Algemeen letterkundig lexicon

sententia

Etym: Lat. sentire = aanvoelen, een mening hebben.

Een van de gnomische vormen. In de sententia of sententie (ook gnome genoemd), die van literaire oorsprong is in tegenstelling tot adagium, spreekwoord en spreuk, wordt een veelal stichtende of althans ethische inhoud uitgedrukt in een ritmische en eufonische formulering. Sententiae kunnen afzonderlijk verschijnen, maar komen vaak voor binnen een groter literair werk. Jolles spreekt in dit verband over einfache Formen.

Het genre kende een bloei in de klassieke Griekse en vooral de Latijnse literatuur, o.m. bij Tacitus, Juvenalis, Martialis en Ovidius. Er werden zelfs verzamelwerken aangelegd, zoals de Disticha Catonis, zo genoemd omdat het lessen van de Romeinse wijsgeer Cato aan zijn zoon zouden zijn. Dit werk werd in de middeleeuwen als schoolboek gebruikt en werd vertaald in het Middelnederlands als de Dietsche Catoen (ed. W.J.A. Jonckbloet, 1845; A. Beets, 1885; A.M.J. van Buuren, 1998). De sententia werd ook gebruikt in het onderwijs. Een van de gebruikelijke initiatieoefeningen in de antieke retoriek bestond in het schrijven van een verhandeling over een sententia. Bijv.:

Donec eris sospes, multos numerabis amicos;
tempora si fuerint nubila, solus eris.
(uit Ovidius, IX: 5-6 in Tristia: Liber primus)
(In gunstige tijden heb je vele vrienden, maar in ongunstige ben je alleen)

Lit: A. Jolles, Einfache Formen (1930, Ned. vert. 2009) • W. Kramer, 'De sententies in Vondels drama's' in Vondelkroniek 11 (1940), 6, p. 224-240 • F. van Buuren, Levenslessen van Cato: het verhaal van een schoolboek (1994) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 8 (2007), kol. 847-867.

sensus typologicus zie sensus allegoricus

sententie zie sententia