Algemeen letterkundig lexicon

adagium

Etym: Lat. < ad = tot; agio (van het defectief werkwoord aio) = ik zeg.

Een spreuk met een filosofische of morele inhoud, die vaak een handelingsprincipe, een regel of een tot zegswijze geworden levenservaring uitdrukt. Al in de middeleeuwen werden er spreukenverzamelingen aangelegd. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in het Nederrijns moraalboek (ca. 1270), dat onder meer een verzameling spreuken in proza bevat, of in het handschrift-Van Hulthem (ca. 1410), een verzamelhandschrift waarin een aantal aan Salomo toegeschreven rijmspreuken staat. Maar pas in de neolatijnse cultuur van de renaissance wordt de genrebenaming adagium courant. Bij de humanisten zijn adagia dan meer in het bijzonder Griekse of Latijnse formules en citaten, verzameld en becommentarieerd vanuit een filologisch en historisch oogpunt. Bijzonder invloedrijk waren de Adagia (1500) van Erasmus. Hij publiceerde zijn eerste bundel van 800 adagia onder de gelijknamige titel, met het doel de mensen te confronteren met oude wijsheden ontleend aan klassieke auteurs, de bijbel en de kerkvaders. In 1533 waren de Adagia uitgegroeid tot ruim 4000 van commentaar voorziene spreuken en spreekwoorden. Sommige van Erasmus’ adagia bevatten felle aanvallen op misstanden in kerk en maatschappij. Bekend zijn verder ook de Proverbia germanica collecta atque in latinum traducta (1508) van Heinrich Bebel. De term adagium is overigens vrijwel synoniem geworden aan proverbium: een spreekwoord of gezegde in het algemeen. Dit blijkt ook uit het feit dat Erasmus uitspraken van klassieke auteurs vergeleek met spreekwoorden uit zijn eigen tijd. Zie ook apofthegma, gnomische vormen, einfache Formen en parabel.

Adagium mag uiteraard niet verward worden met de muzikale term adagio (It. langzaam) voor een traag en bedaard te spelen passage.

Titelpagina van de laatste door Erasmus bewerkte uitgave van zijn Adagia (1536). [bron: A.G.H. Bachrach e.a. (red.), Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur, dl 3 (1980²), p. 156].

Lit: A. Jolles, Einfache Formen M. (1930; Ned. vert. 2009) • M. Mann-Philips, The Adages of Erasmus (1964) • S.W. Bijl, Erasmus in het Nederlands tot 1617 (1978), p. 179-186 • J. Reynaert, ‘Alderhande proverbien vanden wisen Salomone’ in H. van Dijk e.a. (red.), Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem (1992), p. 153-163.

ad usum delphini

adamisme zie akmeïsme