Waarom ik zo denk...

[p. 245]

aant.

VI
Schetsen uit rooms Nederland

[p. 247]

‘Wij, katholieken’ en het katholicisme

WAT onderscheidt toch de nederlandse katholieken van de katholieken der andere landen, dat bij ons elke geestelijke beweging bedreigd wordt, en dikwijls ontluisterd, door de petieterige patronaatsgeest, waarover men zich schaamt te spreken, ofschoon het zwijgen onmogelijk wordt? Schijnt het maar zo, omdat wij in ons klein land alle verhoudingen benevens de meeste betrokkenen kennen, terwijl wij hetgeen uit het buitenland komt, eerst ontvangen als het door eenzelfde kleinzieligheid voldoende gefilterd is? Sommigen hier in Nederland komen er in gesprekken rondweg voor uit, dat zij dagelijks moeten vechten tegen het verlangen, zich aan het dagelijkse gevecht te onttrekken. Hoe veel liever zou menigeen zich uitsluitend wenden tot mooie, wijze teksten van voorheen, veel rijker aan inhoud, veel warmer van toon, veel vrijmoediger in durf dan heel het nationale katholieke leven, dat de maat maar niet schijnt te vinden tussen ijdel gebral en kinderachtige reputatie-schennis.

Wat is het katholicisme voor de meeste katholieke Nederlanders? Wat hebben zij er aan en wat doen zij er mee? Wat verwachten zij er van en wat hebben zij er voor over? Leest hun kranten, bezoekt hun vergaderingen, luistert naar hun radio-redenaars, bestudeert hun boeken, doorloopt hun vlugschriften en overal zult gij die eigenaardige gemoedelijkheid betrappen, waartoe het zinsdeel: ‘wij, katholieken...’ de stereotiepe inleiding is. Zegt mij: wat vormen ‘wij, katholieken’ voor het bewustzijn van hoorders en gebruikers dezer woorden? Een club ter bestrijding van natuurbaden, nationaal-socialisten, filmzedeloosheden en alles wat rood is, - een vereniging tot bestudering van het vraagstuk der historische en actuele verhouding tussen Kerk en Staat, - een organisatie, die haar leden voorzichtigheidshalve op het gulden middenpad houdt tussen hetgeen zij met dappere verachting de uitwassen van de moderne wanbeschaving noemt? De mond loopt over van dit alles; vergist zich degene, die het gevolg trekt, als zou het hart hier vol van zijn?

Of vormt de op het oog vaak even trieste als gemoedelijke schare van ruziemakende tijdschriftredacteuren, Sint-Adelbertsleden, hoogleraren, dichters, kerkversierders, den-luister-van-

[p. 248]

Gods-huis-beminners, lekenspelers, jeugdbe wegers, volkszangbevorderaars, Voor-God-agenten, gemeenschapsoord-ontwerpers, staatspartijers, geldinzamelaars-voor-de-goede-zaak, land-en-tuinbouwvertegenwoordigers, fdmactie-op-touw-zetters, plattelandsraadsleden, sociale-vraag-oplossers en radio-redenaars een, hoe dan ook, waarlijk bezielde gemeenschap, die aan de wereld het voorkomen van de universaliteit der katholieke Kerk vertoont, en die christelijke vrijheid-in-gebondenheid, waarover de apostel spreekt? Heeft het katholicisme in Nederland, met zijn sectarische onderscheidingen en onderlinge scheidingen, alleen maar de schijn tegen zich, of is het innerlijk onmachtig, en kan het slechts vertoningen van eenheid geven op kerkelijke en politieke feestdagen, waarop iedereen te fatsoenlijk is om hardop te zeggen wat hij denkt, zodat het geheel van de manifestatie in de krantenkolommen van het volgende ochtendblad nog juist als ‘indrukwekkend’ wordt gewaarmerkt, terwijl het geliefde woord ‘geestdriftig’ voorbehouden blijft voor de samenkoppeling met het begrip ‘uit volle borst’, dat bitterweinig inhoudt, maar stêevast de vermelding van het gezang: Aan U, o Koning der eeuwen, begeleidt? Dit zijn toch vragen, welke men stellen mag, wanneer men zijn arbeid voorlegt aan de collectiviteit, door de nederlandse katholieken meer aan andersdenkenden dan aan geloofsgenoten vertoond? Het is heus geen spotlust, die den meer ingewijde de katholieke bevolkingsgroep eerder doet waarnemen als een merkwaardige collectie dan als een sterke collectiviteit. Van alles is er in te vinden, wanneer men niet te diep gaat zoeken. Wie er uit geboren zijn, aarden makkelijk tussen de roomsen in Nederland, want ze hebben uit een goedonderhouden gezins-opvoeding een gezond instinct voor samen-leving overgehouden, zelfs bestand tegen de ervaring van hoogleraar Veraart, dat het leven in eigen kring bij ‘ons, katholieken’ vaak voor de besten ondraaglijk gemaakt wordt. De vraag is echter met, of wij onder bepaalde voorwaarden - vooral als de nood ons bijeendrijft - te zamen kunnen blijven: de vraag is, of wij te zamen iets van dat leven verstaan, dat wij verondersteld worden in ons gemoedelijk samenzijn te leven.

‘Wij, katholieken vormen een eenheid’ - een ‘hechte eenheid’ bij voorkeur. Dit is uitentreuren herhaald en zelden kwaad bedoeld, maar wie de band dier altijd vastgestelde eenheid zoekt,

[p. 249]

vindt, naast dezelfde kudde-instincten, waardoor allerlei groeperingen op een gegeven ogenblik een hechte eenheid vormen, weinig anders dan een polemisch samenhorigheidsgevoel, hetwelk ons tot de tegenstanders van onze tegenstanders maakt. Wij zijn van onze vijanden afhankelijk, omdat zij den herdershond spelen langs de randen van onze kudde. Niet door de katholieken, nog minder door de katholieke geloofsleer werden de grenzen getrokken, waarbinnen wij eendrachtig samen zijn: wij hebben die grenzen aanvaard, toen wij ingesloten werden. Zeer scherpzinnig onderscheiden ‘wij, katholieken’ ons eigen gebied van het vijandig gebied en ‘wij, katholieken’ zijn tevreden over onze scherpzinnigheid. Maar sedert de tegenstander de grenzen voor ons trok, verloren wij het besef van de bindkracht onzer eenheid.

‘Wij, katholieken hebben een soliede huwelijksmoraal.’

‘Ongetwijfeld, maar waarom eigenlijk?’

‘Omdat wij katholiek zijn!’

Men zou zich met zulk een boerse redenering verzoenen, wanneer ze bij haar domheid haar gezondheid kon bewaren, doch op den duur is dit niet mogelijk. Want op dezelfde wijze en om dezelfde reden verzamelden ‘wij, katholieken’ een hele reeks kenmerkende eigenaardigheden en gedachten, wier samenstel ten onrechte voor ‘het katholicisme’ wordt gehouden. ‘Wij, katholieken’ - deze gemoedelijke collectie van krantenlezers en radioluisteraars - zijn immers ook vóór Franco en tegen Mussert, vóór de democratie en tegen Albarda, vóór de coalitie en tegen De Nederlander. Waarom? Omdat wij katholiek zijn.

Deze wijze van ‘katholiek zijn’ beslist in allerhande aangelegenheden. Men zou beter kunnen beweren, dat ‘wij, katholieken’ vóór of tegen iets zijn, in zoverre wij brave huisvaders, fatsoenlijke lieden of kortweg mensen zijn, doch men vereenzelvigt het geloof met een reeks natuurlijke eigenschappen en opvattingen, die ons sieren of ontsieren, maar die ons voor ons eigen waarnemingsvermogen en dat onzer tegenstanders kenmerken. Zelfs de soliede huwelijksmoraal is niet het particuliere eigendom van ‘ons, katholieken’. Iemand zou zulk een moraal kunnen aanhangen, omdat hij er belang bij heeft of omdat de maatschappij er belang bij heeft. De bij roomse Nederlanders zo merkwaardige genegenheid jegens generaal Franco zou men zich kunnen in-

[p. 250]

denken bij mensen, die bang zijn van het evangelie en deswege op een algemenen leider vertrouwen. Dat zulke sympathie een wezensbestanddeel van de katholieke godsdienst heet in sommiger mond (die wij voorheen wel anders hoorden praten, als het over generaals ging!) is een ongelukkig gevolg van hun tekort aan bezonken distinctie-vermogen, of van hun teveel aan luidruchtige distinctie-drang. Het katholicisme wordt niet alleen door zijn tegenstanders, het wordt vaak door zijn gelovigen vereenzelvigd met wat het niet is.

Immers wat bedoelen ‘wij, katholieken’, wanneer wij herhalen, dat wij ‘met onze beginselen’ de wereld zullen redden? Is het veel meer dan de som van de genoemde eigenaardigheden en gefixeerde gedachten? Hiermee zullen ‘wij, katholieken’ voorzeker de wereld redden, wanneer er ooit een wereld ontstaat, waarin volstrekt iedereen zonder de minste tegenzin De Maasbode leest, naar de K.R.O. luistert, op de Rooms-Katholieke Staatspartij stemt en des Zondags in de roomse Kerk gesticht wordt door de preek. In afwachting van dit grote wonder bestaat zulk een utopische wereld zelfs niet binnen de katholieke bevolkingsgroep van Nederland. Het is zeer wel denkbaar, dat ‘wij, katholieken’ er al onze tekenende opvattingen ter goeder trouw op na houden tot redding van een bedorven wereld, maar het is zeker, dat wij ze koesteren ten nadele van ons elementair begrip omtrent de werkelijke zending van ‘ons’ katholicisme in deze wereld.

Dit begrip dringt niet meer voldoende tot ons door, omdat het verduisterd wordt door een bijkomstig samenstel van clubgewoonten, welke wij voor het wezen van de godsdienst houden. Men hoort zelfs op de kansel deze gewoonten naar frans voorbeeld prijzen als ‘de werken’, waarbij dan gedacht wordt aan de historische tegenstelling tot ‘het geloof’, dat wij weliswaar belijden, maar dat zonder deze ‘werken’ onvoldoende is. Tot die ‘werken’ rekent men dan het bijdragen van financiële steun aan de Rooms-Katholieke Filmactie, om maar een ‘werk’ uit de jongste tijd te noemen. Zo verwart men de ‘werken des geloofs’ met onze nederlands-roomse clubgewoonten.

Veel schade levert dit op - trots de goede bedoeling der ‘werkers’ - want door deze clubmatige, concurrerende werken, die

[p. 251]

de activiteit van andersdenkenden moeten overtreffen of verlammen, wordt een misverstand in het leven geroepen. Men ziet niet meer, dat het katholicisme een voltooiing is, men beschouwt het als een attribuut. Iemand is dan ‘katholiek van zijn geloof’, zoals hij ‘timmerman van zijn vak’ is. Hij tracht voorzeker oprecht en goed katholiek te zijn, zoals een goed timmerman tracht, zijn klanten naar behoren te bedienen. ‘God komt niets te kort bij de nederlandse katholieken’ hoorde ik eens een goedig missionaris zeggen. Neen! God wordt ‘netjes bediend’ - maar de winkel is van ons! Filmacties hebben we in voorraad, en lekenspelers en graalmeisjes en letterkundigen en dagbladen, maar in de mystieke liefde zijn we niet zo goed gesorteerd, omdat de concurrent zich op dit artikel niet zo toelegt!

Zo ziet het er uit. Dit uitzicht achten ‘wij, katholieken’ gunstig. Wij zijn er ten minste heel tevreden mee, vooral omdat wij ‘de beste katholieken van Europa’ zijn, hetgeen helaas een gedevalueerd compliment is, tegenwoordig. Wat is Europa... voor ons? ‘Wij katholieken’ hebben toch het beste bijzonder onderwijs, de beste katholieke kranten, het hoogste cijfer in de kerkbezoek-statistiek. De lichtzinnigheden van de roomse landen vertonen wij niet, ook laten wij ons niet onderdrukken, zoals de katholieken in Duitsland. Wie heeft ons iets te leren? Spanje soms?

Natuurlijk, dit beeld is gechargeerd! Onder de oppervlakkige clubsamenhorigheid, die alle clubvooroordelen versterkt en vergroot, is er bij ‘ons, katholieken’ wel degelijk de wetenschap, dat Christus leeft, ook lichamelijk. Het katholicisme is leven. De Kerk is een lichaam, dat ademt en dat lijdt. Het bloed van de katholieke Kerk klopt in dit zichtbare lichaam, in dit lijdende lichaam. Aan het rhythme van die bloedslag der genade gehoorzaamt onze liturgische levensbeweging. Niemand zal het apert ontkennen, maar wie is er vervuld van? Wie denkt, wanneer hij over het katholicisme in Nederland spreekt, niet eerder aan de onmiddellijk tastbare belangen van een derde deel der bevolking? Deze gedachte is de daemon van het nederlandse katholicisme, de listig vermomde, fatsoenlijk zich voordoende verleider, die er altijd op uit is, de geest uit te doven.

In alle tijden tracht de duivel de vormen te vervagen teneinde het verschil tussen het goede en het kwade minder zichtbaar te

[p. 252]

maken, maar soms gebruikt hij hiertoe het paradoxale middel van het formalisme, dat de levende vormkracht verlamt door - bij behoud van het bevredigend uitzicht - het innerlijke leven te slopen. De gevaarlijkste ziekten zijn die, waarbij de patiënt er goed uitziet!

Geven ‘wij, katholieken’ ons voldoende rekenschap van het leven? Wij zien met verbijstering dat kleine stuk van het heelal, hetwelk voor onze zintuigen, door technische middelen versterkt, heden waarneembaar is. Wij weten, dat wij mee-bewegen in de raadselachtige dynamiek van dit zichtbare heelal: ons hele zonnestelsel beweegt zich om een dieper liggende kern van de kosmos, onze zon beweegt, onze aarde beweegt zich om de zon en om haar eigen as, op deze aarde bewegen de trillende lucht en het golvende water, alle leven beweegt zich daarin met de geheimzinnige dubbelbeweging van de ademhaling: een gedurig toenaderen en afstoten, geven en nemen, bevestigen en ontkennen, rhythmisch als de vaart der seizoenen, wetmatig als de loop der sterren, mysterieus als het evenwicht in de melkweg. De mens beweegt met die algemene levensbeweging en binnen den mens beweegt zich het hart, de groeikracht, de vergankelijkheid, de bloedsloop, de cellen. Ook de moleculen van de stof bewegen zich, de ionen, de electronen. Onwaarneembaar in zichzelve, is deze duizelingwekkende beweging der dingen voor ons waarneembaar in haar gevolgen. Wij kennen haar. Wij weten, dat zij er is, dat zij er zijn moet, en dat zij verstoord kan worden.

Ook de menselijke ziel beweegt. Haar bewegingsveld is niet minder geheimzinnig dan de bewegings-wetten van de stof: wij kennen het slechts gedeeltelijk, en vaag. De kosmische dynamiek van het geestelijke heelal erkent één grote drijfkracht. Wat de zwaartekracht is voor de stof, dat is de liefde voor de ziel. De liefde spant de polen van het zielsheelal, waartussen wij ons even onontkoombaar bewegen als in de waarneembare wereld. Zoals de adem van ons lichaam zichtbaar wordt in de kou, zo condenseert zich soms de adem van de menselijke ziel in de vormen des levens, die wij bezield noemen. Iets van het geheim kunnen wij, als het zich verzinnelijkt, wel waarnemen, maar de kracht, die de dynamiek van het boven-natuurlijke aangeeft, blijft onnaspeurlijk en onuitsprekelijk.

[p. 253]

Dit slechts wéten wij: de menselijke zielsbeweging, bepaald door de hoogste Liefde - het middelpunt van de geestelijke kosmos - is geen mechanische beweging, doch een vitale beweging. Ze wordt beheerst door het rhythme van de Verlossing zoals de zintuigelijk waarneembare beweging beheerst wordt door het rhythme van de Schepping. Deze levensbeweging nu van het door Liefde aangedreven geestelijk heelal, is het wezen van het katholicisme, want zij is het wezen van de religie.

De katholieke godsdienst is niet een religie naast andere religies en dan toevalligerwijze onzes inziens de meest verkieslijke, maar het katholicisme - de algemene godsdienst - is de voltooiing van alle religie. Deze godsdienst is het antwoord der Liefde op het gekreun van ‘een wereld in barenswee en die haar verlossing wacht’. Het antwoord door de geboorte van een Kind. ‘De wereld was door Hem ontstaan en de wereld erkende Hem niet. Hij kwam in zijn eigen bezit en de zijnen ontvingen Hem niet. Maar aan allen, die Hem ontvingen, gaf Hij de macht, kinderen Gods te worden: aan hen, die in zijn naam geloven, die niet uit bloed, noch uit de wil van vlees of man, maar die uit God zijn geboren.’ Hier begint het katholicisme. Het is de voltooiing van het jodendom en de vervulling van het heidendom, het onbekende doelwit van alle religieuze instincten in de mensheid, de vervollediging van alle zichtbare levensbeweging in de onzichtbare, de mystieke levensbeweging. Dit nieuwe leven, dit algemene Leven is de richting van al het bestaande naar het Zijnde, van al het geschapene terug naar den Schepper. In deze beweegkracht, door deze beweegkracht, met deze beweegkracht zijn ‘wij, katholieken’ waarlijk één. Hier is de grondslag onzer hechte eenheid.

Zulk een katholiek eenheidsbegrip kan zich kwalijk verzoenen met de ontluistering der kerkelijke eenheid tot een gemoedelijke en gezellige clubformatie, ongetwijfeld braaf en goed-bedoeld, maar met de horizon altijd pal naast de deur. Het vraagt de ruimte van een geestelijk heelal en voelt zich benauwd in de ruimte van de ‘actualiteit’. Het wordt pijnlijk bewogen door een bedroefd eenheidsverlangen, dat bij ‘ons, katholieken’ zo dikwijls lichtvaardig gekanaliseerd is in platvoerse propaganda, maar dat buiten ons beperkt nederlands milieu de tragische zielen van duizenden aangrijpt en meesleept in een wervel van onzekerheid

[p. 254]

en volstrekt, ja mystiek ‘goede wil’. Zo gaarne verdedigen ‘wij, katholieken’, dat wij ‘gelijk hebben’, zo zelden blijken wij gevoelig voor het mysterieuze van de kosmische zielsbeweging. Wij denken, dat wij ‘de anderen’ ontmoeten in vergaderlocalen en weten vaak niet, hoe de ontmoeting van de afgronden zich voltrekt in de stilte, wanneer de noodkreten onzer bewegende, hulpeloze zielen, verstild zijn tot gebeden. De oude legende, die een aartsengel laat treden voor de troon van God, opdragend een tot hemels kristal gestolde heimwee-traan van den sterveling in zielenood, vertelt meer waarheid over het wezen van het katholicisme dan vele verzamelde verdedigingsgeschriften betreffende inquisitie, Bartholomeus-nacht en Vaticaanse politiek. Hoe verbleekt al ons menselijk ‘gelijk’, hoe gering wordt het licht van ons begrip, wanneer wij ons bewust maken van de plaats, die deze kleine lamp der rede inneemt tussen de lichten der Liefde, wentelend om hun eeuwig middelpunt. Aan dit verschrompelen der actualiteit tot nietigheden wil de daadvaardige mens van westelijk Europa zich gaarne onttrekken; ligt hier echter de oorzaak niet van die bekrimping des levens, die benauwenis des geestes, waaronder hij lijdt?

‘Wij, katholieken’, zelfs indien wij de dogmatische geloofsleer verstandelijk goed kennen en er de redelijke belangstelling voor hebben, welke zo vaak ook bij de meest intelligenten ontbreekt, lijden in Nederland aan het gemis van dit orgaan voor het geheimzinnige en het verhevene, dat onze alledaagsheid doorstroomt. Ons katholicisme is vruchtbaar in ‘werken’ der actualiteit, min of meer nuttige werken, rijker van zin, naarmate ze aan groter offervaardigheid beantwoorden. Maar de ziel van ons katholicisme leeft in dit werkdadige lichaam een vaak benauwd en weemoedig leven. Zij wordt ingeperkt en gekortwiekt door onze angst en door onze kortzichtigheid. Wij gunnen haar de ruimte niet, omdat wij bang voor uitersten zijn, ook voor de uitersten ten goede. Wij vrezen de dwaasheid der liefde, de gloed des geloofs, de vaart van de beweging.

Dit maakt ons tot een vreemde groep afgezonderden, anders dan de katholieken van andere tijden en landen. ‘Wij, katholieken’ klagen, dat wij met ‘onze beginselen’ zo weinig voor de andersdenkenden betekenen. Doch wij betekenen slechts wat wij zijn.

Januari 1938