disputatio

Etym: Lat. disputatio = betoog < dis-putare = uiteen-zetten, overwegen, bespreken.

Academische discussie in de vorm van een dialoog naar aanleiding van een of meer gestelde vragen (quaestio). Argumenten voor en tegen de these worden aangedragen; bezwaren dienen weerlegd te worden. In de praktijk van het hoger onderwijs, op juridisch en theologisch gebied en op dat der artes liberales, fungeerde de disputatio vanaf de middeleeuwen tot in de 18^de eeuw als oefening om het geleerde in dialectische vorm toe te passen. Een disputatio ‘sub praeside’ (onder voorzitterschap van een hoogleraar) kon zelfs in de plaats komen van een publieke promotie. Een aparte vorm van de disputatio is het quodlibet. Een voorbeeld van een middeleeuwse disputatie is ‘Ene disputacie van onser vrouwen ende vanden heiligen cruce’ van Jacob van Maerlant (Strophische gedichten, ed. Verwijs, 1879, p. 80-99).

In de 17^de en 18^de eeuw was het de gewoonte de – uiteraard Latijntalige – disputatio te laten drukken: veel bibliotheken bewaren disputationes in – vaak niet gecatalogiseerde – verzamelbanden,  bijv. Disputationes Academiae Trajecti ad Rhenum habita. Annis 1637-1690 (UB Utrecht: A.qu.192, waarin 100 disputaties), Dissertationes Academ. Physica 1593-1710 (BL Londen: 536.f.2, waarin 37 disputaties) of Tracts on metaphysics 1614-1706 (BL Londen: 525.d.13, waarin 45 disputaties). De disputationes bevatten vaak opdrachten aan leermeesters en begunstigers en lofdichten van studiegenoten; ze verschenen in per hoogleraar genummerde reeksen en vermeldden op de titelpagina de datum waarop de discussie plaatsvond, bijv. ‘Disputatio juridica vigesima septima [=27], de damno injuria dato, quam D.O.M.I. Praeside Viro Clarissimo, D. Antonio Matthaeo, juris antecessore primario, in illustri Academia Vltrajectina, publicè defendet, Matthaeus Smallegange, Goesa-Zeland. Ad diem 9 Maji horâ locoque solitis. M DC XLIX.’ Op de UB Amsterdam bevindt zich het zgn. kaartsysteem-Van der Woude op disputaties, dissertaties en oraties van voor 1800. Van de disputaties van Franeker bestaat een bibliografie: F. Postma & J. van Sluis (red.), Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universität und des Atheneums in Franeker 1585-1843 (1995).

Lit: G.W. Kernkamp, De Utrechtsche Academie 1636-1815, dl 1 (1936), p. 147-157 • P. Berendrecht, ‘Maerlants “Eerste Martijn”: een ‘leer-rijk’ quodlibet?’ in Spektator 19 (1990), p. 369-385.