Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

[p. 8]

Van de Regieringe vande Vereenigde Provincien, ende voor eerst hoe een yder in 't besonder geregeert werdt.
IV. Hooft-Stuck.

⁺VOor ende aleer dat de Vereenigde Provincien haer op wierpen, ende dat sy haer stelden in den tegenwoordige stant van een vrye Republijck, soo was haer re geeringe gelijckmatig aen het gene, het welcke men tegenwoordig evenwel noch siet duyren inde andere Provincien, die onder het gebiet staen van de Aerts-Hertogen. De Regeeringe van yder een bestont uyt drie gedaenten t'samen gebracht; dat is uyt^* Oppermachte, ^†Regeeringe der besten, ende ^†Regeeringe der meenigten; maer in sulcke maniere gematigt, dat het heerlijkste gedeelte bestont in den persoon van den Over-heer, ende haer gedeelte behielden noch met een gematige evenheyt, de voornaemste, ende de gemeente. Hare ⁺Staten wierden gemaeckt (onder welcke benaminge van Staten verstaen wert het lichaem, 't gene sy voorbeelden van elcke Provincie) haest gemeenlijck van driederhande soorten van lieden; dat is, van Kerckelijcke, Adelijcke die 't meest voornaemt zijn, en van 't volck der Steden end plaetsen

+ VVelck de Regeering was van de Vereenigde Provincien voor dat sy haer quamen op te werpen.

* Monarchia.

† Aristocratia.

† Democratia.

+ Staten van yder Provincie, ende hoe sy alsdoen t'samen gestele zijn

[p. 9]

van aensien. De Kerckelijcke waren meestendeel⁺ Abten van verscheyde soorteringe van Geestelijcke en hadden gemeenlijk haer Cloosters t'lantwaerts, ende behalven het tusschen-komen tot de overlegginge van de Staten by gelegentheden, die der voort quamen als de Vergaderinge beraemt wiert, soo haddense weynig ander seggen in de Bestiering van de gemeene saecken. De Adelijcke, die woonden als noch gemeenlijck⁺ t'lantwaerts op haer Heerlijckheden en Sterckten, ende van haer wierden geoefent de voornaemste Ampten van yder Provincie. Ende de Steden verdeelt, in 't⁺ geheel in drie soorteringen van liedé; dat is, een soorteringe van eenige Edellieden van middelbare vermogen, een soorteringe van de statige borgerlijcke, ende inde soorteringe van het gemeene volck verdeylt in sijn Ambachten en Gilden, regeerden haer naer hare Hantvesten, ende hare oude Instellinge, in voegen van soo veel kleyne ende besondere gemeynten, ende haer regeeringe was aen-geleyt op soodanigen voet, dat zijnde de voorneemste heerschappy van yder plaetse in handen van de voornaemste lieden van 't meeste aensien, soo quamen evenwel noch deel nemen naer advenant in d'opperste heerschappy, ende in de onderste, de twee andere soorteringe van persoonen.

+ Kerckelijcke staet.

+ Adelijke staet.

+ Soorteringe van 't geheele volck.

[p. 10]

⁺Vorders stont het aen de opperste volmacht van de Prince, het beschrijven van de Staten t'sijner tijdt, soo in 't geheel van alle de Provincien, gelijck in 't besonder van yder een van haer, het stellen in de selvige van Stadthouders, te doen vernieuwen alle jaren de voorneemste Magistraten der Steden, ende het versien van de Ampten, die bekleet waren van den Adel van 't lant, ende het op-dragen aen de persoonen van letteren de andere ampten van 't Gerichte, dieder vergeven werden in yder vande Provincien, insgelijcks met veel meer andere voordeelen, de welcke deden blijcken, gelijck ick geseyt hebbe, in de Over-heer de aensiennelijckste gedeelte, ende de meeste uytmuntenheyt in de Regeeringe. Soo quamen dan gesamentlijck over een met eendrachtigheyt. De Over-heer ende het volck in dier voegen; de Over-heer hem te vreeden houdende met een machte die t'eenemael niet de hoochste en was, ende het volck met een gematigde Vryheyt, op sulcke wijse ten naesten by, gelijck als de regeeringe gemeenlijck toegaet, tusschen 't hooft, ende de andere ledematen van het ⁺menschelijcke lichaem. De selvige Prince hadde by sich drie voornaemste Raden, de welcke waren gelijck als de oogen van alle de Provincien die van hem geregeert wier-

+ Overheer, en sijn volmacht.

+ Voornaemste Raden, ende hare handelinge

[p. 11]

den; dat is, een Raet van Staten, een Raet van penningen, ende eenen besonderen Raet. In de eerste, soo wierden gehandelt de saecken van 't meeste gewichte. In de tweede, de domeynen van de Over-heer, ende de penningen van de contributien van de Provincien. Ende inde derde, de voorvallende saecken van Rechten, hangende aen de opperste volmacht van den Over-heer. Ende alsoo van weer zijde door middel van die, als banden van een t'saem-gevoegde genegentheydt, quamen haer te sluyten ende te verbinden dies te meer, ende de Over-heer ende de onderdanen, doende voorkomen die aldergerijmste ende gematigste over-een-stemminge, die men mocht wenschen in de gedaente van 't voorseyde gebiet: Op deser voegen wesentlijck wierden geregeert de Vereenigde Provincien doen sy haer opwierpen. Nu sal ick aenwijsen, hoe sy geregeert worden in dese tijden.

En voor eerst, zijnde in alle uytgeroeyt⁺ d'oppermacht, soo zijn inde plaetse gekomen de Staten van yder Provincie in het opperste gebiedt, 't welck in voor-tijden quam aen den persoon van de Prince. En de Staten, die van oudts in het grootste gedeelte⁺ van de Provincien gemaeckt wierden, van drie soorten van lieden, worden

+ Veranderinge van 't gebiet.

+ Staten van de Vereenigde Provincien hoe sy tegenwoordig gemaeckt werden.

[p. 12]

tegenwoordig in allen gemaeckt alleenlijck van Edele en Steden; hebbende aldaer de ketterije uyt-geroeyt de Kerckelijcke ordre t'eenemael, behalven dat in 't Sticht van Uytrecht, 't welck van langen tijt af geweest is van geestelijcke regeeringe, die ordre houdt noch eenige schaduwe van by-een-komste, de welcke aldaer gepleegt wert by de Staten, daer by komende eenige Capittelen van Cannonicken, eensdeels ketteren, ander deels Rooms-gesinde, die evenwel verdragen werden in die Stadt. Van Regeeringe dan, 't welck voornamelijck was van Oppermacht, zijn de Vereenigde Provincien afgeweken tot de Regeeringe der beste eensdeels, ende eensdeels tot de Regeeringe der menigten, na dat in een yder van de selvige d'een of d'ander van dese gedaenten d'overhandt is nemende. Meest in elcke Provintie zijn nochtans t'samen gevoegt dese gelijckelijck. En men mach seggen dat evenwel daer een straele overgebleven is van de Oppermacht, om de besondere voordeelen, de welcke van de Provintien toegestaen werden aen de Gouverneurs, van de welcke in tegenwoordigheyt veel dingen bestaen (gelijck men t'sijner plaetse sal betoonen) die eertijts bestonden aen de oppermacht van de Prince.

Laet ons nu tegenwoordig overwegen

[p. 13]

de Regeering in 't besonder van yder Provincie,⁺ om naderhant t'overwegen hoe haer de Unie regeert in allen gesamentlijck. En om dat de Provincie van Hollant verre overtreft alle de andere in 't getal van Steden, ende menigte van de Inwoonders, ende rijckdom en in neeringe, soo laet ons sien hoedat in 't besonder haer dese Provincie regeert: En naderhant sal 't ons genoeg zijn met weynige woorden yet te seggen van de andere. De Prins van Orangien⁺ was Gouverneur van Hollant, Zeelant en Uytrecht, wanneer ontstont de beroerte van Vlaenderen, daerse in 't begin aenvang nam, ende die naderhandt seer hert-neckelijck stant hiel in beyde die eerste Provintien. En om dat de Prins van Orangien daer van het voornaemste bedrijf was, hy om te vervoegen tot fijne Staet-suchtige insichten met meerder listigheydt, nam besonderlijck voor, tweesaecken, d'eene om te krencken soo veel als 't mogelijck waer, den Adel, de welcke groote tegenspaltinge koste veroorsaecken aen sijn voornemen, d'andere om in dier voegen te doen, datter geen gedeelte van Hollant en was, dat in de selvige beroerte niet en soude besoedelt zijn. Derhalven brachte hy in wan-trou den Adel by het volck met verscheyde listen; ende van d'ander zijde, soo maeckten hy het in dier

+ Gedaente van de besondere Regeeringe van yder Provincie.

+ Prince van Orangien voornaemste bedrijf van de beroerte.

[p. 14]

voegen, dat daer eerst maer alleenlijk in Hollant waren ses Steden, die vervoegt warer te samen met de Ordre van den Adel, om te maecken de Staten van die Provincien, sy haer vermeerde in veel grooter getal. Den Deck-mantel hier van was, om soo veel te gevoegelijcker te dragen de onkosten van de wapenen in de gemeene saecken, van de welcke der gehandelt wiert, soo was nootsaeckelijck dat alle de vernaemste Steden van Hollant, mede soude deelachtig zijn in 't gebiet. Maer het waere insicht van het verborgenste was, om dat door die middel, elck gedeelte van de Provincie soude de beroerte soo veel te gemeener maken met haer eygen en besondere.

Vanses Steden dan (sullende met die naem onverscheydentlijk benamen die Steden en plaetsen, die t'samen komen om te maecken de Staten van yder Provincie) wiert 't getal vermeerdert tot achtien toe. ⁺De eerste ses waren Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, en Goude: en de twaelf andere dieder sich meer by voegden waren Rotterdam, Gorcom, Schiedam, Schoonhooven, Briel, Alckmaer, Hoorn, Enckhuysen, Edam, Monickendam, Medenblick, en Purmerend. Invoegen dat van die achtien steden, en van de ordre van den Adel, worden tegenwoordig gemaeckt de Staten van Hollant, noch-

+ Getal van de Steden die te samen komen om te maecken de Staten van Hollant.

[p. 15]

tans den Adel gesamentlijk en behout geen grooter gedeelte in de selvige, als daer heeft een eenige stadt.

Nu sal ick verhalen hoe dat toegaet de⁺ Regeeringe van yder stadt in 't besonder. Het opperste bedrijf bestaet voor eerst in eenen Raet, versaemt uytseecker bepaelt en vastblijvende getal van persoonen. Sy hebben voorts een Opper-Regeerder, en andere mindere. De persoonen van den Raet en veranderen schier noyt niet; maer in die van het Magistraetschap geschiet van jaer tot jaer veranderinge. Alle de Magistraten werden verkooren uyt dien Raet. De grootste pleeg te bestaen uyt een ofte twee Burgermeesteren, van eenige Schepenen, van een Schout, van een Tresorier, en van een ofte twee Pensionarisen. Dit is gemeenlijck de benaminge van de persoonen, de welcke daer komen in de Opper-Magistraetschappen. Aen de Burgermeesteren komt toe sorge te dragen tot de voornaemste saecken van 't gebiet der Steden, en van hare toe-behoorende plaetsen. De Schepenen gesamentlijck met de Schout, slaen gade op het Burgerlijk en Crimineel recht. De Tresorier handelt de gemeene middelen, ende de Pensionarisen zijn Doctoors in de Rechten, ende ervaren in de stads saken, plegende t'ampt van Raetgevers aen de Magistraten.

+ Besonder Regeeringe van yder stadt.

[p. 16]

De andere mindere Magistraten bestaen wijders van de groote, en dragen de sorge van verscheyde dingen toebehoorende den Burgerlijcke stant van yder stadt. Dit is in 't kort de gedaente, met de welcke gesamentlijck haer regeeren de Steden van Hollant.

⁺Voorts heeft de Provincie 't selfde Hof van 't gerecht, 't welck sy eertijdts hadde in de voorige Regeeringe. Aen dit Hof gaen by appel de burgerlijcke saecken van yder Stadt, ende het bevangt noch onder haer die van Zeelant. In Crimineele saecken en heeft appel geen plaetse, blijvende de macht, om die volkomentlijck af te doen aen de Opper-Magistraet van een yder stad. En om dat eertijdt van 't Hof Provinciael van 't Recht-plegen van Hollant, gelijck als noch van meest alle de andere Provincien van Neêrlant, toegestaen wiert een vorder appel aen den Hoogen-Raet, gestelt in de stadt van Mechelen: in plaets van dien Raet, soo hebbense in Hollant opgericht dese tweeselvige Provincien een opper Vierschaer, geheeten den Hoogen-Raet; tot de welcke komen de appellatien van den Raden Provinciael, van d'een en d'ander zijde. Hier wierden de eyndelijcke Vonnissen gegeven, niet over-blijvende eenige wegen tot vordere appellen, behalven dat by wij-

+ Bestieringe van de Iustitie in de Provincie.

[p. 17]

len toegestaen werdt eenige Revisie van de saecke met eenige by-gevoegde Rechters. Ende dit is de loop van 't Gerichte.

Inde besluyten die sy vorders te nemen hebben in de gemeene saken, van het meeste belang, ende die behooren tot gemeyn voordeel van gantsch Hollant, is noodtsaeckelijck dat men uyt-schrijft de Vergaderinge⁺ van de Staten van de Provincie; welcke Staten, gelijck ick hier boven verhaelt hebbe, gemaeckt werden van Edele en Steden, ende maecken alsoo uyt, het gantsche lichaem van de Provincie.

De Edele, gelijck gesien is geweest, zijn gebleven in kleyn getal, en weynig ontsach. De Steden die in de Vergaderinge komen, zijn die de welcke ick verhaet hebbe, en van haer worden gemeenlijck afgesonden tot Af-geveerdigde in haer naem, een Burgermeester, met een van de Pensionarisen, doende insgelijcks de Ordre van den Adel, haer af-veerdinge naer haer gebruyck. De Staten plegen haer te versamen drie of vier mael s'jaerlijcks, of meer ofte mini, naer dat de gelegentheyt het vereyst. Vergadert zijnde, soo werden verhandelt en overwogen de saken getrocken in den Raet, en de alsdan, van soo veel Steden wort 'er als eene gemaeckt, ende zijn alsdan niet meer verscheyde leden, maer een vereent lichaem,

+ Vergaderinge van de Staten vande provincie, ende door wat gelegentheyt die uyt-geschreven werdt.

[p. 18]

en haer verknocht te samen, verbindt de gemeene bant van een selve, en eendrachtig oogmerck, tot het welcke gevoegelijck zy aen-geleyt werden, door het gemeene voordeel, en door de heerschappy van de reden. En weynig reyse siet men gebeuren, dat niet tot het gevoelen van het meeste deel en soude verstaen het minste, andersints en soude onder haer de sterckte geen plaets nemen, als zijnde in alles even groot de Vryheyt. In de eerste plaetse sit de Ordre van den Adel; en daer op volgen de Afgeveerdigde van de Steden, naer uyt-wijsen van de plaetse, die yder toe komt.

Soo haest de Vergaderinge gescheyden is, soo blijft de sorge van haer opperste besluyt uyt te voeren, aen een Stadt-houdende ⁺en geduyrigen Raet, ingevoert van nieuws in de veranderinge van de Regeeringe, 't gene dat voorbeelt het lichaem van de selve Vergaderinge. Desen Raet werdt gemaeckt van Af-geveerdigde, die daer in gestelt werden van beyde de Ordren, van Edele en Steden, en van tijt tot tijt komen dese Af-geveerdigde te veranderen.

In dese Raet werden de gemeyne penningen gehandelt, de welcke in 't gemeyn op-gebracht werden by de Provincien: hare sorge moet wesen om voor te dragen aen de Edelen en Steden, de insichten om

+ Raet, de welcke voor beelt het lichaem van de Vergaderinge.

[p. 19]

de beschrijvinge van de Vergaderinge, en insgelijcks haer te beschrijven ende te vergaderen.

Wijders, soo heeft Hollant een Stadthouder⁺ van de gantsche Provincie, de welcke overgroote voordeelen heeft van eere en van ontsach. Van hem bestaet de bestiering van de wapenen, ende alle het gene 't welck betreft tot de seeckerheyt van de Provincie. Sonder sijn goet-duncken soo en besluyten de Staten van de selve geen saecken van belang, ende in de uytdeylinge van vele Ampten, draegt de Provincie drie persoonen voor, en hy kiest 'er een uyt die hem meest behaecht: hy kan noch vergeven de straffe, van begaene misdaden. Dese Stadt-houder noch, verandert en vernieuwt alle jaer, de groote Magistraet van alle de Steden, ende tot dien eynde werdt hem voor-gedragen dubbelt getal van persoonen, waerom hy gemeenlijck de verkiesinge doet van die gene, de welcke het Magistraetschap hebben aen te gaen. Dit zijn de voornaemste voordeelen, de welcke den Stadthouder heeft, gesamentlijk met meer andere, de welcke maecken dat sijn ontsach groot is, ende d'eere die hem aen-gedaen wert in dese nieuwe gedaente van Regeeringe van Hollant. Waeromme hy van Dienaer, gelijck hy pleeg te zijn van de Prince

+ Stadthouder van de Provincie, en sijn ontsach.

[p. 20]

in de voorlede gedaente, tegenwoordig het Hooft der Provincie is geworden in sijn plaetse; maer onder-gestelt Hooft nochtans aen 't opperste gebiet van de Staten, de welcke voorbeelden (als geseyt is) die opperste uytmuntenheyt de welcke eertijdts gespeurt wiert in de persoon van de Prince. In deser voegen in 't kort, gaet toe de Regeeringe van de Provincie van Hollant.

⁺In andere Provincien wert ten naesten by gevolgt de selvige gedaente. In eenige evenwel is grooter, in andere kleynder het getal van de Steden, de welcke haer vervoegen met de Edelen, om te maecken de Staten van de Provincien, ende in eenige heeft meerder, in ander minder deel in de Regeeringe der Steden, de menigte van 't volck. Elcke Provincie heeft sijn by sonder Hof van Rechten, gelijck in voorige tijden: aen welck Hof alleenlijck in burgerlijcke saecken, gelijck men doet in Hollant en Zeelant, de appellen gaen van de Vonnissen gewesen van de Magistraten der Steden.

In desen Raet werden volkomentlijck verricht de saecken, uyt-genomen datter eenige revisie toegestaen wert, in dier voegen gelijk men gewoon is in Hollant en Zeelant, in den Hoogen-Raet. Alle Provincien erkenen insgelijks een Stadthouder, alhoewel verscheyde mael een Stadt-houder dat

+ De andere Vereenigde Provincien zijn gelijck van Regeeringe met Hollandt.

[p. 21]

ampt bekleedt in verscheyde Provincien, zijnde Graef Maurits van Nassau, in plaetse gekomen van de Prins van Orangien sijn Vader, in de Stadt-houderschappen van Hollant, Zeelant, en Uytrecht, noch hem daerenboven by gevoegt zijnde, het Stadt-houderschap van Over Yssel: ende Graef Wilhelm van het selvige huys, is Stadt houder van Vrieslant en Groeningen. En dit is genoeg, soo veel aengaet de Regeeringe van yder bysondere Provincie.