Logo DBNL
Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio (1648)

Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

(1648)–Roeland de Carpentier–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Van de staet der Godts-dienst binnen de Provincien der Aerts-Hertogen.
I. Hooft-Stuck.

DE bestieringe van de Kerckelijcke saken, binnen de seventhien Provincien van Nederlant, bestont voortijdts aen vier+ Bisschoppen alleen, de welcke waren die van Camerijck, Uytrecht, Doornijck, en Atrecht. Alleenlijck een gedeelte van Brabandt, en by na 't gantsche landt van Limburg, en insgelijcks een gedeelte van Luxemburg, stonden onder het Bisdom van Luyck. En onder 't selve landt van Luxemburg, stonden noch

schier alle de andere Bisdommen, die 'er rontom gelegen waeren, de welcke zijn Ments en Trier, van de zijde van Duytslandt, en Toul en Verdun, na Lotringen en Vrankrijck toe. Maer bevonden zijnde, dat de naestbuyrige landen aen Nederlant, in grooten deele ingenomen waren van de ketterije, en dat de schade daer van, hier noch quam binnen dringen, verkreeg de Coning Philips de Tweede, van de Paus Paulus de Vierde, datter nieuwe Bisdommen soude werden op-gericht, +om die qualen dies te gemackelijcker te verhinderen die men van buyten vreesden, en om te helpen met eenen, met soodanige middel aen die gene, de welcke men hadde begonnen gewaer te werden van binnen dese Provincien. De nieuwe oprichtinge +was dese: De twee kercken van Camerijk en Uytrecht, wierden tot Aerts-Bisdommen gemaeckt, de welcke eerst waren, gelijck ick geseyt hebbe, enckele Bisdommen, en de Stadt van Mechelen wierdt van nieuws aen tot een Aerts-Bisdom opgericht.

De nieuwe Bisdommen waren dese volgende: +Nimwegen in Gelderlandt, Haerlem in Hollandt; Middelburg in Zeelant; Deventer in Over-Yssel; Leeuwaerden in Vrieslandt; en Groeninge in de Provincie van de selve naem. Dese gesamentlijck, met het Aerts-Bisdom van Uytrecht, wierden opgericht binnen 't

lant, 't welck tegenwoordig de Vereenigde Provincien besitten; en zijn voor als nu, afgeschaft na de beroerte, ende den voorgaenden Oorlog. De andere waren, Antwerpen+ en s'Hertogenbosch, in 't Hertogdom van Brabant; Roermonde in 't Hertogdom van Gelderlant; Gent, Brugge en Iperen, in 't Graef schap van Vlaenderen; St. Omer in 't Graefschap van Artois; en Namen in 't Graefschap van de selve naem. Onder 't Aerts-Bisdom van Mechelen, wierden gestelt de ses eerste, en de twee andere, gesamentlijck met die die van Doornijk en Atrecht, onder het Aerts-Bisdom van Camerijck. Daer zijn dan twee Aerts-Bisdommen, en tien Bisdommen van de Provincien, die onder de gehoorsaemheyt van de Aerts-Hertogen blijven.

In het gemeyn, zijn de voor-naemde Kercken armelijck, uyt-genomen die van Camerijck, die van seer oude en trefselijcke+ stichtinge is. De kercken van Doornijck en Atrecht, zijn oock trefselijck genoeg begistigt, om dat de een en d'ander, zijn mede van seer oude stichtinge. Waeromme in dese drie, van Camerijck, van Doornijck, en van Atrecht, den Godts-dienst gepleegt werdt met waerdigheyt, en met seer groote luyster.

De andere Bisdommen hebben schier alle slechte inkomsten; en om dese oorsake is

het, dat aen 't meeste gedeelte van haer, ontbreken *Voorteel-plaetsen. In de stadt van Antwerpen, wierden de beginselen geleyt van een, in dees voorgaende jaren, en men sal konnen hopen, dat het al langsaem meer en meer toe sal nemen. Een ander isser van nieuws oock gesticht in Mechelen, en bevint sich alreede in goeden staet. In St. Omer isser een ander begonnen. Gent, Bruggen, Iperen, den Bosch, en Roermonde, zijnder onversien van, en met weynig hope van 'er te hebben, om het gebreck van de nootsaeckelijcke gelegentheden. De Kercken van Camerijck, Doornijck, Atrecht, en van Namen, +hebben haer eygen Voorteel-plaetsen besonderlijck, maer sy onderhouden 'er alle gesamentlijck, noch een in de Hooge Schole van Douay, alwaer na vermogentheyt van een yder der selve, opgebracht wert een gelijckmatig getal van scholieren. Maer in +Antwerpen en in Gent, onder andere Steden, souden grootelijcks dienstig zijn twee goede Voorteel-plaetsen, indien het mogelijck was, de selve aldaer te stichten. Dese zijn de twee meest besmetste Steden van de ketterije, die de Provincien van de Aerts-Hertogen hebben. Antwerpen voornamentlijk, ten aensien van de koop-handel, de welcke van 't begin af aen, de deure openden tot de mengelinge en besmettinge der gesinthe-

den, gesamentlijck met de persoonen van de handelaers, diese in komen te voeren. Voor de verstreckinge besonderlijck van dit Bisdom, soude van groote vrucht wesen, een goede Voorteel-plaetse.

Ende alhoewel het daer altoos van noode+ is gewest, soo is het tegenwoordig noch veel meer nootsaeckelijck, om datter overig gebleven is, na het Bestant, een goet gedeelte onder het Wereltlijcke gebiet van de Vereenigde Provincien, de welcke, alhoewel sy beloofden by geschriften, aen den overleefden Koning van Vranckrijck, datse onbeschadigt soude laten de Rooms-Catholijcksche oeffeninge, in die plaetsen, de welcke leggen onder het Geestelijcke gebiedt van het Bisdom van Antwerpen, soo ist niettemin dat haer kettersche Predicanten, alle dage bestaen nieuwe dingen te doen, en trachten te verspreyden, soo veel als 't haer mogelijck is, in die gewesten, de besmettinge van hare gesintheden. Gent is mede genoegsaem een+ Coop-stadt, loopende door haer midden, drie bevaerlijcke Rivieren, de welcke tot groot gemack van de koophandelinge strecken. Maer boven de besmettinge van de Uytlantsche gesintheden, soo heeft haer het volck van Gent, williglijck laten besmetten met het vergif der ketterije. In voorigen tijden, hadden die van Gent, altoos yets,

+ick en weet niet wat, hertneckigs en moetwilligs, tegens haer Princen, en hebben voorts de selve natuyr gehouden tegens de oude Godts-dienst. Een goet gedeelte dan van dese Stadt, is besmet door de ketterije. En sonder twijfel, soude het een groote hulpe by brengen, soo om de Stadts wil, als om des Bisdoms wil, by aldien datter een goede voorteel-plaetse was, gelijck ick geseyt hebbe. +Brugge en Iperen, zijn t'eenemael +vry van de ketterije, ofte de ketters zijn 'er maer in seer kleyn getal, en seer verholen, en met de Steden, komen over-een de Bisdommen. +s'Hertogenbosch is een seer Catholijcksche Stadt, maer eenig deel van haer Bisdom +en is niet t'eenemael suyver. Ruermondt is een seer armelijcke Kercke; schier sonder gifte, met goet volck genoeg van binnen, maer van buyten eenigsins besmet, hebbende die verstreckinge wijdt en sijdts besmetelijcke nabuyren.

+De Stadt van Mechelen houdt haer seer suyver vande ketterije. Eenige hoeck nochtans van haer Bisdom, isser van besoetelt, +en besonderlijk-Brussel, zijnde een stadt, om de grootheyt van sijnen omloop, en om de menigvuldigheyt van 't volck, veel grooter als de Stadt van Mechelen selfs. In de Steden van Camerijck, Atrecht, St. Omer, en Namen, met hare verstreckinge in 't gemeyn,

hebben haer het volck seer stantvastig gehouden in den Roomsch Catholijckschen Gods-dienst. Doornijck in 't begin van de beroerten van Nederlant, liet sich in wickelen inde besmettinge van de ketterije, gelijk als noch de stadt van Valencijne, zijnde een groote+ plaetse, en van groote koophandelinge, de welcke gelegen is onder de Geestelijcke Gerechtigheyt van den Aerts-Bisschop van Camerijck, behalven een gedeelte, 't welck staet onder dat van den Bisschop van Doornijck. Waer van dat in d'een en d'ander Stede, noch levendig gebleven is het saet, 't welck aldaer de ketterije strooyden. Maer+ evenwel in niet een van de aen-gewesene plaetsen, en derven haer de ketteren bloot geven, noch met eenige soorte van ergernisse te geven, nochte met eenige ongeoorloofde daet te plegen in de saecke van de Godts-dienst, die men soude konnen vernemen. Boven dat, soo is seer groot de wackerheyt van de Magistraten, en der Geestelijcke persoonen. Maer de grootste van alle is die vande Aerts-Hertogen selve, de welcke niet min, met het voorbeelt van hare levendigen yver, als met het middel van haer Opperste ontsach, daer in toe brengen alle de grootste neerstigheyt, diemen soude mogen wenschen.

Alle de boven genoemde Kercken, zijn

+versien van genoechsame goede Herders, en oock in 't gemeyn, van goede Geestelijckheyt binnen de Steden. Men doet oock sijn beste, om goede versorgers te setten door de Bisdommen: ende behalven de Provincien van Brabandt, van Vlaenderen, en van Gelderlandt, isser het landt genoegsaem +wel mede versien. In die drie deelen, heeft men'er groot gebreck van, om dat aldaer gebruyckelijck is de eenige Neerduytsche tale, waeromme d'andere Provincien tot haren noot, geen hulpe en konnen bien. Maer in d'andere, werdt lichtelijck te gemoet gekomen de onderlinge noodtwendigheydt, +om dat in yder der selve, de Fransche taele gebruyckelijck is, en met het middel van de Voorteel-plaetsen, welke in 't gemeyn hebben, gelijck geseyt is, haer Bisdommen in de Universiteydt van Douay, konnense met Besorgers versien die Kercken, die 'er van noode hebben.

+Dese Hooge Schole dient voornamentlijk tot het gebruyck van de leerlingen voor de inwoonders der Walsche Provincien, en voor andere oock meer binnewaerts, alwaer de Fransche taele gebruyckelijk is, de welcke de Provincien van Doornijck en Rijssel zijn. Maer voor dat gedeelte van 't lant, alwaer men Neerduytsch spreeckt, dient tot het selye eynde, om de wetenschappen te lee-

ren, de Hooge Schole van Looven. Dit zijn de twee Hooge Scholen die de Provincien van de Aerts-Hertogen hebben. De Hooge Schole van Leuven is seer oudt, en +houdt sich tot noch toe, in groote vermaertheyt. Die van Douay wierdt op een nieuws opgericht van Philips de Tweede, tot meerder dienst van de naest gelegen Provincien, gelijck ick voor desen aengewesen hebbe: maer verre veel treffelijcker is de Leer-plaetse van Leuven, in den toeloop van de leerlingen, in de uytmuntentheyt van de opperste Leeraers, ende in de stichtinge van veel Vergaderingen, waer mede het vereert is.

Beyde dese Hooge Scholen toonen groote eerbiedigheydt ende gehoorsaemheydt, aen de Heylige Stoel, ende oock veel yver om te onderhouden de suyverheydt van de Roomsch Catholijcksche leeringe. En in de een en d'andere, wert besonderlijck sorge gedragen, datmen soo veel als mogelijck is, soude na-komen het besluyt van de Vergaderinge tot Trenten.

In de saecke om te versorgen dat het Concilie onderhouden werdt, bemoeyen haer besonderlijck de Bisschoppen, en de +Pastooren van de Parochien; en soo veel als aengaet de Kercks Wereltlijcke ordre, daer is weynig overich om 'er by ge-

voegt te werden. De by-wooningen geschieden, de onverdragelijcken werden nagelaten; de andere geestelijcke plichten in het gemeyn werden geoeffent naer de bevelen van het Concilie, ende altoos worden de gewoonten, daer na meer gesuyvert. +Maer soo veel als de Reguliere ordre betreft, de onmatigheyt, om de waerheydt te seggen, van de vryheyt die men in de Cloosters +siet, is seer groot, en besonderlijck in die van de vrouwen, ende onder anderen in die van de Religie van St. Benedictus, en St. Bernard, waer in het Concilie noyt plaets heeft gegrepen, en men kan nauwelijckx hopen, dat het oyt sal geschieden: om dat de meeste voornaemste Cloosters, soo van de vrouwen, als van de mannen, schier +alle op 't lant zijn, waeromme sy met al te groote moeyte soude gebracht werden tot het gebruyck van de nauwe onderhoudinge en op-sluytinge. Boven dat, d'een en d'anderen, seer onderworpen zijn de vremdelingen t'ontfangen, 't zy om de besoeckinge der magen, ofte om de bequaemheyt van de door-tochte. Ende alhoewel de vremdelingen in de Cloosters van de Godsdienstige vrouwen, haer leger-plaetse hebben buyten de op-sluytinge, dat is evenwel verselt met al te groote wereltlijcke gemeynschap. En dit is het oude gebruyck van 't lant.

En waerlijck men siet weynige ergernissen gebeuren, om dat tot behulp-middel streckt de vryheyt selfs voor de Vryheyt, met soo groote ende gemeyne gewoonten van malkanderen te hanteren; en om dat het volck van dit landt, weynig geprickelt is van de begeerlijckheyt, dan is boven mate suyver in hare ommeganck. Seer vry is oock de maniere van 't leven, het welcke men bespeurt in eenige Capittelen van Canunnickessen. Dese Capittelen zijn drie, +en alle van seer oude stichtinge, dat is: een in Bergen, een andere in Nivel, en een andere in Mabeuge. Haer in-stellinge is, dat sy dienen aen de Godlijke plichten in 't Koore, na 't gebruyck van de andere Canunnicken; en alsdan dragen sy een seer deftig geestelijck kleedt. Voorts levense verspreyt in verscheyde huysen door de Steden, alwaer haer Capittelen opgericht zijn, en aldaer kleeden sy haer met wereltlijke gewaet, en sy ontfangen alderhande versoeckingen, en komen op Dans-speelen, en Feesten, en behalven de naem alleenlijck, soo en behoudense alsdan niet van Geestelijcke persoonen. Waerommen men soude mogen seggen, dat alle het gene, 't welck heylig in de Kerck is, t'eenemael wederom onheylig is daer buyten. Alle dese Canunickessen zijn van de meest voornaemste huysen van Ne-

derlant. Meest alle trouwen gemeenlijk naderhant. En de welcke haer niet en willen uyt-trouwen, leven in geduyrige kuysheyt, blijvende Canunickessen, ende in het selve vrye leven van te vooren; en niet min beweeren sy hare kuysheyt in deser voege met de wapenen van de aengebooren kuysheyt en schaembaerheyt, dan sy doen souden indien sy leefden tusschen de muyren van seer strenge en ondoordringelijcke op-sluytingen. +Soo veel te meer vermogen de goede natuyren in eenig volck, als de gestrenge wetten by eenige anderen.

Maer wederom keerende tot de eensame ordre, soo is groot in de selve, gelijck ick geseyt hebbe, de vryheyt, en het soude qualijck willen gelucken die te suyveren, om de redenen die hier boven aengewesen +zijn. De Aerts-Hertogen selve ontsteecken zijnde van de begeerte, de welcke sy hebben, te sien dat het wel met het Geestelijck gebiet ginge, hebben sy ijverlig versorgt, datter een nauwer op-sluytinge in de Cloosters soude ingevoert werden. Maer de behulp-middelen en zijn noyt genoegsaem geweest om de swarighedé wech te nemen. Sy en laten evenwel niet na, alles tot dien eynde toe te brengen dat sy vermogen, en die sonder twijfel van groote vrucht zijn: noemende in 't besonder, naer luydt van de

Roomsch Apostolijcksche gunsten, die sy+ genieten, voor Abten en Abdessen, sulcke persoonen, die meer dan alle de anderen weerdig geacht worden tot dien staet.

Vele, en in 't gemeyn seer rijck, zijn de Cloosters van mannen en vrouwen in dese Landen, en besonderlijck van de ordren van St. Benedict, van St. Bernard, en van de Premonsteren. De Abten en Abdessen hebben hare wooningen besonderlijck in de Cloosters, en insgelijcks haer tafel, en in-komsten, en leven schier als in eygendom, besittende de goederen die sy genieten; ende in 't gemeyn is onder haer seer verslapt, gelijck ick geseyt hebbe, de Reguliere tuchte.

De Bedel-ordren onderhouden haer genoegsaem+ in redelijcke tuchte, en voornementlijck die van St. Francois, na dat alhier in de selve ingevoert zijn eenige Cloosters van Recollecten. Tegenwoordig, dewijle nu insgelijcks in dese Provincien gekomen zijn de ongeschoeyde gesuyverde Gods-dienstige van Carmelijten, soude misschien metter tijdt, de tucht wel mogen verbetert werden, in de Cloosters van 't oude geslachte, die het grootelijck van doen hebben. Die van de ordre van St. Augustijn, leven prijselijck genoech, maer noch veel meer de Preeck-heeren. Twee andere ordren van+ Godts-dienstigen, zijn in weynig tijdt ko-

men seer grootelijcks te bloeyen in Nederlant, +dat is: de Cap-dragers, en de Jesuwijten, zijnde d'eene en de andere aengenomen in alle de Steden en in de meest voornaemste plaetsen. Ende men soude geen grooter vrucht konnen wenschen, als men besonderlijck komt te genieten van de Jesuwijten, om haer instellinge van de jonckheyt te bestieren in de leeringe, en in de Godvruchtigheyt. Dit is genoeg aengaende den staet vande Godsdienst in dese Rooms-Catholijcksche Provincien van Neerlant.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen