Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

Van de macht ter Zee.
VII. Hooft-stuck.

⁺ONtrent haer macht ter Zee, sullen insgelijcks genomen konnen werden vierderley op-merckingen: men sal mogen aenmercken de menigte van haer Schepen, de overvloet van de nootsaeckelijcke dingen om haer uyt te reden, het getal van 't Zee-varend' volck, ende de ervarentheyt van het varen.

En beginnende van de menigte van de Schepen, naer gemeyn gevoelen, die is soo groot geschat, datse vergeleecken kan wesen by die, de welcke alle het overige van Europa gesamentlijck kan uyt maecken.

+ Hoe over-vloedig dat de Vereenigde Provincien zijn in Schepen in alle haer gewesten van de Zee.

[p. 39]

De Schepen zijn by na oneyndelijck, van de welcke de armen die in hammen, ende de havenen van Hollant vervult werden, als insgelijcks van Zeelant, en daerenboven datter noch veel meer zijn in het geweste naer de Zee van Vrieslant.

Het en sal niet buyten reden zijn, alhier kortelijck te verhalen eenige saken in't besonder van Amsterdam.

Maerin Hollant besonderlijck is haer getal overtollig, en in Amsterdam boven alle⁺ andere plaetsen van de selve Provincie. De Zee, aen die zijde streckende meest naer Noord-Hollant, naer datse meer dan een hinder pael van de aerde door gebroocken, ende sich geopent heeft meer dan eenen toe-padt, loopt op een nieuw Hollant bevochtigen, in sijn meest besloten zijde, ende maeckt in die plaetse een groote inham, de welcke Zuyder-Zee in haer tale, van de inwoonders genaemt werdt. Van desen grooten inham, de Zee haer naderhant sluytende in andere kleynder inhammen, die alle te samen bequame ende gemackelijcken toe-ganck geven, selfs aen het aldergrootste Schip, komt haer eyndelijck toe te sluyten, en gelijck als sich te verborgen onder de aerde in een diepe water-loope, op de kant van 't welcke de Stadt sich uytstreckt in haer lengte. En de Zee niet ver-

+ Beschrijvin ge van Amsterdam.

[p. 40]

genoegt zijnde, hare mueren alleenlijck te bespoelen, maer sich uytstreckende als een schoot naer de selve Stadt, komtse die te verdeylen, ende gelijck als te klieven in vele water-loopen, ende door de selve maecktse openinge voorde middelmatige en gemeyne schuyten, om met alderley groot gemack te konnen voeren van de hooge en groote Schepen alle de koopmanschappen, de welke daer komen om gebracht te werden in de Spijckers en Magazijnen van de stadt. Voort in 't gesichte van de Stadts mueren leggen geanckert de groote Schepen, die soo vele en dicht zijn, dat het dicke bosch van de Masten en van de Sprieten, het gesichte breeckt en verduystert aen de aenschouwers. Alle dese Schepen komen sich te versamelen en te samen wielen, om soo te spreken, in Amsterdam, van alle de gewesten ⁺der werelt, ende met alderhande soorteringe van koopmanschap; in voegen, dat dese plaetse, op deestijt, kan gehouden werden als voor de meelt begaenste koop-stad, niet alleenlijck van Europe, maer van de gantsche werelt. Door toe-doen van den Oorlog, is dese Stadt gekomen tot soodanige grootheydt en rijckdom, al-hoewel dat al te vooren in de selfde, de koop-handel seer bloeyden. Den Oorlog heeft seer veel benomen van de koop-handelinge aen

+ Amsterdam in dese tijden, als de meeste Koop-stadt van de werelt.

[p. 41]

Antwerpen, en heeft oorsaecke gegeven aen de Volckeren van Hollant en van Zeelant, van haer te openen die van Indien, om welcker twee insichten, sy voornamentlijck in Amsterdam soo heeft toegenomen. In voorigen tijden pleeg Antwerpen te zijn het Magazijn van de koopmanschappen, die Europa quam te verstrecken, ende Lissebon de plaetse van die gene die van de Indien quamen. Als nu naer den Oorlog, bespeurt men dat Amsterdam schier tot sich getrocken heeft, alle de koop-handelinge van Europa, en van de Indien, en dat het t'eenemael daer van berooft heeft Antwerpen en Lissebon. Door de gelegentheyt dan, van sijne overgroote handelinge, is in 't gemeyn seer veel den toe-loop van de Schepen in dese Stadt. De naest voornaemste plaetse in 't bedrijf van den handel in Hollant, is geacht Rotterdam te wesen. Alhier sietmen oock t'allen tijden veel Schepen, ende daer worden 'er mede vele gemaeckt, zijnde dat een van de voornaemste wapen-plaetse van Hollant. By Rotterdam leyt Dordrecht, als gedoocken in een wijde water-loop van de Zee, zijnde een Stadt daer na toe sich altoos mede begeven menigte Schepen: Voort ontrent de Stadt van Amsterdam, op de selfden inham van de Zuyder-Zee, die ick hier boven ge-

[p. 42]

noemt hebbe, zijn gelegen verscheyde andere goede Steden, seer handelbaer zijnde, die besocht werden van groote en talbare Schepen, maer besonderlijk Enckhuysen, een plaetse van groote vermaertheyt om de selve te timmeren. Andere Steden meer in andere gewesten van Hollandt, met de bequaemheyt van de armen der Zee, aldaer sy op gelegen zijn, werden gemeenlijck gesien vervult met Schepen. En alsoo Hollant schier van alle zijden omringt is met de Zee, ende dat aldaer het water overvloeyt in verscheyde gewesten, ende om dat binnen in die Provincie veel Rivieren loopen, oock dat het met ontallijcke gedolven vaerten vol is, en dat de selve Water-loopen en Rivieren vervult zijn met een ontelbaer getal van Schuyten, daerom hebben eenige scherpsinnige geseyt, datter meerder huysen zijn op 't water binnen Hollandt, als ten platten lande.

Wat aengaet de menigte der Schepen van Zeelant, het getal is groot, 't welck aldaer noch getimmert wert, ende besonderlijck in de Stadt Middelburg, de welcke de voornaemste is van die Provincie, alwaer de handelinge groot is door veel soorteringe van koopmanschappen. Vlissingen is oock een seer geachte Zee-haven in Zeelant. Ende om dat sich die plaetse uyt-steeckt, en in

[p. 43]

de Zee veel eerder, en veel verder uytkomt dan Middelburg, en datmen het kan noemen als de Poorte, de welcke open doet, en sluyt 't in-komen in Zeelant, daerom ist datmen siet altoos mede veel Schepen in die haven, ende daer is haer eersten toevlucht in 't inkomen van Zeelant. Uyt Vrieslant gaender oock veel, en besonderlijck van Harlingen, zijnde een seer goede haven, die sich streckt naer Hollandt toe. Met dese menigte van Schepen, komt genoegsaem over een de menigte van alle nootwendige saecken om se daer mede te voorsien. En 't gene dat te verwonderen staet, is, dat Hollant, 't welck voornamentlijck overvloedig is in dese dingen, selfs niet voort en brengt, kan men seggen, yet van sijn eygen. In Hollant en wert⁺ niet versaemt schier eenige soorte van granen, ende Europa en heeft geen overvloediger kooren-schuer, als die selfde. Hollant en teelt geen Vlas, en nochtans soo levert het een oneyndelijck getal van lijnwaten. Uyt Hollant en komen geen wollen, ende men werckt 'er nochtans overgroote menigte van lakenen. In Hollant en siet men geen bosschen, en nochtans bouwt dese eenige Provincie meer Schepen, als schier 't gene der overig is van Europa gesamentlijck.

Hollandt is overvloedig door sijn eygen

+ Besondere op-merckinge op de Provincie van Hollandt.

[p. 44]

selfs van Beestiael, van Vis, en van Suyvel, het welcke alles gesouten zijnde, ende door grooten voorraet, die men daer van doet, soo ist dat de Schepen daer overvloedich mede versien worden. De selfde voorraet werdt oock gedaen van alderhande soorte van eet-waren noodtsaeckelijck tot onderhoudinge van 't leven, van lakenen tot bekleedingen, en van linden om te decken, ende van alle andere gereetschap nootsaeckelijck om te varen. In voegen, dat aen de Vereenigde Provincien niet en komen te ontbreecken, maer overvloedich te zijn alderhande noodtsaeckelijcke dingen, om uyt te rusten alderley groote menigte van Schepen.

⁺Voorder het getal der Matrosen, welcke de levendige behulp-middelen zijn van de Zee-vaert, en wijckt niet aen de menigte van de ongesielde dingen, die nootsaeckelijck zijn om te varen. Gemeynlijck is het dat het volck van Hollant en Zeelant sich begeeft tot tweederley beroepingen: dat is, tot de koop-handelinge, ofte tot de Zeevaert. En om dat soo wel d'een als d'andere Provincien seer volck-rijck is, voornamentlijck Hollant, daerom komt het by, datter een groot gedeelte overig is tot de Zee-bouwinge.

In Amsterdam is haer getal oneyndelijck,

+ Groot getal van Matrosen.

[p. 45]

gelijckerwijs mede in meest alle de Koop-Steden van Hollant, en die gelegen zijn aen de Zee. Ende men kan seggen, dat binnen de Provincie selfs, de Rivieren en waterloopen als Herbergen zijn van dat slag van volck: tot de welcke haer noch een oneyndelijke menigte van Visschers vervoegt, en gelijck-matigt maeckt, soo door haer natuyr als beroep.

Maer hoe groot en wonderbaerlijck⁺ de ervarentheydt om te vaeren is. De volckeren van de Vereenigde Provincien worden geteelt (gelijckerwijs bewesen is) veel bequamer tot de saecken van de Zee, als tot de oeffeninge die'er gepleegt worden op 't vaste lant. Sy beginnen in te suygen, noch kinderen zijnde, de leeringen van de Zee-vaert, met de melck van haer Moeder, ende men kan seggen, dat in Hollant en in Zeelant besonderlijck, yder huys daer een Schole van zy. In hare teere jaren, hebbende eerst doorloopen de nabuerige Zeen, soo begeven sy haer spoediglijck, stercker geworden zijnde, tot het bouwen vande ver-gelegen, tot dat sy gemeten hebbende met hare geduyrige varinge, alle de hoecken van de Ocean, soo bestaen sy van alle zijden sijn stuerigheyt en sijn onweder te temmen. Daer en is niet een Climaet, noch Sterre ofte Wint, die haer niet wel be-

+ Het volck van de Vereenigde Provincien wordt gebooren, mach men seggen, met de kunst van de Zee-vaert.

[p. 46]

kent en zy. Sy geneeren haer onder dese soorte van bekommernisse en lijdinge. En eyndelijck over-strevende, om soo te spreken, de natuyr selfs tegens hare ordre en wetten, soo brengen sy t'samen de meest afgescheyden Zeen, en brengen d'een pool tot de andere, ende van de twee halve ronden een heele gemaeckt hebbende, vervoegen sy de aerde te samen, en de ver-gele-genste Natien van de werelt, alle schier in een plaetse, ick laet staen in een koop-handelinge. Met soo veel merckelijcke goede uyt-komsten dan ter Zee, ende besonderlijck met de reysen naer de Indien aengeleyt: en boven alle de anderen, met die de welcke de Hollanders en Zeelanders poogden te openen weynig jarengeleden, naer de Noortsche gewesten van de Ys-Zee, is haren naem soo vermaert geworden in de werelt, dat sy daer mede verduystert hebben, als geseyt kan worden, die van alle andere vermaerde Natien. Want dit volck en hadde sich niet begeven tot de Indische ⁺Vaert, in voorige tijden. Voor ende aleer dat den Oorlog ontstont, en wiert dat haer niet toegelaten van de Spaenjaerts. En om dat naer dat den Oorlog ontsteecken was, haer evenwel toegelaten wiert het gaen en komen op de Spaensche Zee, en door die handelinge oock te mogen deelachtig zijn

+ Hollanders en Zeelanders dachten in langen tijdt niet naer de Indien.

[p. 47]

van die van de Indien, vervoegden sy sich derhalven veel liever met dat naeste en middelbaer gewin, dan dat sy haer wilden begeven tot bekoorelijke handelingen, die se souden moeten gaen opvesten in nieuwe Zeen, en tusschen nieuwe en onbekende Winden.

Naderhandt wierde verbodt gedaen van wegen de Spaenjaerts, aen de Schepen van de ongehoorsame van Nederlant, van haer te begeven in de Spaensche havenen. Derhalven⁺ de Hollanders verstoort zijnde, ende insgelijcks de Zeelanders door ongeduldigheyt, van op een en de selve tijdt de koophandelinge op Spaenjen te moeten derven, ende het meeste deel van die van de Indien, beslooten alsdoen van selver te willen poogen, de reyse in die verre gelegen gewesten, waer toe sy geen langer uytstel en namen: want hebbende voor de eerste reyse uytgerust eenige weynige Schepen, en gevende de seylen aen de wint, begaven sy haer naer 't Zuyden, en van daer keerende naer 't Oosten, brachten sy ten eynde met groote kloeckmoedigheydt, een soo verre en moeyelijcke reyse. Evenwel soo en viel haer dese eerste reyse niet seer vorderlijck uyt, noch tot haer groot gewin. Maer in de na-volgende, het geluck haer t' eenemael toe-lacchende, hebben sy in

+ Hoe sy haer naderhant begeven hebben tot die vaert.

[p. 48]

weynig tijt, die Zeen aen haer volck in dier ⁺voegen gewoon gemaeckt, dat het gaen naer de Oost-Indien, voor de Hollanders en Zeelanders, tegenwoordig niet anders en is, als ofte sy gingen om malkanderen geselschap te houden naer haere eygen gewoonlijcke havenen. Maer hier by en bleef dat stout bestaen niet, nochte sy en vergenoegden haer niet, haer voornemen volbracht te hebben in de eenige handelinge van Indien.

Naer dat sy haer geopent hadden, dese soorte van nieuwe koop-vaert, en naer dat sy door menigvuldige reysen, in Hollant gevoert hadden onwaerdeerlijcke schatten van specerien, met geweldige schade van de Kroone van Spaenjen; hebbense mede bestaen de Portugijsen meermaels in die Zeen te bespringen, ende haer te belegeren binnen die Landen en Steden, de welcke sy alleen, soo lange jaren vreedsamelijck beseten hadden. Insgelijcks hebben daer na de Hollanders en Zeelanders, mede naer de ⁺West-Indien gevaren; maer en hebben voor haer nochtans niet konnen openen eenigen in-gang, zijnde de moeyelijckheyt en verhindernissen grooter geweest in die gewesten, om datse meest alle gepeupelt zijn door de by-wooningen van de Spaenjaerts. Alhoewel, indien het Bestant niet en was

+ Hoe gewoon haer tegenwoordig dese reyse is.

+ VVaerem sy haer niet hebben konnen invoeren in de VVest-Indien, gelijckerwijs in de Oost-Indien.

[p. 49]

getroffen, sy voorgenomen hadden nieuwe kracht in te spannen, om aldaer de voet te vesten, en om daer door die Zeen ende het vast lant geduyriglijck te quellen, ende om alsoo van nader by, lagen te leggen voor de Vlooten, de welcke indien sy maer eens quamen te vallen in haer handen, soo soude de Kroon van Spaenjen sonder twijffel gewaer geworden zijn een van de grootste smeeten, die sy t'eeniger tijdt soude mogen hebben ontfangen. Van de verhaelde saken kan men dan begrijpen hoe groot dat de macht ter Zee, van de Vereenigde Provincien mach zijn, ende hoe groot altoos haer voordeel sal wesen in alle voorvallen, die sy sullen willen in 't werck stellen.