoon wij ver van elkander waren, was mij even aangenaam, als uw omgang was, toen ik U nog van aangezicht tot aangezicht placht te zien, het aangenaamste - ik mag sterven, als het niet waar is - van al wat mij ooit in mijn leven te beurt is gevallen. Daarom vatte ik, omdat ik meende in allen gevalle iets te moeten doen en die tijd mij weinig geschikt voorkwam om een ernstig onderwerp te overdenken, het plan op een boertige lofrede op Moria (de Zotheid) te houden. ‘Welke Pallas heeft U op die gedachte gebracht?’ zult ge zeggen. Vooreerst deed uw geslachtsnaam Morus mij dit plan opvatten, die even dicht bij het woord Moria komt, als gij ver van de zaak af zijt of liever, volgens aller eenstemmig getuigenis, daarmede volstrekt niets gemeen hebt. Verder vermoedde ik, dat deze speling van ons vernuft bovenal uw goedkeuring zou wegdragen, omdat gij in dergelijke jokkernijen, waarbij, zoo goed ik zie, nergens geleerdheid en geest kan gemist worden, bijzonder veel smaak vindt en in het dagelijksche leven als een Democritus²⁾ pleegt op te treden. Ofschoon gij door uw buitengewone scherpzinnigheid gewoonlijk hemelsbreed in gevoelen van het ge-

1) De bekende schrijver van Utopia, even geleerd als rechtschapen, geb. te Londen 1478, onthoofd 1535.

2) Grieksch wijsgeer, geb. ongev. 480 v. Chr., die, volgens de overlevering, lachend de aardsche zaken placht te beschouwen.

[p. 14]

meene volk verschilt, zijt gij toch door de ongeloofelijke zachtheid en meegaandheid van uw karakter niet alleen in staat om met allerlei menschen in alle omstandigheden des levens om te gaan, maar vindt gij er ook een genot in. Deze kleine verhandeling zult gij daarom gaarne aannemen als een aandenken van uw vriend en gij zult ook haar verdediging gaarne aanvaarden, want zij is U toegewijd en daarom voortaan Uw eigendom, niet het mijne.

Immers het zal misschien niet aan bedillers ontbreken, die mij lasteren, zeggende, dat deze aardigheden deels van te weinig beteekenis zijn om een Godgeleerde te passen, deels te scherp voor een zachtmoedig Christen, en zij zullen het van de daken verkondigen, dat wij in het voetspoor der oude comedie en van zekeren Lucianus³⁾ treden en in alles de tanden zetten. Doch ik zou wel wenschen, dat zij die zich door het lichtzinnige en boertige van mijn onderwerp gekwetst gevoelen, bedachten, dat het denkbeeld niet van mij is uitgegaan, maar dat reeds in den ouden tijd groote mannen meermalen daarvan het voorbeeld gegeven hebben.

Want reeds voor tal van eeuwen schreef Homerus zijn ‘muizen- en kikvorschenkrijg’, Maro⁴⁾ zijn ‘Mug’ en ‘Boerenontbijt’, Ovidius⁵⁾ zijn ‘Noot’, prees Polycrates⁶⁾ en zijn bestrijder Isocrates⁷⁾ Busiris⁸⁾, Glauco⁹⁾ de onrechtvaardigheid, Favorinus¹⁰⁾ Thersites¹¹⁾ en de derdendaagsche koorts, Synesius¹²⁾ de kaalhoofdigheid, Lucianus de vlieg en de tafelschuimerskunst, behandelde Seneca¹³⁾ schertsend de vergoding van Claudius¹⁴⁾, Plutarchus^l5) een samenspraak van Gryllus^l6) met Ulixes, Lucianus en Apuleius¹⁷⁾ hun ezel en een mij onbekend schrijver het testament van het varkentje Grunnius Corocotto¹⁸⁾, waarvan ook de heilige Hieronymus¹⁹⁾ grunnius corocotto gewag maakt. Zij mogen daarom, als 't hun goeddunkt, zich voorstellen, dat ik tot uitspanning een partijtje schaak gespeeld, of als zij dit

3) Grieksch satiricus, geb. ongev. 125 na Chr.

4) Publius Vergilius Maro, Romeinsch dichter, 70-19 v. Chr.

5) Romeinsch dichter, 43 v. Chr.-17 na Chr.

6) Onbeteekenend Grieksch schrijver, ± 400 v. Chr.

7) Grieksch schrijver, 436-338 v. Chr.

8) Mythisch koning van Egypte, om zijn wreedheid berucht.

9) Personage, optredend in een werk van den Griekschen wijsgeer Plato, 429-348 v. Chr.

10) Grieksch schrijver, ± 130 na Chr.

11) Wordt door Homerus als de leelijkste en onverdraaglijkste van alle Grieken voor Troje geschilderd.

12) Bisschop, ± 400 na Chr.

13) Romeinsch wijsgeer, gest. 65 na Chr.

14) Romeinsch keizer, regeerde 41-45 na Chr.

l5) Grieksch schrijver, ± 100 na Chr.

l6) Gryllus, in een varken herschapen, geeft de voorkeur aan zijn nieuw bestaan als dier.

17) Romeinsch schrijver, ± 150 na Chr. Die Ezelhistorie van Apuleius is door Van Limburg Brouwer bewerkt in zijn geestig verhaal De Ezel.

18) De naam is een klanknabootsing.

19) Kerkvader, geb. 340 na Chr.; op zijn vertaling der Heilige Schrift berust grootendeels de Vulgaat (Latijnsche bijbel).

[p. 15]

soms liever willen, op een stokpaardje gereden heb. Want het is toch hoogst onbillijk om, terwijl wij den menschen van elke levensrichting hun uitspanningen gunnen, den mannen der wetenschap in het geheel geen scherts te veroorloven, vooral zoo die beuzelarijen ernstige dingen in haar gevolg hebben en die spotternijen zoo gebezigd worden, dat de lezer, wien het niet aan allen smaak ontbreekt, hieruit meer nut trekt dan uit de pedante en schitterende bewijsvoering van sommigen, b.v. als de een of ander in een met opoffering van veel tijd samengeflanste redevoering de redekunst of de wijsbegeerte prijst, een tweede de lofwaardige eigenschappen van een zekeren vorst schildert, een derde aanspoort tot den krijg tegen de Turken, een vierde de toekomst voorspelt en een vijfde nieuwe strijdvragen verzint over onmogelijke onderwerpen. Want evenals er niets beuzelachtiger is dan ernstige zaken beuzelachtig te behandelen, zoo is er niets aardiger dan beuzelingen zoo te behandelen, dat ge oogenschijnlijk niets minder dan gebeuzeld hebt. Zeker berust het oordeel over mij bij anderen, maar als de Eigenliefde mij niet geheel bedriegt, dan is onze lofrede niet in allen opzichte zot, ook al handelt zij over de Zotheid.

Om mij nu verder te verdedigen tegen het onbekookte verwijt van hatelijkheid, merk ik op, dat men altijd aan het vernuft de grootste vrijheid gelaten heeft om straffeloos op een geestige wijze den spot te drijven met het dagelijksch leven der menschen, mits de groote vrijheid niet in razende bandeloosheid ontaardde.

Des te meer bevreemdt mij de prikkelbaarheid onzer tijdgenooten, die bijna alleen nog maar de in zwang zijnde titels verkiezen te hooren²⁰⁾. Voorts kan men lieden vinden, zoo averechts godsdienstig, dat zij zelfs de bitterste smaadwoorden tegen Christus eerder dulden kunnen dan de geringste scherts tegen een paus of een vorst, vooral als

20) Erasmus schijnt hier te bedoelen, dat men, volgens sommigen, zelfs niets mag afdoen aan de officieele titels (zooals ‘zeer geleerd’, ‘wel eerwaard’ enz.).

[p. 16]

hun kostwinning er mee gemoeid is. Ten onrechte; want hij, die de leefwijzen der menschen zoo berispt, dat hij niemand met name doorhaalt, eilieve, wat dunkt U, is het hem te doen om hatelijk te wezen dan wel veeleer om te leeren of te vermanen? Overigens in hoeveel opzichten berisp ik niet mij zelf? Hierbij komt nog, dat hij, die geen slag van menschen overslaat, mijns inziens op geen enkelen mensch, maar op alle ondeugden vertoornd is. Als er dus iemand opstaat, die luide verkondigt, dat hij zich gekwetst gevoelt, dan geeft hij daardoor het bewijs van een slecht geweten of in allen gevalle van vrees. Nog veel vrijer en hatelijker is in dit soort van scherts de Heilige Hieronymus te werk gegaan, daar hij ettelijke malen zelfs de namen niet verzwijgt. Wij echter, behalve dat wij in het geheel geen namen noemen, hebben daarenboven in zulk een gematigden toon geschreven, dat de verstandige lezer licht zal inzien, dat het ons meer te doen was om te vermaken dan om te kwetsen. Want wij hebben nergens, op het voetspoor van Juvenalis²¹⁾, in dien geheimen poel van ongerechtigheden geroerd en meer het belachelijke dan het vuile trachten op te sommen.

Als er voorts nog iemand is, die zich zelfs door het aangevoerde niet tevreden laat stellen, dan moge hij tenminste dit steeds voor oogen houden, dat het schoon is door de Zotheid gehekeld te worden en dat wij, toen wij haar sprekende invoerden, ons geheel moesten schikken naar hetgeen in overeenstemming was met haar persoonlijkheid. Maar waarom meld ik dit U, die zulk een uitstekend pleitbezorger zijt, dat gij de zaken, ook al zijn zij niet van de beste, toch het best weet te verdedigen? Vaarwel, welsprekende Morus, en bescherm ijverig uw Moria.

Van het land, 9 Juni 1508.

21) Bekend Romeinsch satirendichter, ± 100 na Chr.