Waarom ik zo denk...

[p. 255]

Heeft God de standen gewild?

IS het u nooit opgevallen, dat het zogenaamde standsverschil in protestantse landen veel groter is dan in katholieke? Bezoek te Utrecht een chauffeurskroeg en gij compromitteert u; doe hetzelfde te Antwerpen, en wanneer gij genoegzaam een ‘gewoon mens’ zijt om te kunnen luisteren naar de gemeenzame vreugden en ellenden van het volk, zult gij er welkom zijn. Niemand verbaast zich over uw aanwezigheid, die immers haar verklaring wel zal vinden in uw dorst.

Maar een kenmerkend spraakgebruik van de Noorderprovincies duidt minder-bemiddelden aan als ‘gewonere mensen’, alsof het bezit van wat geld een einde maakte aan de gemeenzaamheid met hun gevoelens. Hier behoort men tot de ‘betere’ standen, en dan is men overtuigd, bij fijnere gemoedsaandoeningen ook subtielere behoeften en dus meer uitgebreide rechten te hebben dan het ‘gewone volk’.

Deze eigenaardige toespitsing van het standsbewustzijn moet diepere oorzaken hebben dan de maatschappelijke differentiatie, die wel ongeveer in alle beschaafde landen dezelfde zal zijn. Ze moet voortkomen uit een maatschappelijk superioriteitsbesef, dat onafscheidelijk is van goederenbezit. Ik kan dit alleen verklaren als het besef ener bijzondere uitverkiezing of welverdiende bevoorrechting, waarmede men zijn welstand aanvaardt en geniet als een loon. Van welke oorsprong zulk besef ook zij, het is zeer zeker niet katholiek. Het doet bij katholieken zelfs vreemd aan. Doch het is onder hen hier in Nederland zeer taai, haast onuitroeibaar. Juist omdat de katholieke burgerij in cultureel opzicht hier nauwelijks enige ontwikkeling vertoont, ontsiert deze sociale zelfvoldaanheid haar dubbel. Zij is niet alleen in strijd met de geest van het evangelie, maar zij is bovendien potsierlijk.

Gewoonlijk wordt zij verontschuldigd, soms verdedigd, met een slagzin, die men in Holland zelfs bij herhaling van de kansel hoort: God heeft de standen gewild. Ik ben er nooit in geslaagd, de rechtvaardiging van dit axioma te vinden, maar ik heb stellig de indruk, dat het in de practijk veel kwaad uitricht. Het stijft de burgerlijke eigenwaan der kleinere bezitters, het ergert de bezitlozen, het bedriegt zelfs de priesters die het standsonderscheid als een door God gewilde orde handhaven bij de verdeling van

[p. 256]

de plaatsen in het kerkgebouw en bij de toediening van enige sacramenten, speciaal het huwelijk. De roomse uitvaart- en begrafenis-practijk wordt er volledig door beheerst. Zelfs kloosterorden en congregaties stellen vaak eisen van stand aan hun postulanten. Bekend is het voorbeeld van het brave meisje, dat Carmelites wilde worden en wier ‘bruidsschat’ in de parochiekerk bij elkaar gecollecteerd werd, omdat zij, naar het zeggen van den pastoor ‘geen geld genoeg had om de gelofte van armoede te kunnen afleggen’.

Werden zulke staaltjes gemoedelijk gedoogd met een beroep op concrete behoeften, men zou zich daarin wellicht een tijdlang kunnen schikken, hopende, dat de situatie spoedig wat gunstiger werd. Maar nu het standsverschil gehandhaafd en gehuldigd wordt als een beginsel, waaruit de consequenties zonder weerstand te aanvaarden zijn, bestaat er alle reden om te vragen naar de herkomst en de houdbaarheid van dit beginsel.

Het is een feit, dat de katholieke middeleeuwen een standsverschil hebben gekend, maar hun onderscheiding in priesterstand, adelstand en derde stand was in wezen heel anders gefundeerd dan het moderne standsverschil, dat op toevallige economische differentiatie berust. Iedere priester behoorde tot de eerste stand en geen enkele lakenkoopman behoorde tot de eerste standen. De adel gaf haar bloed, de burgerij haar goed voor de verdediging van algemene rechten. Het duperen van den kleinen man werd door kerkelijke waardigheidsbekleders als een zonde beschouwd, zelfs wanneer zij zelf het waren, die deze zonde het gemakkelijkst begingen. Eerste en tweede stand waren in beginsel de beschermers van de derde stand. Toen zij aan dit beginsel ontrouw werden, hebben de hervorming en revolutie het gewroken. De hervorming beoogde het afschaffen der voorrechten van de eerste stand. De revolutie was gericht tegen de voorrechten van de tweede stand. Hoewel er nog adel en geestelijkheid bestaat, is dit middeleeuwse standen-onderscheid niet meer de grondslag van de samenleving. Het heeft zich als zodanig onmogelijk gemaakt. Een Bijbeltekst, die het standsverschil op economische grondslagen verordent, is mij niet bekend. Wel spreekt de heilige Paulus, in de eerste brief aan de Corinthiërs, over het verschil in geestelijke bediening, maar daar ontraadt hij de christenen onderling te wedijveren, tenzij in de liefde. Ook zou men talrijke

[p. 257]

Schriftuurwoorden kunnen verzamelen, die niet gunstig oordelen over de begrippen, door een economisch standsverschil verondersteld.

Als voornaamste bewijsgrond voor de stelling, dat God de standen heeft gewild, voert men doorgaans de ongelijkheid aan van de geestelijke vermogens der mensen. Gods wil zou dan tot uitdrukking zijn gekomen in de variëteit van de schepping.

Nu is dit argument al hierdoor zwak, dat het economische standsverschil niet congruent is met het verschil in geestelijke vermogens. Integendeel. Kunstenaars en geleerden worden door de hoogste standen vaak als geboren armoedzaaiers beschouwd en geminacht.

Ten tweede is de ongelijkheid der geestelijke vermogens, voor zover het practische vermogens betreft, vaak in het voordeel van de kinderen der duisternis, die immers ‘slimmer’, dat is handiger, gewiekster, heten dan de kinderen des lichts. Kan hun bedrevenheid de grondslag zijn van het verschil, dat God gewild heeft en dat dus in de Kerk ontzien moet worden?

Ten derde heeft niemand ooit bewezen, dat de ongelijkheid der geestelijke vermogens een onmiddellijk gevolg van de goddelijke scheppingswil zou zijn. Immers uit de erfzonde kwam een verduistering van het verstand voort en wie zal uitmaken, in hoeverre deze verduistering die ongelijkheid heeft veroorzaakt of beïnvloed of waarneembaar gemaakt?

Ten vierde: als God zo duidelijk standen zou hebben gewild, waarom heeft Jezus dan zo apert weinig rekening gehouden met dit goddelijke verlangen en zich hiertegen als het ware in uitdrukkelijk verzet gesteld door de herhaalde beschaming van de groten der aarde?

Een andere verklaring wordt gezocht bij de omstandigheid, dat de katholieke Kerk zich organisatorisch heeft ontwikkeld, hetgeen haar voor de plicht stelt, zich aan te passen bij de eisen der moderne maatschappij.

Doch het geloof is niet veranderd door verbreid te worden. Er staat, wat de beginselen betreft, geen. christendom der eerste tijden en geen catacomben-christendom tegenover een christendom in de moderne maatschappij. Indien de Kerk de plicht had, standen te onderscheiden, dan heeft ze die plicht nog, maar indien zij die plicht vroeger niet had, dan is dit ook vandaag geen

[p. 258]

axioma, hoogstens een zaak van voor discussie vatbare opportuniteit. Men zou dan willen, dat die discussie ernstig en beginselvast gevoerd werd, doch dat er geen schuilevinkje werd gespeeld achter een slagzin, die niemand nauwkeurig verantwoorden kan. Ten slotte beroept men zich wel eens op Sint Thomas van Aquino, die gezegd heeft, dat een zekere kapitaalvorming niet enkel voor de geregelde gang van de maatschappelijke zaken, doch ook voor de onbelemmerde behartiging van het geestelijke heil gewenst is. Aangenomen, dat dit zo zou zijn, dan houdt het geenszins in, dat zulke kapitaalvorming, zelfs al kwam ze uit pure deugdzaamheid tot stand, ook een onderscheid tussen de leden van de katholieke Kerk zou moeten scheppen! Integendeel moest dan alles in het werk worden gesteld om het standen-onderscheid op te heffen, in zoverre dit meebrengt, dat de zogenaamde laagste stand, het proletariaat, bezidoos is. Dit ware dan het christendom onwaardig, immers de instandhouding ener belemmering voor de behartiging van het geestelijk heil.

Trots de zwakte van de bewijsvoering, hecht een grote groep katholieken zich met kennelijke hartstocht aan de stelling, dat God de standen gewild heeft, en ze beschouwt de handhaving van het standsverschil als een waarachtig belang voor godsdienst en Kerk.

Weigert men te geloven, dat deze katholieken hiertoe worden aangedreven door een dom stands-egoïsme, dan zal men de verklaring dier gehechtheid moeten zoeken bij de omstandigheid, dat er een levensbeschouwing bestaat, die, in menig opzicht aan de katholieke zienswijze vijandig, het maatschappelijk standsverschil opheffen wil.

Met andere woorden: de handhaving van het standsverschil wordt in deze katholieke kringen beschouwd als een onderdeel van de strijd tegen het communisme.

Ik heb er mij altijd over verbaasd, dat men dit uitvloeisel van de geloofsijver stelliger waarneemt in katholieke kranten dan in katholieke boeken; bij de grote moderne denkers en apologeten vindt men doorgaans minder angst voor het communistische gevaar dan bij de grote moderne partijen en ondernemingen. Het feitelijke bezwaar tegen de communisten is natuurlijk, dat zij het Godsbestaan loochenen. Doch het is voor het minst kortzichtig, nu ook al het andere, dat zij loochenen of bestrijden, te

[p. 259]

beschouwen als noodzakelijke consequenties uit het Godsbestaan! Er was veel meer te voelen voor een ernstig onderzoek naar de juiste samenhang, als die er inderdaad is. Men zou dan namelijk de vraag moeten stellen, of de godloochenarij van vele communisten niet een gevolg is uit hun afkeer van een standen-onderscheiding, die met Gods naam gedekt wordt. Ik geloof, dat het antwoord op deze vraag voor menig geval bevestigend zou zijn. Is dit zo, dan moet men verder gaan en vragen, of de mensen wel helemaal ongelijk hebben, wanneer zij boven zich geen God verlangen, die tegelijk met de mammon des gouds kan worden gediend.

Mocht ook deze vraag voor een bevestigend antwoord in aanmerking komen, dan zal een apologetische actie onder communisten door die bevestiging zeer vergemakkelijkt worden. Het gaat er dan immers om, hun den waren God te prediken, die blijkbaar niet bij hen bekend is.

Tot heden werden zij van de godserkenning vervreemd door de fictie, als zou de God der christenen een maatschappelijke orde verlangen, die steunt op een standsverschil, hetwelk zich op zijn beurt baseert op de verdoemelijke mammon-dienst. Het zou, dunkt mij, godslasterlijk zijn, die fictie te helpen bestendigen.

Daarom concludeer ik ook uit deze practische overweging, wat uit het theoretisch onderzoek reeds bleek: God heeft de standen niet gewild.

Juli 1930