Algemeen letterkundig lexicon

bewerking

Aanpassing van een literair werk door het geheel of gedeeltelijk te herschrijven. Bewerkingen kunnen om allerlei redenen tot stand komen. Soms wordt een literaire tekst aangepast omdat de oorspronkelijke versie de auteur niet (meer) bevalt: bijv. L.P. Boons bewerking van Het nieuwe onkruid (1964) tot Als het onkruid bloeit (1972). Ouder werk kan bewerkt worden voor een modern publiek, zoals J.F. Willems deed met zijn Reinaert-berijming (1839). Soms bewerkt men een literair werk om het geschikt te maken voor een ander medium of publiek, bijv. een roman die bewerkt wordt voor toneel of film. Men spreekt in dat geval vaak van adaptatie, maar het terminologisch onderscheid tussen adaptatie en bewerking is niet scherp.

Verder wordt het gebruik van de term bepaald door historische context en door het al dan niet ingrijpende karakter van de wijzigingen. Bij middeleeuwse teksten noemt men een tekst een bewerking of versie als hij ten opzichte van de voorbeeldtekst matig afwijkt. Als er niet of nauwelijks gewijzigd is, spreekt men van een redactie-2, indien de afwijkingen ingrijpend zijn van een omwerking of remaniement.

De Middelnederlandse literatuur kent tal van bewerkingen van Oudfranse teksten, bijv. de Ferguut en Die Wrake van Ragisel. In de overgeleverde vertalingen van de Oudfranse Arthurroman Lancelot en prose zijn de verschillende stadia van vertaling/bewerking duidelijk waarneembaar: de Lantsloot vander Haghedochte is een zeer vrije bewerking van het Franse origineel waarbij de dichter herhaaldelijk een auctoriale verteller laat optreden en ruimte- en tijdaanduidingen opzettelijk vervaagt. Hij heeft hiermee willen aansluiten bij de traditie van de Arthurroman in verzen zoals die door Chrétien de Troyes en zijn navolgers werden geschreven. De slechts fragmentarisch overgeleverde Middelnederlandse proza vertaling van de Lancelot en prose blijft zeer dicht bij zijn origineel, terwijl bij de Lanceloet, die deel uitmaakt van de Lancelot-compilatie, een middenweg bewandeld is: de dichter sluit enerzijds aan bij de traditie van Chrétien de Troyes als het om de vorm van zijn werken gaat (nl. in verzen), terwijl hij anderzijds een tamelijk getrouwe vertaling geeft van de Lancelot en prose, waarbij verschillen meestal het gevolg zijn van versificatorische eisen.

In de renaissance zijn de grenzen tussen vertaling (translatio) en bewerking (imitatio) vaak moeilijk te trekken. In de literaire praktijk sprak men van ‘navolging’ of ‘nae ‘s landts gheleghentheyt verduytschet’.

De mate van verandering in een tekst kan aanleiding zijn om onderscheid te maken tussen een bewerking en een herziene of gewijzigde druk. De grenzen hiertussen zijn vloeiend en onderwerp van het onderzoek naar de tekstgeschiedenis (tekstgenese).

Zie ook tekstbewerking.

Lit: A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over literatuur in Nederland (1918) • W.P. Gerritsen, ‘Les rélations littéraires entre la France et Les Pays-Bas au Moyen Age. Quelques observations sur la technique des traducteurs’ in Actes du septième congrès national de la société Française de Littérature Comparée, Poitiers 1965 (1967), p. 28-46 • W.P. Gerritsen, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten (1963) • E.K. Grootes, Dramatische structuur in tweevoud (1973), p. 238-276 • F.P. van Oostrom, ‘Origineel, vertaling, bewerking: een gevecht in Lancelot en prose, Lancelotcompilatie en Lantsloot vander Haghedochte’ in De nieuwe taalgids 72 (1979), p. 322-334 • Adapteren en adaptaties, themanummer van Scenarium (1980) • F.P. van Oostrom, Lantsloot van de Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose (1981) • B. Besamusca, ‘Ende Walewein, een ridder van prise. De bewerker van de Ferguut en de Middelnederlandse Arturroman’ in Spiegel der letteren 24 (1982), p. 225-229 • F.P. van Oostrom, ‘De Middelnederlandse Proza-Lancelot’ in Spiegel historiael 17 (1982), p. 626-633 • W.P. Gerritsen, ‘Vertalingen van Oudfranse literaire werken in het Middelnederlands’ in Franse literatuur van de middeleeuwen (1988), p. 184-207 • R. Zemel, Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse Fergus en de Middelnederlandse Ferguut (1991) • T. van Kalmthout, O. Réthelyi & R. Sleiderink (red.), Beatrijs de wereld in. Vertalingen en bewerkingen van het Middelnederlandse verhaal (2013).

Beweging van Vijftig zie Vijftigers

bewustzijnsstroom zie stream of consciousness