Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 390]

Van wellevens kunste
VI. Boeck

Eerste hoofdstuck
Vande maticheyd

1. De drie Hooftdueghden zyn hier voor beschreven, met hare drie teghendelen. Nu volght de vierde, daar mede ick dit laatste boexken beghinne ende al dit myn werck met eynde. Dit is de maticheyd, een dueghde matelyck bestierende alle der zielen ende des lichaams beweghinghen.

2.² Andere noemense een bescheyden heerschappie over de menschelycke krachten. Het is een mate der begheerlycke, of een middelbaarheyd der wellustighe dinghen. Deze kan de maticheyd mitsaant. onthoudinghe na redens oordeel bedwinghen, als een waghenaar zyn paarden, dat zy niet gheringhenaant. te weeldigh uyten weghe en springhen.

3.³ Zy is een vyandinne vande onkuysche gheylheyd, oock vande zatte ghulzicheyd, ende een vriendinne van reden, kuyscheyd ende nuchterheyd. Dit is de moeder vande ghezondheyd, een vercieringhe des ghemoets, een behoedstere des levens, ende de schatkamer alder dueghden.

4. Niet quaads en gheschiet daar zy 'twerck beleedtaant., maar niet ghoeds en werdter ghedaan waar zy ghebreeckt, want alle onbehoorlycke lusten verjaaght zy ende die behoorlycke werden van haar ghematight. Daar na voert zy oock den naam, want ghelyck elck ding of werck zyn mate heeft, zo gheeft zy elck zyn mate int handelen van dien.

2 Het is ... dinghen vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 7. 3: Iam vero in voluptatibus ... medietas temperantia est, nimium intemperantia.

3 Zij is ... gheylheyd vgl. Cic. de off. III 117: ... est enim temperantia libidinum inimica.

[p. 391]

5. Zy is meest onledigh inde welluste ende pyne, doch meest in wel beledenaant. ende matighen vande welluste. Die is natuurlyck of onnatuurlyck; deze is alleen byden menschen, de natuurlycke hebben de menschen ghemeen metten dieren.

6.^§6 Deze komt voort uyt het noodurftigh ghebruyck der naturen, zo dat zy altyd is daar 'tghebreck der naturen gheboetaant. werdt. Zo ghevoelt de ghezonde mensche lust als hy vermoeyt zynde rust, als hy coudt zynde zich wermt, ende als hy hongherigh of dorstigh zynde eet of drinckt. Want daar der naturen krachten versterckt worden.

7. Maar de onnatuurlycke lusten worden gheboren uyt een waan dat den mensche wat ghoeds gheschiet, al en waart zo niet. Zo waant menigh onwys mensche dat hem goed is zyn groot ghewin van ghelt, ende hier in verlustight zyn onwyze ziele, niet wetende dat hy noch om 'tzelve vermoort zal worden.

8.⁸ Oock vintmen ghoede, quade ende middelbare lust, vande welcke de laatste wel ende qualyck magh, maar deerste wel moet, ende de twede niet en magh ghebruyckt worden. Dit zy hier ghenoegh ter noodurft gheroert vande wellust, alzo ick hier na breeder daar af dencke te schryven.

9. Nade maticheyd werdt de mensche, daar inne deze dueghde de voochdije heeft, dat is daar zy alle dinghen voeght na bescheydenheydsaant. mate, een matigh of bescheydenaant. mensche ghenaamt. Want deze oock duer haar alle dinghen doet by maten.

10. Hy matight zyn vrueghde, hy matight zyn droefheyd, hy matight zyn begheerte, zyn lust, zyn arbeyd, zyn rust ende alle zyn doen ende laten. Na wat mate? Nade mate die de redene stelt. Met redens toom matight hy die weeldighe lusten, bestierende die ghoeden ten alder besten eynde, ende bedwinghende die quaden dat zy haar niet en moghen beweghen.

11. Immers hy besnoeyt, ja hy roeyt uyte die quade lusten, door hulpe van waarheyds kennisse. Want daar deze naactelyckaant. ontdeckt der quader lusten lelyckheyd ende verderflyckheyd, moeten zy terstond verdwynen met het verdwynen van huer schoon schynen doort bedrieghlycke mom-anzicht van waan, van ghoedheyd of schoonheyd.

§6 Hetzelfde in W.W. I 144^a, III 80^a, 409^d.

8 hier na zie Hoofdst. 3.

[p. 392]

12. Ghemercktaant. niet quaads begheert en magh werden of lustighaant. schynen dan onder des loghens valsche schilderije van ghoedheyd of schoonheyd. Tis onmoghelyck dat iemand begheren of luste hebben magh tot dinghen die hy weet dat lelyck ende hem quaad zyn.

13. Zo ghebied die matighe mensche over zyne lusten, ende hy voorziet die pynlycke of moeyelycke onrusten. Zyn die mydelyck, hy mydse, zyn zy lydelyck, hy lydse, maar zyn zy onlydelyck, hy slytse of zy slyten ende vernielen hem, zo dat hyze lyd tot dat zy hem niet langher en lyden, maar vant moeyelyck stryden door 'tsterven rustelyck bevryden.

14. Zodanigh is 'twerck vande maticheyd inden mensche, versterckt zynde door waarheyds krachte, vermidsaant. welcke zy d'onmatighe anporringhe vande lusten vermagh te wederstaan ende te betemmen, welcke starckheyd haar voedsel neemt uyte kennisse, zo vande schadelycke verderflyckheyd die voort komt uyt d'onghetemde overdaad vande welluste, als vande heylzame zalicheyd uyt zulck wederstaan ende betemmen van de quade lusten ontwyfelyck te verhopen staande.

15. Dit verderf vande onbetemde lusten is zieckte ende quaadheyd van ziel ende lyf, maar het heyl is ghezondheyd ende ghoedheyd in beyden, dats inden helenaant. mensche. Licht maghmen doort daaghlyx ondervinden (wilmer maar op achtnemen) warachtelyck weten dat altyd het dienen of navolghen van quade lusten den lichame quelt met kranckheyd ende pynen, ende 'tghemoed met droefheyd ende knaghelycke onrusten.

16. Zo valt wederom gheen ding voor die daar acht op nemen lichter om zekerlyck te verstaan dan dat het bedwinghen ende verwinnen van alle quade lusticheyden den matighen menschen beloont met stercke lichamelycke ghezondheyd ende met een byblyvende vrolycke gherusticheyd. Zo werdt de ghantseaant. mensche doort quade lustvolghen quaad, maar door desselfs betemmen ghoed.

17. Daar zulx inder waarheyd wordt gheweten, daar gheeft zy oock kracht om zulck bekent verderf te vlieden ende zulck ontwyfelycke zalicheyd te begheren, te benaarstighenaant. ende dadelyckaant. te wercken.

18. Want elck moet noodlyck vlieden 'tgheen hy weet dat hem quaad is, zo moet oock elck onvermydelyck begheren 'tgheen hy weet dat hem ghoed is. Zo groot nu zulcke kennisse is, zo sterck is de wil oock om de verderflycke lusten te matighen, ja te vernielen als

[p. 393]

letselen, ende van ghelycken om die ghoede lusten volherdigh te bestieren tot verkryghinghe vande begheerde zalicheyd.

19. Deze zalicheyd is ghoedheyds verkryghinghe. Die werdt niet verkreghen zo langhe het contrarie quaad in ons blyft. Dit blyft in ons zo langhe de waarheyd dat niet uyt ons en dryft. Dit en gheschiet niet zo lang men die quade lusten gheryft; die gheryftmen zo lange men haar met ghehoorzaamheyd verstyft.

20. Ick meynt aldus: het voedzel ende die versterckinghe vande quade lusten is datmen die hanteert. Dit moetmen haar ontrecken zullen zy sterven ende bederven. Dit ontreckt haar die maticheyd door afbreck van dat te veel of van dat qualyck wordt begheert.

21.^§21 Niemand en wordt ghulzigh dan doort dickmaal zyn lust ghevolght te hebben int eten van leckere beten boven zynen hongher. Zo wordt niemand onkuysch dan die zich ghewent heeft zyn gheyler lust te bewillighen int byslapen buyten of boven noodurft.

22. Ghelyck nu deze ende meer andere zonden allenxkens doort dickmaal zyn lust te volghen boven de mate toenemen ende worden, zo moeten zy noodzakelyck wederom afnemen ende ontwordenaant. doort dickmaal wederstaan ende niet volghen van zulcke onmatighe ende quade lusten.

23. Dit wederstaan is het werck vande maticheyd. Die temt ende verdempt alzo allenxkens het quade. Zo vele nu 'tquade ontwordtaant. ende verdwynt inden mensche, zo vele moet het ghoede in hem worden ende toenemen.

24.²⁴ Zo vele dan ghulzicheyd, onkuysheyd of andere zonden inden menschen afnemen ende zwacken, zo vele moet die soberheyd, kuysheyd of andere dueghden in die plaatse toenemen ende verstercken. Des eens verdorren is des anders groeyen, des eens derven is des anders verwerven, ende des eens sterven is des anders leven.

25. Zo ist eynde daar toe de heylighe maticheyd is streckende des menschen opperste ghoed, te weten ghoed wezen. Zo vele zulx nu inder waarheyd werdt verstaan, zo krachtelyck werdt het bestaanaant. ende zo warachtelyck werdt het verkreghen ende ghedaan.

§21 Over gulzigheid en onkuischheid zie Duyvels wet swaar, cap. XIX en XX (W.W. I 239^a-243^c).

24 dueghden in alle drukken staat zonden.

[p. 394]

26. Die ghoed is gheworden is een met Gode, zo dat hy niet anders en wil dan God en wil. Gods wil is zulcker Godlycker menschen wet. Die volghen zy in allen, nerghens haar wil, lust of begheerlyckheyd. Want die zyn zy ghestorven* ende hebben Gods (dats het ghoede) leven verworven.

27. Hoe zoude dit ghoede leven quaad doen? Of hoe moghen die ghestorven zonden zonde doen? Wie zieck is die leeft noch ende magh noch wat doen, hoe wel zwackelycker dan de ghezonde, maar wie dood is en magh niet doen. Wie dit recht verstaande en zal niet ghaerne zyn quade lusten sterven om zulcken zalighen ende ghoeden leven te verwerven?

28. Zo wat mensche dan maar is gheraackt tot ware kennisse vande snoodheyd, schandelickheyd ende schadelickheyd vant ghehoorzamen der quader lusten, ende daar by die waardicheyd, loflickheyd ende hooghnutbaarheyd van 'tghoed worden datmen verkryght door zyn quaadheyd vermidsaant. d'afbreck der quade lusten te ontwordenaant., zal doort andachtigh mercken op des levens kortheyd ende onzekerheyd zo zorghvuldelyck als vlytelyck acht nemen op zyn invallende lusten, de zelve door maticheyds kracht wederstaan ende door een nieuwe ghoede lust die quade lusten vyandlyck verhongherenaant. ende doden.

29. Ghelyck nu zulx byde maticheyd inden matighen menschen werdt ghewrocht door hulp ende kracht vande Almoghende waarheyd, alzo en doet zy zulcken loflycken werck oock niet zonder hulpe vande doorzichtigheaant. ende voorzichtigheaant. wysheyd, waar mede die maticheyd over grote ghemeenschappe heeft.

30. Want de wysheyd is het licht, ja 't ooghe vande maticheyd. Door haar weet zy de ghoede vande quade lusten zo te onderscheyden, dat zy die ghoeden voedt ende sterckt, daar zy die quaden zwackt ende vernielt. De lust ter dueghden helpt zy, de lust der zonden wederstaat zy ende den lust tot des lyfs onderhoudt bestiert ende matight zy. Want d'eerst is ghoed, de tweede is quaad ende de derde zomense beleetaant.. Deze derde laat zy altyd de dueghde als een dienstmaarteaant. na volghen, maar nemmermeer als een vrouwe voor ghaan.

31. Dat is wanneer daar is hongher, dorst of venus vlamme, zy maackt datmer eet ende drinckt tot des lichaams versterckinghe om den schepper te dienen, ende datmen d'echt pleghe om kinderen te

[p. 395]

winnen, maar gheenssins om die lust int ghevoelen vant hongherigh eten, vant dorstigh drincken of vant ryp byslapen te ghenieten.

32. Want dit waar een verkeert eynde, dit waar de waghen voor de paarden ghespannen, ende dit waar het snoodste boven 't edelste ghestelt ende begheert ende gheëert. Is Godt te dienen ende der naturen schickinghe te volghen niet beter dan de lusten des buycx te pleghen?

33.³³ Voorwaar, die anders wanen ende de luste volghen (dat de meeste hoope leyderaant. doet), die versnoden zich zelf van redelycke menschen in paarden ende muylen, ja in zwynen, die gheen verstant van Godlycke dinghen hebbende alleen inde lusten des lichaams leven.

34. Zo doet dan de maticheyd door wysheyds rade de gheoorlofde lusten tot haren rechten eynde ende in haar rechte waarde pleghen ende houden. Want zy maackt dat die lusten als een rustighen waghen de vermoeyde krachten ververschen ende verstercken om den mensche met minderinghe van des levens moeyelickheyden zynen wegh ter zalicheyd te doen volstrecken.

35. Ende ghelyckmen den waghen ghebruyckt niet uyt lusten van te ryden, maar om opt voorderlyxt te komen ter begheerder plaatsen, zulx dat dit ende niet die lust vant ryden het eynde is daarom men rydet, alzo mede doet deze wyze maticheyd den mensche zulcke nodighe ende nutte lusten matighlyck ghenieten, niet om die lusts willen vant eten, drincken oft byslapen, maar om opt vorderlyxte doort middel van ghezondheyd te komen in dezen leven tot ware ghoedwordinghe, dat is tot eeuwighe zalicheyd.

36. Zo bestiert de verstandighe maticheyd die middelbare lusten ten ghoeden eynde. Zy en vermindert die niet door onmatigh afbreck van noodurft, noch zy en maacktse niet te groot door voedsel boven noodurft. Want zy kent uyt ondervindinghe de mate van die natuurlycke behoefte. Deze is niet hongheren ende niet dorsten. Zo laat zy toe de lust in dezen tot het vernoeghenaant. toe der naturen, maar zy belet dan oock de voorder lust in eten of drincken dat zy niet komen tot walghens toe.

37. Dit maackt dat de nature van te veel eten of drincken (nemet zo

33 paarden ende muylen vgl. Ps. 32:9.

[p. 396]

vande andere lusten mede) niet bezwaart ende door te luttel niet ghekrencktaant., maar door die noodurfticheyds mate matelyck ghesterckt ende onderhouden werdt.

38. Ende wantmen den hongher qualyck teghen de spyze in schalen kan weghen, zo ghebiedt de maticheyd het ophouden wanneer zy ghevoelt dat de hongher meest ghestilt is, twelck moghelyck noch niet te vollen zynde, weet zy daar inne de minste ghevaarlickheyd te zyn gheleghen.

39. Want waar daar boven de noodurft te vele inne ghenomen, zo waar daar al ghezondight ende de nature beswaart, maar heeftmens te weynigh ontfanghen, dueght is gheoeffent in afbreck van lusten ende dit al zonder schade. Want de hongherighe maghe het baffenaant. niet en zal verzuymen. Dan maghmen noch zonder hier in yet te verzuymen den maghe vernoeghenaant., ende alzo voor de zatheyd opghehouden hebbende van eten, anderwerven een nieuwe lust ghenieten int eten.

40. Dit is dan het amptaant. ende werck vande bescheydenaant. maticheyd, te weten het ghebruyck vande gheoorlofde wellust te matighen. Zo matight zy mede des lichaams arbeyt, zulx dat die door onbescheyden lust of vlyte des menschen krachten niet en verkrachte ende uyt putte, maar ghont den lichame, oock den zinnen, na vermoeytheyd weder een verquickende ende versterckende ruste. Ende alzo kan zy bescheydelyck rust met arbeyt, verzadinghe met hongher, vernoeghen mette begheerten in een eendrachtighe ghemeenschappe wyslyck te zamen menghen ende voeghen.

41.⁴¹ Ghelyck als een ghoed musicien vele verscheyden stemmen weet te voeghen ende te vereenighen in een lustighe ende zoete klanck ende gheluyt, alzo weet deze wyze maticheyd vermidsaant. hare schickelycke tsamenvoeghinghe vande gheneghenheyden des lyfs ende begheerlyckheyden des ghemoeds, een vrolyck ende lustigh leven inden matighen mensche te maken.

Zo ist al recht dat blyft by zyne maat,
Die hoogh in alle ding te loven ‘staat.
Maar onrecht ist, verderflyck ende quaadt
Al wat daar onder of daar boven ‘gaat.

41 Ghelyck ... maken vgl. Foxius, o.c., p. 363: Atque etiam, ut musicus concentus vocum diversarum unum reddit sonum: ita in animi cupiditatibus, si prudentia continentiae copuletur, moderatio quaedam oritur, quam temperantiam appellamus.