Het boek der bijzondere genade van Mechtild van Hackeborn

[p. 105]

Hoofdstuk IV Tekstgeschiedenis^*

Aangezien de middelnederlandse vertalingen van Mechtilds revelaties teruggaan op een bepaalde vorm van de latijnse tekst, moge voor een goed begrip allereerst een kort overzicht volgen van de geschiedenis der oorspronkelijke tekst.

* Zie uitslaande tabel achterin.

§ 1. De latijnse teksten

Zoals reeds in het voorgaande werd gezegd, heeft Mechtild niet eigenhandig haar visioenen te boek gesteld. Tijdens en na haar leven verzorgden enkele medezusters een in het latijn geschreven verzameling; één van die zusters kan met name genoemd worden: haar meest geliefde leerlinge Geertruid de Grote. De soms woordelijke overeenkomsten van fragmenten uit het vijfde en zesde boek van Mechtilds werk met de Heraut van de goddelijke liefde van Geertruid zijn hiervoor het krachtigste bewijs (vgl. de Praefatio van deel I der Benedictijneruitgave van Solesmes, p. XV, nr. XIII).

Groep A

De autograaf van Helfta is niet bewaard gebleven. De meest volledige kopie vinden we in het hs. van Wolfenbüttel uit 1370, dat door de copiïst, een priester Albertus, vicarius van Sint Paulus te Erfurt, met het oorspronkelijke handschrift is vergeleken en identiek bevonden (vgl. Praefatio van deel II der Benedictijneruitgave p. VIII). Het is deze codex die door Solesmes is uitgegeven. In het hiernavolgende wordt deze tekst met ‘Sol.’ aangegeven.

[p. 106]

De inhoud bestaat uit zeven ‘boeken’: het zesde spreekt over de dood van Mechtild, het zevende over haar zuster, de abdis Gertrudis. Deze moeten er door de schrijfsters naderhand aan zijn toegevoegd, want in hun voorwoord spreken zij slechts van vijf delen:

‘Hoewel heel dit geschrift een boek van openbaringen en visioenen kan worden genoemd en men bijna in elk boek iets leerrijks en nuttigs vindt, hebben wij het toch in vijf delen onderverdeeld. Zo zullen dan degenen die er in willen lezen, gemakkelijker vinden hetgeen zij zoeken.
In het eerste deel hebben wij de openbaringen opgetekend met betrekking tot de feesten van het kerkelijk jaar, tot enkele heiligen en vooral tot de heilige Maagd.
In het tweede deel vindt men enkele gegevens over de persoon zelf aan wie ze geopenbaard zijn; men kan daaruit veel nut trekken, en de godsvrucht van hoorders en lezers wordt erdoor opgewekt.
In het derde deel zijn de onderrichtingen opgetekend aangaande de verheerlijking van God en de verlossing van de mens.
Bijna diezelfde onderwerpen vindt men terug in het vierde deel, tot nut en troost van Mechtilds communiteit in haar geheel en van de verschillende leden afzonderlijk.
Het laatste deel handelt over de zielen der gelovigen en verhaalt hoe Mechtild ze aanschouwde en bijstond.’

Een iets vroeger hs. is dat van Leipzig (± 1350). Het is minder volledig: als boek VI compareren slechts de visioenen over de abdis Gertrudis. Het relaas over de dood van Mechtild ontbreekt, ofschoon het wel in de inhoudsopgave wordt vermeld (Praefatio deel II l.c.). Dit handschrift moet direct of indirect ten grondslag gelegen hebben aan een hs. uit de Bayerische Staatsbibliothek van München (Clm 8441, 15e eeuw). Niet alleen immers bevat het de zes boeken van Leipzig, maar wij vinden er zelfs het visioen m.b.t. de drie slagen van Christus' Hart (V 32), een passage die volgens de aantekening van Solesmes t.p. slechts in de beste hss. wordt gevonden. Solesmes heeft dit hs., dat volgens een vermelding op de eerste pagina aan het

[p. 107]

conventus Monacensis ordinis Sancti augustini heeft toebehoord, niet gekend. In de titel van boek VI (f. 90v) wordt gesproken over de abdis Ysentrudis, doch dit moet een verschrijving zijn, mogelijk veroorzaakt door een verwarring met de in V 4 genoemde kluizenares van die naam. Aangezien er in deze bibliotheek nog andere codices van Mechtilds werk aanwezig zijn (waarover later), geven wij dit handschrift aan met München 1 of M1.

Het is niet meer uit te maken of het door Solesmes genoemde hs. uit de Landesbibliothek van Gotha (l.c. p. X) aan een der reeds vermelde hss. identiek is geweest. Het onder signatuur Chart. B. 1766 gecatalogiseerde ms. is, volgens een mededeling van deze bibliotheek, in de laatste oorlog verloren gegaan. De aldaar aanwezige beschrijving biedt te weinig aanknopingspunten voor nadere identificatie: Ein lat. Buch, dessen Titel, wie sich aus einem Kapitel in der Mitte (‘de nomine et utilitate huius libri capittulum’ ergibt, Liber spiritualis graciae ist. Der Verf. nennt sich, so viel ich sehe, nicht. 168 Blätter, gute Schrift des 15.Jh. Auf dem zweiten Blatte steht mit roter Tinte: ‘Incipit liber spiritualis gratiae’.

Als laatste ons bekende hs. van deze groep dient vermeld te worden een codex uit de bibliotheek van Sankt Gallen (583), uit dezelfde tijd stammend als het hs. van Leipzig. Kenmerkend voor deze codex is, dat zij zich beperkt tot vijf boeken. Bovendien ontbreekt I 40 (Angeli animam ad beatam Mariam deducunt), waarmee dit hs. gelijk opgaat met Wolfenbüttel (= Sol.). Wij vinden het slechts in de hss. van Leipzig en München 1. Aan het slot lezen wij de volgende, later bijgeschreven aantekening: Iste liber deputatus est pro communi usu et utilitate omnium in eo legencium et eius proprietas est solius dei et eius ordinacio pertinet ad fratrem johannem dictum thaler (andere hand) deinde ad fratrem johannem de prussia sed proprietas eius solius est christi ad communem usum deum amancium.

Onder de oudste drukken van Mechtilds werk vermeldt Solesmes o.a. een volledige uitgave van 1510, zich bevindende in de bibliotheek van Münster, met als titel: Speculum spiritualis gratiae etc. Een hs. met dezelfde eigenaardigheid (echter uit de 16e/17e eeuw) wordt bewaard in het Historisches Archiv te Keulen (W 8^o 128). Aangezien wij ons willen beperken tot de geschiedenis der hss. (en dan nog

[p. 108]

voornamelijk van de 15e eeuwse), kan een verdere bespreking van gedrukte uitgaven hier achterwege blijven.

Groep B

Naast deze volledige teksten bestaat er een tweede groep handschriften met de volgende kenmerken:

1.	Het explicit luidt steeds: ...super nos et patres nostros meliores erant.
2.	Vele capita zijn weggelaten (vgl. het overzicht in Bijlage A).
3.	Vele capita zijn bewerkt en/of gecompileerd.
4.	In V 30 (de laudabili conversatione huius virginis) bevinden zich inlassingen uit VI 1 (de vita et morte venerabilis Domnae Gertrudis Abbatissae).
5.	V 31 (gratiarum actio pro completione istius libri) en V 32 (de tribus pulsibus Cordis Christi in sua morte) ontbreken.
6.	Daarentegen zijn wel aanwezig de capita V 27 (de futura resurrectione mortuorum), V 28 (de redemptione captivorum) en V 29 (qualiter eam Dominus Jesus matri commendavit), die in de hss. van groep A ontbreken en in de uitgave van Solesmes ontleend zijn aan een Venetiaanse druk uit 1522 van Antonius de Fantis. De uitgevers hadden niet zo ver behoeven te zoeken: immers de door hen als verminkt en minder belangrijk opgesomde hss. van Bazel, Bonn, Düsseldorf, Keulen en Wenen behoren juist tot deze groep B.

Het is deze tekstfamilie B geweest, die de meeste verbreiding heeft gevonden. Wij vinden haar vertegenwoordigd in de volgende handschriften (alfabetisch gerangschikt naar de bibliotheken waar zij bewaard worden):

1.	Avignon, Bibliothèque municipale 355. f. 1-101v. 16e eeuw.
2.	Bazel, Oeffentliche Bibliothek der Universität A IX 34 (niet A IX 4 zoals Solesmes aangeeft). f. 66r-275r. Dit hs. bevat bovendien boek VI. Anno 1512.
3.	Bonn, Universitätsbibliothek S 301. (Vgl. Solesmes II, Praef. p. X).
4.	Brussel, Koninklijke Bibliotheek II 1168. f. 157r-193r. 15e eeuw. De tekst van dit hs. is sterk ingekort, maar draagt overigens dezelfde kenmerken als de andere hss. van deze groep.

[p. 109]

5.	Charleville, Bibliothèque municipale 85^b. f. 9r-92r. 15e eeuw.
6.	Düsseldorf, Landes- und Stadtbibliothek B 193. f. 112v-230r. Anno 1489.
7.	Kamerijk (Cambrai), Bibliothèque municipale 844 (749). f. 29v-123v. Anno 1400.
8.	Keulen, Historisches Archiv GB 4^o 257. f. 1-134. 15e eeuw.
9.	Londen, British Museum Add. 41490. f. 13v-56v. 15e eeuw.
10.	München 2, Bayerische Staatsbibliothek Clm 16511. 114 ff. Anno 1427. De tekst van dit hs. is door talrijke verschrijvingen en omissies tamelijk verminkt.
11.	Münster, Universitätsbibliothek 103 (579). 147 ff. 15e eeuw. Dit hs. is in de laatste oorlog verbrand.
12.	Namen, Bibliothèque du Musée Archéologique. Fonds de Ville. Cod. 103.
13.	Parijs, Bibliothèque Nationale. Département des Manuscrits. Fonds Latin 3631.
14.	Parijs, Ibidem 3632.
15.	Utrecht, Universiteitsbibliotheek 246 (Eccl. 111, antea 283p). f. 1-108v. 15e eeuw.
16.	Utrecht, Ibidem 247 (Eccl. 266, antea 283e). f. 1-125 r. 15e eeuw.
17.	Wenen, Universitätsbibliothek 4224 (Theol. 91). f. 2r-82v (f. 83r-282v revelaties van Gertrudis). Anno 1483, 1485, 1490.

Uit dit overzicht blijkt, dat reeds zeer vroeg de volledige tekst, zoals ons die in de handschriften van groep A is overgeleverd, bewerkt is. Het handschrift van Kamerijk (Ka) immers dateert uit 1400 en moet al een kopie zijn, getuige de lezingen en omissies die alleen deze codex eigen zijn (vgl. hiertoe de bij onze latijnse tekst geplaatste noten 17, 18, 25, 26, 28, 35, 44, 51, 66, 70, 74, 77, 81, 98, 99, 127, 140, 142, 165, 168, 174, 194, 196, 208, 216, 221, 222, 232, 233, 235, 251, 268, 287, 295, 299, 307, 317, 318, 327, 345, 351, 366, 394, 396, 397, 402, 403, 405, 416, 422, 447, 464, 476)⁷².

Dit hs. Ka werd geschreven door een priester Egidius Herdewijck (of Hardewijck) en heeft toebehoord aan de kerk van het Heilig Graf te Kamerijk (f. 117v en 123v). Met de handschriften van Keulen (Keu) en Utrecht 246 (U 246) vormt het een eigen familie binnen

72 Men neme in aanmerking, dat wij slechts die stukken uit de verschillende hss. hebben vergeleken, welke voorkomen in de sterk verkorte versie van de groep vertalingen tot welke de Nijmeegse codex behoort. De aantallen zijn derhalve slechts relatief.

[p. 110]

groep B, waarvoor de talrijke afwijkende lezingen, die slechts in deze codices aangetroffen worden het overtuigende bewijs vormen (vgl. de noten 8, 13, 14, 15, 31, 32, 37, 41, 45, 46, 47, 52, 54, 57, 62, 64, 68, 69, 73, 79, 83, 84, 94, 99, 103, 105, 106, 108, 111, 113, 114, 116, 125, 129, 133, 139, 154, 159, 160, 162, 169, 178, 179, 184, 185, 186, 191, 192, 193, 195, 198, 199, 209, 213, 214, 220, 226, 234, 236, 237, 238, 246, 249, 250, 252, 254, 255, 260, 266, 267, 270, 288, 290, 292, 293, 294, 297, 301, 303, 306, 308, 310, 311, 320, 322, 323, 329, 340, 344, 346, 350, 352, 354, 356, 357, 358, 360, 361, 362, 368, 369, 370, 372, 373, 379, 386, 390, 395, 398, 406, 407, 409, 410, 412, 413, 414, 415, 419, 425, 429, 432, 434, 436, 437, 438, 442, 451, 453, 456, 457, 463, 468, 469, 471, 472, 475, 480, 483, 486).

Het Utrechtse hs. 246 heeft toebehoord aan het in 1392 nabij Utrecht gestichte kartuizerklooster Nieuwlicht^73..

Ofschoon U 246 en Ka niet direct van elkaar afhankelijk zijn (vgl. de talrijke aan U 246 eigen lezingen bij de noten 16, 33, 38, 42, 48, 50, 58, 61, 72, 75, 78, 85, 92, 104, 117, 118, 119, 120, 124, 135, 137, 144, 146, 147, 150, 152, 153, 156, 164, 166, 176, 177, 182, 184, 188, 189, 190, 201, 205, 206, 207, 223, 224, 227, 229, 230, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 247, 253, 257, 258, 261, 262, 263, 264, 269, 277, 278, 279, 280, 281, 286, 289, 300, 302, 309, 312, 314, 319, 321, 327, 328, 330, 331, 333, 334, 335, 336, 337, 342, 343, 348, 349, 353, 363, 364, 365, 367, 378, 380, 383, 384, 385, 389, 399, 403, 411, 420, 421, 428, 430, 431, 433, 440, 441, 444, 448, 450, 454, 455, 467, 477, 484, 485), toch kunnen wij zeggen dat U 246 dichter bij Ka staat dan bij Keu. U 246 en Ka hebben in 12 gevallen gelijkluidende, van de overige hss. afwijkende lezingen (vgl. noot 8, 55, 79, 91, 161, 197, 332, 376, 381, 462, 473, 479). Enkele hieruit gekozen voorbeelden mogen dit adstrueren.

V 30. Sol.	Quia officiosa charitate et dulci societate miseris affectum mini-
Ka.	Quia officiosa caritate et dulci societate miseris affectum mini-
U 246.	Quia officiosa caritate et dulci societate miseris affectum mini-

Sol.	stravit compassionis, peccatoribus subsidium orationis, neglegentibus
Ka.	stravit compassionem
U 246.	stravit compassionem

73. Vgl. Catalogus codicum manuscriptorum. Bibliotheca Universitatis Rheno-Trajectinae. Trajecti ad Rhenum-Hagae Comitis, 1887 en M. Schoengen, Monasticon Batavum III, Amsterdam, 1942, p. 123.

[p. 111]

Sol.	admonitionem	correctionis, ignorantibus verbum instructionis.
Ka.		correctionis, ignorantibus verbum instructionis.
U 246.		correctionis, ignorantibus verbum instructionis.

IV 23. Sol.	Cui Dominus respondit:	‘Eia dilecta mea, noli moere-
Ka.	Cui Dominus respondit:	‘Eya dilecta mea, noli mere-
U 246.	Cui Dominus respondit:	‘Eya dilecta mea, noli mere-

Sol.	re; omnia enim mea tua sunt.’	Ad quod illa:	‘Si vero omnia tua mea
Ka.	re; omnia enim mea tua sunt.		Si vero omnia mea tua
U 246.	re; omnia enim mea tua sunt.		Si vero omnia mea tua

Sol.	sunt, ergo et amor tuus meus est.	[...]	Hunc igitur amorem tibi
Ka.	sunt, ergo et amor meus tuus est.		Hunc igitur amorem tibi
U 246.	sunt, ergo et amor meus tuus est.		Hunc ergo amorem tibi

Sol.	offero, ut per ipsum omne quod mihi deest suppleatur.’
Ka.	offero, ut per ipsum omnia que tibi desunt suppleantur.’
U 246.	offero, ut per ipsum omnia que tibi desunt suppleantur.’

I 35. Sol.	patientiam, qua cuncta adversa devincat et omnia
Ka.	pacienciam, qua cuncta adversa devincat et omnia
U 246.	pacienciam, qua omnia adversa devincat et omnia

Sol.	sibi	utilia	faciat	et fructuosa.
Ka.		mala utilia sibi		sciant et fructuosa.
U 246.		mala utilia sibi		sciant et fructuosa.

Uit de fragmenten IV 23 en I 35 kan men opmaken, dat U 246 een latere versie van het uit 1400 daterende hs. Ka moet zijn. Immers de woorden igitur (IV 23) en cuncta (I 35), die in Ka uit de oorspronkelijke tekst zijn bewaard, blijken in U 246 te zijn vervangen door ergo en omnia. Een ander bewijs hiervoor is noot 313, waar men kan zien dat het oorspronkelijke woord inobedientia wel in Ka wordt aangetroffen, maar in U 246 (alsmede in U 247, Keu en Brussel II 1561) als obediencia compareert. Neemt men hierbij nog in aanmerking de samenhang van U 246 met het zeker uit de 15e eeuw stammende U 247 (waarover later), dan lijkt de mogelijkheid van een laat 14e eeuwse oorsprong van U 246, die door de Utrechtse handschriftencataloog wordt geopperd, weinig waarschijnlijk.

Ook het - helaas niet localiseerbare en nauwkeurig dateerbare - Keulse manuscript heeft eigen connecties met Ka, want in 11 gevallen vonden wij overeenkomstige afwijkingen van de overige

[p. 112]

handschriften (vgl. noot 49, 59, 82, 92, 100, 155, 170, 259, 325, 404, 484). In de meeste gevallen gaat het om gelijke omissies, in de overige om het verschil van een enkel woord.

Anderzijds is het Keulse handschrift weer een eigen aftakking, gezien de hem eigen varianten (vgl. de noten 30, 55, 80, 91, 95, 158, 167, 170, 184, 196, 231, 235, 256, 273, 302, 315, 316, 327, 338, 347, 351, 463, 473, 479).

Slechts vijf maal treffen wij een afzonderlijke overeenkomst tussen U 246 en Keu aan (waarvan in 3 - de cursief gedrukte - gevallen dezelfde lezing ook in U 247 gevonden wordt), vgl. de noten 149, 299, 302, 313, 405.

Met de bovenstaande gegevens is het mogelijk tot het volgende stemma te komen.

De overeenkomsten tussen U 246 en Ka kunnen verklaard worden door terug te gaan op een Ka¹, waarbij dezelfde lezing van de ene

[p. 113]

kant Ka bereikte en van de andere kant via Ka² en Ka³ in U 246 terecht kwam. Hetzelfde geldt voor het verband tussen Keu en Ka, maar hier worden de tussenschakels gevormd door Ka² en Ka⁴. De samenhang tussen U 246 en Keu gaat terug op Ka². Waar ‘onverwacht’ in een later hs. de oorspronkelijke tekst weer gevonden wordt, kan dit zo nodig (indien geen geheugeninvloed er debet aan is) toegeschreven worden aan een vergelijking met een der andere handschriften van groep B, waarvan er uiteraard meer geweest zijn dan de ons thans nog bekende.

Onder die andere handschriften van groep B neemt Utrecht 247 met betrekking tot U 246 een aparte plaats in (over het belang van dit hs. voor de middelnederlandse vertalingen komen wij nog te spreken).

De codex is afkomstig uit de Utrechtse Benedictijnerabdij van de H. Paulus^74. en, ofschoon niet nauwkeurig te dateren, zeker 15e eeuws. Nu is ons gebleken, dat U 247 en U 246, al behoren ze tot afzonderlijke families binnen groep B, toch op enigerlei wijze met elkaar in verband hebben moeten staan. 18 maal troffen wij varianten aan, die slechts in deze beide codices voorkomen (uitgezonderd één lezing, welke ook in Keu gevonden wordt), vgl. de noten 1, 6, 7, 36, 100, 109, 123, 202, 218, 273, 284, 285, 313 (ook in Keu), 359, 372, 392, 452, 470.

Van de andere kant heeft ook dit handschrift weer een groot aantal totaal eigen lezingen (vgl. de noten 2, 3, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 19, 20, 21, 22, 23, 27, 38, 39, 43, 53, 56, 60, 63, 65, 67, 71, 86, 89, 93, 97, 101, 107, 115, 121, 122, 126, 127, 130, 131, 132, 136, 143, 145, 148, 151, 156, 163, 172, 181, 183, 187, 189, 192, 200, 203, 210, 211, 212, 215, 217, 219, 225, 228, 231, 236, 248, 253, 271, 272, 274, 275, 276, 282, 283, 296, 304, 326, 355, 371, 375, 387, 388, 391, 400, 401, 408, 417, 418, 423, 424, 427, 435, 443, 446, 458, 459, 465, 466, 478, 481, 482, 487).

Deze beide Utrechtse handschriften zijn, ofschoon niet direct, de bron geweest van de middelnederlandse vertalingen. Om dit aan te tonen is het noodzakelijk over te gaan tot een bespreking van deze

74. Monasticon Batavum III p. 119.

[p. 114]

vertalingen. Maar eerst mogen wij ons overzicht der latijnse handschriften afronden met een inventarisatie van groep C.

Groep C

Deze groep bestaat uit handschriften, die de tekst naargelang van de behoeften hebben gewijzigd, zowel wat de volgorde der hoofdstukken betreft als wat de inhoud aangaat. Van vele hoofdstukken werden slechts fragmenten gekozen, andere werden omgezet in gebedsvorm. De enige overeenkomst tussen deze hss. is, dat zij alle - althans voor zover wij konden nagaan - teruggaan op de hss. van groep B: nergens vinden wij fragmenten uit boek VI of VII en steeds treffen wij (minstens één van) de hoofdstukken V 27, 28 en 29.

Als voorbeelden van deze groep kunnen gelden:

München 3, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18620. 15e eeuw.

Inc. f. 167r: Ista sunt excerpta de libro spiritualis gracie qui liber fere totus a persona virgini beate mechtildi familiari cui secreta sua revelare consueverat ita conscriptus est ut hec dei ancilla ignoraret.

Inhoud (vele hoofdstukken in gebedsvorm): Samenvatting van II 43, V 22, V 23 en V 24 (167r-169v), I 18a (169v), I 18c¹ (171r), I 18c² (171r), I 18d (171v), I 18e (171v), I 19c (171v), I 19e (171v), I 20 (172v), I 25b (173v), I 26b¹ (173v), I 26b² (173v), I 26b (174r), I 26c (174v), I 29 (174v), I 30 (175v), I 31a (175v), I 31a¹ (176r), I 31a² (176r), I 31b (176r), I 32 (176r), I 34b (volledig 176r), I 34c (176v), I 35 (177r), I 37 (177v), I 37 (178r), I 41 (178r), I 42 (178v), I 43 (179r), I 44 (179v), I 46¹ (179v), I 46² (179v), I 47 (180r), II 2 (180v), II 12 (180v), II 13 (181r), II 14 (181r), II 15 (181v), II 17 (181v), II 18 (181v), II 20 (182r), II 22 (182r), II 29a (182r), II 32 (182v), II 33 (182v), II 36 (182v), II 37 (183r), II 41 (183r), III 2 (183v), III 4 (184r), III 5 (184v), III 6ab (185r-186r), III 7 (186v), III 8¹ (186v), III 8² (186v), III 9ab (187r), III 10-11 (187rv), III 12 (187v), III 13 (188r), III 14 (188r), III 16¹ (188v), III 16² (188v), III 16-17 (188v-189r), III 18 (189v), III 18 (190r), III 20 (190v), III 23a (191r), III 24 (191r), III 25 (191r), III 26 (191v), III 27 (192r), III 29 (192v), III 31 (193r), III 32 (193v), III 33 (194r), III 35 (194r), III 36 (194v), III 38 (194v), III 39

[p. 115]

(195r), III 44 (195r), III 46 (196r), IV 5 (196r), IV 7 (196r), IV 9 (196v), IV 15¹ (196v), IV 15² (196v), IV 16 (197r), IV 22 (197v), IV 23 (197v), IV 24 (198r), IV 25 (198r), IV 26 (198v), IV 29 (199r), IV 30 (199v), IV 32a (199v), IV 37 (200r), IV 38 (200v), IV 50 (200v), IV 56 (201r), IV 58 (201v), IV 59-V 6 (202r-203r), V 15 (203r), V 18a (203v), V 18b (203v), V 28 (204v), V 29 (205r). Het laatste gedeelte is niet aan Mechtild ontleend: Iam non ego operor illud sed quod habitat in me peccatum (Rom 17,20) Sic sunt indisciplinati motus in corde vel in corpore nostro sicut latratus canis qui molestus est viatoribus magis latratu quam morsu latratus quidem molesti sunt et suspecti sed morsus noxy Et latratus valent ad custodiam et cautelam Nam interdum pro nobis latrant et non semper contrarios deo ita disponente ut caute ambulemus ut ad vigilandum excitemus nec umquam per securitatem obdormiamus in morte Ho <?> si canes latrant circa domum numquam ideo non in pace possidentur domus eciam si contradictio aliqua est in carne nostra non solum rationi sed voluntati nostre contraria numquam ideo <?> non possidemus terram Immo possidemus Licet non omnino ut volumus sed ut pro tempore possumus et in regno pacis latrunculi invenirentur sed deprehensi aut suspenduntur aut alys supplicijs addicuntur. Explicit per me fratrem Oswaldum nott.

Keulen, Historisches Archiv GB⁴ 253. 15e eeuw.

Inc. f. 140r: Fuit virgo quedam ab infancia a deo in benedictionibus preventa.

Inhoud: I inl. (140r), I 1a (140v), I 2 (141r), I 3 (141r), I 4 (141v), I 5b (141v), I 5c (142r), I 5c (142r), I 5d (142v), I 7 (143r), I 8b (143v), I 10a (144r), I 11 (144v), I 12 (145r), I 13a (145r), I 15 (145v), I 16a (145v), I 18a (146r), I 18b (147r), I 18c (147r), I 19a (148v), I 19e (149r), I 20 (150r), I 22a (151r), I 23 (151v), I 24 (152r), IV 60 (152r), III 1 (152v), I 25b (153r), I 26a (154r), I 26c (154v), I 29 (155r), I 30 (155v), I 31a (156v), III 39 (157v), I 35 (157v), I 37 (158r), I 42 (158v), I 43 (159r), I 44 (159v), I 47 (159v), II 1 (160r), II 2 (160r), II 3 (160r), II 10 (160v), II 17 (160v), II 21 (161r), II 22 (161v), II 25 (161v), II 29a (162r), II 33 (162r), II 34b (162v), II 40 (162v), III 2 (162v), III 4 (163r), III 6ab (163v-164r), III 8 (164v), III 10 (164v), III 14 (165r),

[p. 116]

III 16 (165v), III 18 (166v), III 19 (166v), III 20 (167r), III 21 (167r), III 22 (167r), III 23a (167v), III 24 (167v), III 25 (168r), III 26 (168r), III 27 (168v), III 29 (168v), III 31 (169r), III 33 (169v), III 36 (169v), III 34 (170r), III 35 (170r), III 44 (170r), III 45 (170v), III 46 (170v), III 48 (170v), III 51 (171r), IV 1,5 (171r), IV 7 (171v), IV 9 (171v), IV 16 (171v), IV 23 (172r), IV 25 (172r), IV 26 (172r), IV 28 (172v), IV 30,33 (172v-173r), IV 36 (173r), IV 37 (173v), IV 38 (173v), IV 45 (174r), IV 47 (174r), IV 51 (174r), IV 52 (174r), IV 53 (174v), V 28 (174v), IV 54 (174v), IV 56 (174v), IV 58 (175r), IV 59a (175v), IV 59b (176v), IV 59c (177r), IV 59d (177v), V 1 (177v), V 16 (177v), V 17 (178r), V 18a (178r), V 27 (178r), IV 15 (178v), V 18b (178v), V 19 (179v), V 23 (180r), V 30 (180r), III 52 (180v), IV 6 (180v), V 20 (181r).

Expl. f. 181r: copiosam multitudinem earum dominus liberavit. Deo gracias. Explicitur excerptum revelacionum beate mechtildis.

Namen, Bibliothèque du Musée Archéologique. Fonds de Ville Cod. 160. Anno 1480.

f. 114r-125r. Incipiunt aliqua excerpta ex Revelationibus beate Machteldis Virginis. Fuit virgo quaedam ab infantia...regulam suam stricte conservet. Expliciunt pauca de pluribus.

Ondanks herhaalde pogingen zijn wij er niet in geslaagd dit hs. in te zien. Vgl. Paul Faider, Catalogue des Manuscrits conservés à Namur. Bibliothèque du Musée Archéologique. Gembloux 1934.

Bazel, Oeffentliche Bibliothek der Universität B X 36. 15e eeuw.

Inc. f. 140r: De confessione laudis divine. Si quis ergo confitetur libenter aut timet quod non esset bene confessus.

Inhoud (fragmenten veelal in gebedsvorm): III 6 (140r), III 8 (141r), III 4 (141v), III 5 (142v), ?, ?, I 26 (145v), I 47 (147v), I 46 (148r), III 9ab (148v), III 10 (149v), III 12 (150r), III 13 (150v), III 18 (153r), III 19 (153v), III 20 (154r), III 23a (155v), III 25 (157r), III 29 (158r), III 33 (159v), III 34 (160r), III 36 (161r), III 38 (162r), III 45 (162v), IV 7 (163r), IV 22 (163v), IV 24 (164r), IV 25 (165r), IV 26 (166r), IV 28 (167r), IV 29

[p. 117]

(167r), IV 30 (167v), IV 32b (168r), IV 37a (170r), IV 37b (170v), IV 38 (171r), IV 45 (171v), IV 47 (172r), IV 50 (172r), IV 51 (172v), IV 52 (172v), IV 53 (172v), IV 54 (173r), IV 55 (173v), IV 56 (173v), IV 58 (173v), V 6 (176r), V 11 (176r), V 15 (176r), V 18b (176v), V 19 (179r), I 42 (179v), I 43 (180v), I 44 (181r), I 19c (182r), I 26c (182v), I 18e (183r), IV 15 (183v), I 18a (184r), I 18b (187r), I 18c (187v), V 28 (188r), V 29 (189r), III 51 (189v), III 47 (191v), IV 6 (192r), I 15 (192v), I 16b (192v), I 13a (193r), I 18c (194v), I 30 (196r), I 31a (198v), I 34a (199r), II 17 (199v).

Explc. f 200r: ac si eum de cruce et omnibus penis solveret.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek II 1561. 15e-16e eeuw.

Inc. f. 5r: De fonte beatissime trinitatis. unde omnis iucunditas fluit in electis. In festo semper venerande trinitatis.

Inhoud: I 24 (5r), I 31b (5v), I 36 (6r), I 37 (7r), I 37¹ (7v), I 37² (7v), I 38 (8r), I 39 (8r), I 41 (8v), I 42 (8v), I 43 (9r), I 44 (9v), I 45 (9v), I 46 (11v), I 2 (12r), I 3¹ (12r), I 3² (12r), I 4¹ (12v), I 4² (12v), I 5b (13v), I 5a (14r), I 5d (15v), I 6a (16v), I 6b (17r), I 6c (17v), I 7 (17v), I 8b (18v), I 9a (19v), I 9b (20r), I 10a (20v), I 10c (21v), I 14 (21v), I 15 (22v), I 16a (23r), I 16b (23v), I 17 (23v), I 18ab (24v-26r), I 18c (26r), I 18d (29r), I 18e (29v), I 19a (29v), I 19b (30r), I 19c (30v), I 19d (32r). f. 32v laatste 3 regels: pro quinto iocundam sanctorum ei societatem dabo. Waerlic dit is myn gheminde. Uut dusenden vercoren. die dit seyt etc. f. 33r: In elevatione corporis cristi in missa. Ave in eternum sanctissima et preciosissima caro... sic nos in te transmuta et gracie apta totaliter conforma. Amen. (Niet van Mechtild. Rest van de pag. blanco). I 19c (33v), (slot: Tercium gaudium etc. Rest van de pag. blanco), I 19e (34r), I 19f (43v), I 19g (35r), I 19h (36v), I 20a (37r), I 22b (39r), III 21 (39v), III 23a (40r), III 26 (40r), III 24 (40v), III 25 (41r), IV 47 (42r), III 27 (42r), III 34 (43r), III 33 (43v), IV 13 (43v), IV 7 (44r), IV 9 (44r), II 36 (44v), V 27 (45r), V 29 (45r), IV 5 (45v), IV 21 (46r), IV 32b (46v), IV 35 (47r), IV 36 (47r), IV 37 (47v), IV 38 (48r), IV 55, 56 (48v), IV 58 (49r), V 28 (49r), III 5 (49v), III 5 (50r), V 15 (50v), III 22b (51v), III 51 (51v), IV 50 (52r), IV 60 (52r), II 10 (52v), II 17 (53r).

[p. 118]

Expl. f. 53v: et quantum homini possibile est dona mea multiplicabo. F. 55r gedrukte titelpagina met plaat: De Imitatione Christi. En als uitgever: Iehan Petit.

Microfilms of -kaarten der handschriften van deze groep bevinden zich thans in de Universiteitsbibliotheek te Nijmegen.

§ 2. De middelnederlandse vertalingen

De middelnederlandse vertalingen van Mechtilds openbaringen kunnen - afgezien van de fragmenten in talrijke gebedenboeken^75. - in twee tekstvormen onderscheiden worden. Het verschil tussen beide bestaat hierin, dat tekstvorm II gekenmerkt wordt door een geheel andere volgorde van hoofdstukken (vgl. het overzicht in Bijlage B), terwijl de tekst bovendien sterk is ingekort en geen verdeling in boeken kent. Men zou het een bloemlezing kunnen noemen, her en der uit het oorspronkelijke werk samengesteld. Dat de keuze evenwel niet een willekeurige is geweest, zal nog worden aangetoond in hoofdstuk V.

Beide tekstvormen hebben echter deze overeenkomst, dat zij allebei teruggaan op een latijnse tekst, zoals die ons is overgeleverd in de handschriften van groep B. Om dit te bewijzen behoeven wij ons niet te vermoeien met een gedetailleerde vergelijking der afzonderlijke teksten, maar kunnen wij volstaan met te verwijzen naar het overzicht in Bijlage A, waar duidelijk blijkt, dat de inhoud der nederlandse handschriften geheel overeenkomt met die der genoemde latijnse groep: we vinden er dezelfde omissies en dezelfde compilaties. De befaamde capita V 27, 28 en 29 zijn aanwezig en in V 30 vinden we eveneens de inlas uit VI 1. Ook de plaatsing in tekstvorm I van de hoofdstukken I 8a, I 9c en I 13b achter II 42 is in overeenstemming met de teksten van groep B.

Tekstvorm I is ons overgeleverd in 6 handschriften, waarvan er 5 reeds door Dolch^76. zijn genoemd. Tekstvorm II is ons bekend uit eveneens 6 handschriften, waarvan Dolch er 3 heeft gekend. Geven wij nu allereerst een overzicht van de codices waarin beide tekstvormen bewaard zijn gebleven. Wij beperken ons hierbij tot het aangeven van de bibliotheken, de preciese of globale datering,

75. Het onderzoek naar de herkomst van deze fragmenten zou een afzonderlijke studie vereisen. Volledigheidshalve geven wij als Bijlage D een lijst van handschriften, waarvan ons bekend is, dat zij dergelijke fragmenten bevatten.

76. W. Dolch, Die Verbreitung oberländischer Mystikerwerke im Niederländischen I. Weida i.Th., 1909, p. 20 e.v.

[p. 119]

zo mogelijk de plaats van herkomst (waarbij men rekening moet houden, met de mogelijkheid dat de hss. eerder geschreven zijn dan de stichtingsdatum van het klooster tot welks bezit zij behoord hebben), alsmede het Incipit en Explicit. Voor onze bedoeling tot een zo goed mogelijk afgerond stemma te komen, is dit voldoende.

Tekstvorm I

1.	Leeuwarden (Le). Provinciale Bibliotheek, nr. 685. 1e helft 15e eeuw.
	Afkomstig uit Wijk bij Duurstede. Vgl. Middelnederlandsch
	Woordenboek (MNW) X, Tekstcritiek en Bouwstoffen, nr. 868.

Inc. f. 1. Hier beghint die prologus van desen boke als der geesteliker gracien. Ende dit is Machteldus eerste boec van haren visioenen.

Die goedertierenheit ende die ontfarmharticheit Gods ons behouders, die om dat menschelike gheslachte mit dat hi mensche geworden is, so genadeliken ende ontfarmharteliken haer heeft ghetoent daghelix meer ende meer gracien claer lichtende.

Expl. f. 145. Dat ic nae Gode die suetste ende goedertierenste ben, dat ic in die ure des doots bi di si instortende in dijnre zielen die sueticheit der godliker minnen die so grote ende so starc worde in dit dat alle pijn ende bitterheit des doots overmits die minne di suet ende niet bitter en sy. Hier eyndet dat eerste boec van desen werc.

Het handschrift bevat alleen het eerste boek.

2.	Berlijn (Be). Stiftung Preuszischer Kulturbesitz, Staatsbibliothek, Marburg (aus Beständen der ehem. Preusz. Staatsbibliothek), Ms. Germ. 4^o 1081.
	Anno 1446 ‘des iersten dages na St. Lauerens’ (11 aug.).
	Vóór de laatste wereldoorlog was dit hs. in het bezit van de Duitse Staatsbibliotheek te Berlijn.

Inc. f. 1r. Hier begynt dat irste boeck Mechteldis van der geestelicker gracien, gedeilt in vijf boeken.

Die guedertierenheit ende die mensheit ons beholders ende ons Gades die oer also ontfermeliken geapenbaert heft den menscheliken geslechte overmits sijnre geborten van dagen te dagen meer ende meer verlichtende.

Expl. f. 156r. Die menschen van den tijden sullen versumende ende onacht-

[p. 120]

sam menschen wesen. Mer nochtant die gene die onder dien volcomen sullen wesen, die sullen boven ons ende boven onsen vaderen verstaen ende beter wesen. Deo gracias.

Hier eyndet dat vijfte ende dat leste boec Mechteldis van der geesteliker gracien. Deo gracias.

3.	Oxford (Ox). Bodleian Library, Ms. Douce 44. 15e eeuw.
	Het hs. heeft toebehoord aan de ‘besloten susteren van onser Vrouwen in den Wijngaer[t] te Utrecht’. Vgl. Priebsch, Deutsche Handschriften in England, I, 1896.

Inc. f. 1r. Dit is dat tweede <?> boeck van Mechteldis revelacien ende is hoe God die siele noedet mit sijnre minnen.

Op enen Saterdach doe men memorie ende ghedenckenisse van onser Vrouwen dede, begheerden dese deerne Christi hoer te loven.

Expl. f. 196v-197r. Die menschen van dien tiden sullen versumende ende onachtsam menschen wesen. Mer nochtan ‖ die ghene die onder dien volcomen sullen wesen, die sullen boven ons ende boven onse vaderen verstaen ende beter wesen.

Het eerste boek ontbreekt.

Marienwijngaert was een begijnhuis waarvan de zusters in 1444 kloosterzusters waren geworden en dat zijn naam had ontleend aan het in de nabijheid gelegen, in 1378 gestichte en onder het beheer van een broederschap staande gasthuis^77..

4.	Bonn (Bo). Universitätsbibliothek, S. 302.
	Voleind 3 april 1464.

Inc. f. 1r. Hier beghint dat boeck der heiligher Jonckfrouwen Mechteldis van der gheesteliker gracien, daermede een luttel in gheroert wort van haerre wanderinghen.

Die goedertierenheit ende die menscheit ons behalders ende ons Goods die haer alsoe ontfermeliken gheopenbaert heeft den menscheliken gheslecht overmits sijnre gheboerten van daghe tot daghe meer ende meer verlichtende.

Expl. f. 197r. Die menschen van dien tijden sullen versumende wesen ende onachsam menschen wesen. Mer nochtant die geen die onder die volcomen sullen wesen, die sullen boven ons ende onsen vaderen verstaen ende beter wesen. Amen. Deo gracias. Deo gracias.

77. Vgl. S. Muller Fz., Stichtingsbrieven van Utrechtse Gasthuizen. In: Arch. van de Gesch. van het Aartsbisdom Utrecht, XXX (1905), p. 71 e.v.

[p. 121]

Hier eyndt dat vijfte ende leste boeck Mechteldis van der geesteliker gracien. Gode sy lof ende eer nu ende ewelick ende ummermeer. Gheeyndet ende volbracht in den iaer ons Heren MCCCC LXIIII opten dorden dach van april.

5.	Brussel (Br). Koninklijke Bibliotheek, II 1302.
	Voleind door Catharine Wouters 17 november 1592.
	Vgl. J. van den Gheyn s.j. Catalogue des Manuscripts de la Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles 1901 e.v. II nr. 2053.

Inc. f. 1r. Hier beghint dat boec van der heylegher Mechtelden, haer leven ende wercken die God met haer dede. Prologhe.

Die goedertierenheit ende die minscheit des behouders ons Gods, die haer alsoo ontfermelijcke geopenbaert heeft den minschelijcken geslachte overmidts sijnder geborten van dage te dage meer ende meer te verlichtene.

Expl. f. 124r. Ende seyde dat die menschen in den lesten tijden souden wesen versuemende. Maer die onder hem worden vonden volmaect, die souden wesen boven hem ende betere dan haer vaderen.

Hier yndet dat boec der geestelijcker gracien. Deo gracias semper. Jesus wil ons herte alsoe doerschieten als wonden waren in sinen h. lichame.

6.	Gaesdonck (Ga). Eertijds Bibliothek des Hilfpriesterseminars, Ms. 62. Thans Universiteitsbibliotheek Leiden, B.P.L. 2692. ± 1480.
	Heeft toebehoord aan de zusters van ‘Sunte Agneten bynnen Arnhem’. Vgl. C. Borchling, Mittelniederdeutsche Handschriften, Hamburg, 1912.

Inc. f. 152ra. Hier begint dat boeck van Mechteldus der heiliger ionckfrouwen.

Het was een ioncfrouwe van Gode uutvercoren in hoere cuysheit, in benedijngen.

Expl. f. 275ra. Ende seiden dat die menschen in den lesten tijden solde wesen versumende. Mer die onder hem worden volmaect ende perfect, die solden wesen boven hem ende beter dan hoer vaderen. Hier eyndet dat boec der gheesteliker gracien.

Dit hs. geeft niet het volledige werk, maar een zeer uitgebreide selectie. Ook zijn hier en daar hoofdstukken van plaats verwisseld.

Het huis dat in 1426 door uit Deventer afkomstige Zusters van het

[p. 122]

Gemene Leven werd betrokken, bleef na hun terugkeer in 1432 bestaan als het Sint-Agnietenklooster^78..

Dolch vermeldt nog als tot deze tekstvorm behorende de handschriften van Brussel, Koninklijke Bibliotheek 388 en 11231-36. Doch het eerste bevat slechts een enkel excerpt, nl. I 6, voor het overige is het een vertaling van de Legenda aurea, het tweede is een gebedenboek met de volgende fragmenten III 17, 35; II 25, 28; III 17, 18, 32, 41; IV 10-18. Vgl. van den Gheyn o.c. I nr. 840 en Dr. Maria Meertens, De Godsvrucht in de Nederlanden, VI, 17: 48. Zij vallen derhalve buiten de opzet van deze studie.

78. Monasticon Batavum II, p. 25.

Tekstvorm II

7.	Den Haag (H1). Koninklijke Bibliotheek, 75 G 10 (O. 17). 2e helft van de 15e eeuw.

Inc. f. 1r. Hier beghinnen sommighe stichtighe woerde ghenomen uten boke der revelacien der heiligher maghet Mechtelt die van sinte Bernarts oerde was.

Die eersamighe persoen Mechtelt die reynicheit die si van dat si seven iaer out was Gode gheloeft had.

Expl. f. 86ra. Die heilighen in den hemel die scouwen in Gode hoer doechden ende alle hoer ander goede werken tot vermeerringhe hoerre bliscappen ende tot ghenoechlicheit hoerre herten, al ist dat een yghelic mit sinen doechden gheciert wart in hem selven.

Hierna volgen fragmenten uit het vijfde boek, welke fragmenten, zoals nog zal worden aangetoond, tot tekstvorm I gerekend moeten worden:

(HH1) Inc. f. 86rb. Hier beghintet vijfte boec der gheesteliker ghenaden Machteldis der nonnen in welken men scrivet van den zielen die van hoer ghesien siin.

Deze maghet Mechtelt was een mensche van uutnemendigher goddiensticheit.

Expl. f. 95v. Ende seyden dat die menschen van dien tiden versumende soude wesen. Mar nochtan die onder hem volcomen sellen wesen, die sellen beter wesen boven ons en boven onse voervaders.

Hier gaen uut die visionen Machteldis der maghet die een nonne was in sinte Bernaerdus oerden ende dat boec heet dat boec der gheesteliker ghenaden. God si ghelovet.

[p. 123]

8.	Den Haag (H2). Koninklijke Bibliotheek, 129 G 34.
	2e helft van de 15e eeuw.
	Laatste pag. in fine: Dit boec hoert toe Alijt Dirc Poijttendochter (dit is doorgehaald; naar het schrift te oordelen, zou deze de kopiiste geweest kunnen zijn. Daaronder:) Dyt boeck hoert den scelsusteren (d.w.z. portierster). De dyt vynt de gevet hem weder um um <!> Goedes wyllyn etc. Byddet voer den scryver.

Inc. f. 1r. Hier beghinnen sommighe stichtighen woerde ghenomen uten boeke der heiligher maghet Mechtelt die van sinte Bernaerts oerde was. Eerst wat van haren leven.

Die eersamighe persoen Mechtelt die reynicheyt die si van dat si seven iaer out was Gode gheloeft hadde.

Expl. f. 93v. Die hilighen in den hemel die scouwen in Gode hoer doechden ende al hoer ander goede werken tot vermeerringhe hore bliscappen ende tot ghenoechlicheyt hare herten, al ist dat een ygelic mit sinen doechden ghesiert wert in hem selven. Deo gracias.

9.	Amsterdam (A). Stedelijke Bibliotheek, I E 34.
	1e helft van de 15e eeuw.
	Heeft toebehoord aan het convent ‘der susteren van der derder oerde’ te Heusden N.Br., welk klooster in 1482 gesticht werd^79.. Het hs. is zeer beschadigd.

Inc. f. 1r. Hier beghinnen sommighe stichtige woorde genomen uut den boeck der revelacien der heiligher maghet Mechteldis. Ierst wat van horen leven.

Die eersamige persoen Mechteldis die hoer reynicheit van dat si seven jaer out was (dese?) God doe gheloefde.

Expl. f. 74rv. (... onleesbaar) ‖ sinen duechden geciert wort in hem selven.

10.	Nijmegen (N). Dominicanenklooster Albertinum, Cod. V. Voor beschrijving en tekst verwijzen wij naar hoofdstuk V en het tweede gedeelte van deze studie. Dit handschrift heeft Dolch niet gekend.
11.	Münster. Universitätsbibliothek, 192 (500). Evenals het latijnse handschrift van groep B uit deze bibliotheek is dit, eveneens aan Dolch onbekende, hs. tijdens de laatste

79. Monasticon Batavum I, p. 112.

[p. 124]

wereldoorlog verloren gegaan. Wij moeten daarom volstaan met het citeren van de beschrijving uit de catalogus van Staender.^80. Cod. chart. saec. XV, foliorum 214, cm. 20,1 et 14. Liber miscellaneus (vernacule).

Insunt: 1. somige stichtige worde genomen ut den boke der openbarynge der hilligen maget mechteldus di van sunte Bernardus orden was; 2. van der conciencie sunte bernardus (fol. 129v); adduntur fol. 205v. sqq. precationes aliquot et meditationes.

Litterae initiales et inscriptiones rubrae sunt.

Fuit monasterii Liesbornensis.

12. Tenslotte vonden wij in de ‘Catalogue de manuscrits et de livres, provenant des collections Baron van den Bogaerde de Heeswijk, Jhr. Dr. J.P. Six à Amsterdam, M.L. Hardenberg à La Haye, A.J. Laume, ancien directeur du musée Boymans à Rotterdam; 1e partie, Frederik Muller et Cie, Amsterdam, 1901’ als nr. 35 een uit de 14e eeuw (?, dit zal wel 15e eeuw moeten zijn) stammende codex: Hier beghinnen sommighe stichtighe woerde ghenomen uten boeke der revelacien der heiligher maghet Mechtelt, die van sinte Bernaerts oerde was. Eerst wat van haren leven. De tekst van dit hs. is dus identiek aan die van H2 en N. Volgens een inlichting van de ‘Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels’ werd dit hs. aangekocht door de Amsterdamse boekhandelaar C.L. van Langenhuysen, d.i. door of voor J.F.M. Sterck, voor f 15, -. Drie jaar later verkocht Sterck het echter weer, eveneens bij Fred. Muller, op de veiling van 25-28 januari 1904 als nr. 12 en wederom aan de Firma van Langenhuysen, doch nu voor f 11, -. Achter de titel in de laatste catalogus staan de volgende annotaties gedrukt: Manuscrit sur papier de la fin de XIV ou du commencement du XV siècle. 90 ff. Reliure en veau sur bois (usé). in-4. Manuscrit important contenant la vie et le récit des visions de la Ste vierge Mathilde de l'Ordre de S. Bernard. - Quelques pages ont souffert de l'eau.

In de catalogus staat achter de naam van Langenhuysen hier en daar tussen haakjes Mensing Jr. Was deze B.F.M. Mensing, gelijk

80. J. Staender, Chirographorum in Regia Bibliotheca Paulina Monasteriensi Catalogus. Vratislaviae, 1889.

[p. 125]

genoemde Bibliotheek ons suggereerde, of Ant. W.M. Mensing? Van B.F.M. Mensing konden wij geen bijzonderheden achterhalen. De tweede heeft bij C.L. van Langenhuysen gewerkt en verhuisde na de opheffing van deze firma naar Fred. Muller, waar hij het tot directeur bracht. Zijn verzameling werd in december 1936 geveild bij Sotheby te Londen.^80a.

De firma Sotheby deelde ons echter mede dat op de veiling van Mensings boekerij geen hs. van Mechtild voorkwam, waarmee wij het spoor van dit hs. bijster zijn geraakt.

Wij laten deze codex, evenals die van Münster, verder buiten beschouwing, omdat zij immers niet onderzocht konden worden.

Van de handschriften van tekstvorm II dient het Haagse 75 G 10 (H1) nog nader besproken te worden. Want het geeft niet slechts, gelijk vermeld, als addendum het vijfde boek, ook in de tekst zelf komen inlassen voor, die in de andere hss. van deze tekstvorm ontbreken.

Waar in H2, A en N op IV 55 onmiddellijk IV 56 volgt (vgl. N f. 24r), voegt H1 grote gedeelten uit het eerste boek in: I 10 (9v), I 14 (11r), I 15-16a (11v), I 16b (12r), I 18a (12r), I 18c (13v), I 19a (17r), I 19b (17v), I 19c (18r), I 19c (18v), I 19d (19r), I 19e (20r), I 19f (21r), I 19g (21v), I 16b (22r), I 17 (22v). Evenals het geadditioneerde vijfde boek behoort deze inlas tot tekstvorm I.

In H2, A en N volgt op IV 58 IV 23 (vgl. N f. 26v), H1 voegt hier V 6 in. Deze inlassen duiden wij aan met HH1.

Bovendien schuift H1 tussen IV 24 en IV 36 (vgl. N f. 32v) op f. 28v e.v. een fragment in met als titel: Voer een zuster die zeer bedroeft was. Daar dit stuk in de uitgave van Solesmes niet voorkomt, menen wij hier met een interpolatie te doen te hebben. De tekst ervan luidt:

Deze Machtelt sach een goede maecht die si wel kende, die sonderlinghe seer bedruct was. Wat solaes of vrienscap haer yemant bewijsde, si en conde niet vrolic werden. Deze Machtelt, als voer gheseit, is doghende ende si sach die bedroefde macht. Doe ontfarmdet hoer ende had se gheern ghetroest ende seyde haer dat men den Heren in bliscappen dienen sal ende in vrolicheit. Mer die bedructe en conde niet ghetroest werden, mer bleef altoes drovich, doch bat si Machtelde wanneer si wel mit Gode waer, dat si dan haers ghedencken woude ende bidden den Heer voer haer. Si seyde si soudet gheerne doen. Daerna op

80a. Deze gegevens danken wij aan de vriendelijke medewerking van Dr. R. Lievens te Leiden.

[p. 126]

een tijt sat Machtelt bi den Here in haer camer ende was wonderlike blide en gode, soedat die Heer haer toesprac ende seyde: ‘Machtelt, ghi sijt harde blide.’ ‘Dat bin ic,’ seyde si. Die Heer seyde waerom dat si so vrolic waer. Si antwoerde: ‘Omdat ik bin na den alre edelsten creaturen die ghi ghemaect hebt.’ Die Heer seyde: ‘Machtelt, die edel siin, die behoertet wel toe dat si rike waren.’ Si antwoerde: ‘Ic bin oec rike.’ Die Heer vraechde: ‘Waer is u goet?’ Ende si seyde: ‘Hemel ende aerde is mine.’ Die Heer sprac: ‘Is hemel ende aerde uwe, wat sal ic dan hebben?’ Ende si seide: ‘Ghi selt mi hebben, dat is u ghenoech.’ Die Heer seyde: ‘Het is waer, wie heeft dat hi mijnt, die heeft ghenoech.’ Alrehant wart Machtelt denckende der bedructer maecht ende sprac totten Here: ‘Waerom laet ghi dese maghet drovich gaen? Si en is immermeer blide. Ic bidde, weest haer goedertieren, dat si vrolic warde.’ Doe sprac die Heer: ‘Bidstu mi voer die maecht, Machtelt.’ Doe dede die Heer een venster op ende hiet Machtelt daer uut sien ende si dede alsoe. Die Heer vraechde haer wat si daer sach. Si seyde: ‘Ic sie een schoen, suverlic bosch, scoenre dan ic ye ghesach voer deser tijt. Boven sint schone, vruchtbaer bloyende boem, beneden al vol goeder, welrukender crude.’ Die Heer vraghede wat si meer sach. Si seyde: ‘Ic sie een scoen boem.’ Doe vraghede haer die Heer hoe si dien werdede bi den bosch. Doe seyde sy: die boem waer seer suverlic, mar die bosch waer soe veel beter, dattet ghene name soude moghen werdieren. Doe sprac die Heer tot haer: ‘Machtelt,’ seyde hi, ‘nu merct dit: die bedroefde maghet is die bosch ende ghi sijt die boem. Ghy bloeyt scoen in mijn herte, mar sij veel scoenre. Ghi selt scone vruechde hebben in den ewighen leven, mar si veel meer als die bosch beter is dan die boem.’ Nu mach men merken an desen exempel, al hebben dese maechden sommighe seven visioen ende veel vrienscappen van onsen lieven Heren God, nochtan siin die in groten drucken gaen, menichwarve vele liever ende vele beter gherekent voer Goede als voerseit.

Waar H1 dit stuk vandaan heeft, is ons onbekend. Maar dat het een interpolatie moet zijn, lijkt ons zeker.

Daar is allereerst het veelvuldig voorkomen van de naam ‘Machtelt’, die in de authentieke teksten slechts zelden gebruikt wordt. Vervolgens de wijze waarop de directe rede wordt weergegeven. Formuleringen als: ‘Dat bin ic, seyde si’ en ‘Doe sprac die Heer tot haer: Machtelt, seyde hi’, dus met postpositie van de hoofdzin, komen elders nergens voor. Ook een asyndetische zinsconstructie als: ‘Si seyde si soudet gheerne doen’ en de herhaaldelijk voorkomende indirecte rede ‘Die Heer seyde waerom dat si so vrolic waer’, ‘Die Heer vraechde haer wat si daer sach’, ‘Doe vraghede haer die Heer hoe si dien werdede bi den bosch’, zijn wij elders nimmer tegengekomen en wijzen op een andere herkomst.

[p. 127]

Daar komt bij, dat ook de inhoud volstrekt uit de toon valt. Nooit krijgt Mechtild visioenen als zij ‘bi den Here in haer camer’ zit, zij is niet zo Hollands huiselijk. Daarenboven behelst dit stuk feitelijk een depreciatie van Mechtild, die immers bij die ‘goede maecht’ achtergesteld wordt. En het antwoord dat zij aan de Heer geeft op zijn vraag wat Hij dan zal hebben: ‘Ghi selt mi hebben, dat is u ghenoech’, is een aanmatiging die volkomen in strijd is met haar opvatting van de nederigheid.

Tenslotte laat de conclusie ‘Nu mach men merken an desen exempel’ zien, dat we hier met een moralisatie te doen hebben, die bedoeld schijnt te zijn lezeressen een hart onder de riem te steken, wanneer zij bij het lezen van zoveel visioenen teleurgesteld zouden worden deze zelf nooit gehad te hebben.

Dit alles wijst er op, dat hier sprake is van een ondergeschoven stuk.

§ 3. Samenhang der middelnederlandse vertalingen

Het overzicht van de inhoud der middelnederlandse handschriften in Bijlage A laat ons zien, dat Le met de latijnse tekst van het eerste boek integraal overeenstemt.

De hss. Be, Bo, Br en Ga wijken alle hiervan af, in zoverre zij aan het slot van dit eerste boek V 29 plaatsen.

Ga heeft bovendien nog andere verschillen - afgezien van het ontbreken van verschillende hoofdstukken. Het plaatst I 4 na I 10b, I 6c vóór I 6b en I 8b na I 9b, terwijl het na I 23 IV 60 inlast.

In het tweede boek hebben Be, Ox, Bo, Br en Ga cap. 20 na cap. 22. Ook hier wijkt Ga weer even af: na II 42 komt II 34ab.

Overeenkomstig de latijnse tekst hebben Be, Ox, Bo en Br na II 42 de hoofdstukken I 8a, I 9c en I 13b. De eerste twee ontbreken in Ga (waarvoor dus II 34ab in de plaats staat), maar I 13b vinden we er wel.

In het vijfde boek ontbreken in Ox de eerste 21 hoofdstukken, alsmede 27 en 28. Bij HH1, dat tot tekstvorm I behoort, ontbreken de hoofdstukken 15, 16 en 18a tot en met 26; hiervan komen echter de hoofdstukken 16 en 19 tot en met 23 voor in H1 (tekstvorm II) en lijken dus opzettelijk te zijn weggelaten om herhaling te voorkomen.

[p. 128]

Daar staat evenwel tegenover, dat V 11, 12 en 14 wel zijn opgenomen, ofschoon die óók in tekstvorm II aanwezig zijn.

Het moge derhalve duidelijk zijn, dat we in Tekstvorm I een onderscheid dienen aan te brengen tussen Le enerzijds en Be, Bo, Ox (die in de wel aanwezige tekst met Be en Bo overeenkomt), Br en Ga anderzijds.

Dit wil echter niet zeggen dat de laatste handschriften onderling volledig identiek zijn. Niet alleen dat Ga menigmaal een afwijkende versie heeft, maar het merkwaardige feit doet zich voor, dat Br in het eerste boek de tekst van Be en Bo volgt, terwijl het in de vier andere boeken zich nauw aansluit bij Ga. We zullen zien, dat HH1 in een nauw verband staat met Ga wat de fragmenten uit het eerste boek betreft, maar met Le wat het vijfde boek aangaat.

Het verschil van Le met de andere handschriften komt ook tot uiting in de tekst. Hebben wij hier te doen met een eigen vertaling, zoals Dolch meende^81.? En geldt ditzelfde misschien ook voor Ga? Maar hoe dan de toch ook onmiskenbare overeenkomst van deze handschriften met Be, Ox, Bo en Br te verklaren?

Een andere vraag is die naar de herkomst van tekstvorm II. Hebben wij hier te doen met een bewerking die tevens een nieuwe vertaling is? Aldus de opvatting van Dolch^82.. Of moeten we hem beschouwen als een bewerking van een bestaande Nederlandse tekst, en zo ja, welke is dan die tekst geweest?

Vast staat in ieder geval, dat tekstvorm II geen vertaling is van een latijnse tekst met de voor deze groep kenmerkende volgorde. Uitdrukkelijk wordt immers vermeld, dat er sprake is van een bloemlezing. Men vergelijke het Incipit: genomen uten boeke der revelacien, en een opschrift in H1 (f. 59r) en H2 (f. 58r): Hier beghinnen revelacien... ghetoghen uten voerscreven boec, waar A (f. 47v) nog invoegt: hier ende daer. Bovendien lezen wij ergens (vgl. N f. 17r): In den XXXI capittel des selven boecs staet gescreven..., wat een fragment inleidt van I 31b. Dit heeft uiteraard alleen maar zin als men uitgaat van een ‘Vorlage’, waarin een normale hoofdstukkenvolgorde aanwezig is. Weliswaar tellen de hss. van tekstvorm I dit hoofdstuk anders - nl. als cap. 69 en 70, waarmee zij zich nauw aansluiten bij de telling van Sankt Gallen (groep A) en van b.v. Ka en Keu (groep B) -

81. Dolch o.c. p. 22.

82. o.c. p. 27.

[p. 129]

maar het handschrift van Charleville geeft precies I 31b als hoofdstuk 31, waaruit blijkt dat deze nummering ook in groep B bestaan heeft (Londen heeft een vrijwel overeenkomstige telling) en dus aan tekstvorm II bekend kon zijn.

De hss. H1, H2, A en N gaan dus terug op een volledige tekst van groep B. Maar de vraag blijft: is dit een latijnse geweest of was het een vertaling?

Bij vergelijking der teksten is voor ons komen vast te staan, dat Dolchs mening van drie verschillende vertalingen te moeten spreken, niet houdbaar is. Wij menen te moeten stellen, dat zowel tekstvorm I (met inbegrip van Le) als tekstvorm II teruggaan op één - zij het ons niet meer bekende - oervertaling. Dat er m.a.w. geen sprake is van verschillende vertalingen, doch slechts van verschillende bewerkingen, bij welke bewerkingen echter wel gebruik gemaakt is van latijnse teksten.

Om deze stelling te staven hebben wij enkele fragmenten in partituurvorm als bijlage afgedrukt, omdat op deze wijze met één oogopslag de verschillen en overeenkomsten kunnen worden vastgesteld. (P. Gerbenzon heeft in De Nieuwe Taalgids 56 (1963), nr. 6, p. 331 e.v., zij het met andere oogmerken, op deze partituurtechniek gewezen als mogelijkheid om een tekstontwikkeling uit de tekst zelf te kunnen aflezen).

Bij de keuze der fragmenten lieten wij ons uiteraard leiden door de wenselijkheid passages te kiezen welke in alle hss. aangetroffen worden; een zekere mate van willekeur bleef daarbij onvermijdelijk, maar aan opzettelijke uitsluiting van enig onderdeel is door ons niet gedacht.

Aangezien Le slechts het eerste boek kent en H1 een inlas uit dit eerste boek heeft (HH1) kozen wij uit dit boek twee fragmenten, ontleend aan I 1b en I 19a. Vervolgens ontleenden wij een gedeelte aan IV 56, omdat hier een merkwaardige lezing aangetroffen wordt m.b.t. een bepaald aantal Onze Vaders en tenslotte een fragment uit V 30, waarbij de tekst van het geadditioneerde ‘vijfde boek’ uit H1 eveneens met HH1 is aangeduid.

De latijnse tekst is die van U 247, met de varianten van U 246 (voor deze keuze vergelijke men § 4, pag. 171).

[p. 130]

Het feit alleen al dat de partituurtechniek mogelijk bleek, kan als bewijs gelden, dat alle teksten op enigerlei wijze met elkaar in verband moeten staan. De woordvolgorde is immers vrijwel overal gelijk. Nu is het wel waar, dat zij uiteindelijk teruggaan op eenzelfde latijnse tekst, maar het is toch wel uitermate onwaarschijnlijk dat onafhankelijke vertalers zo sterk met elkaar overeen zouden stemmen.

Ook in de woordkeus, de eigenlijke vertaling dus van bepaalde woorden, vertonen de hss. geen markante verschillen die zouden nopen tot afzonderlijke vertalingen te concluderen. Veeleer lijkt ons de overeenkomst zo veelvuldig, dat wij toeval als verklaring dienen uit te schakelen. Vgl. b.v. I 1b regel 9, 11-12, 21, 24, 31, 35-36, 41, 43-44; I 19a regel 14-15, 20-21-22; IV 56 regel 1, 3, 4, 5, 11, 17, 22, 27-28, 29-30, 32-33; V 30 regel 3-4, 9, 11-12, 13, 20, 23-24, 26-27-28, 30-31, 36, 46-47.

Wij menen derhalve te mogen aannemen, dat aan alle middelnederlandse vertalingen één oervertaling ten grondslag heeft gelegen, die zich echter in verschillende bewerkingen heeft afgetakt.

De vraag is nu: welke zijn die aftakkingen en hoe heeft deze aftakking plaatsgevonden?

Wij zullen trachten deze vraag te beantwoorden langs de weg ener nauwkeurige analyse der fragmenten.

1. Bespreking van I 1b

Regel 1. De afwijking van de groep N (d.w.z. tekstvorm II) is verklaarbaar vanuit de opzet van deze groep, die immers een keuze doet uit het gehele werk en daarom een bepaalde perikoop moet inleiden.

Ga wijzigt het las van de andere hss. in sanc, daarmee afwijkend van de waarschijnlijk oorspronkelijke lezing, die immers een nauwkeuriger vertaling van legeretur geeft.

Regel 2. Ga laat, evenals groep N, de latijnse tekst weg, doch heeft opnieuw een eigen afwijking met zijn inlas dat aldus begint. De hss. Le, Be, Bo en Br stemmen met elkaar overeen in de aanwezigheid van het latijnse initium, dat door drie van hen - Le, Be en Br - onvertaald wordt gelaten, doch door Bo en Ga op vrijwel gelijke wijze

[p. 131]

wordt weergegeven met ghesant is die enghel (Gabriel). Dit kan natuurlijk op toeval berusten, gezien de bekendheid van de tekst, en dus door beide onafhankelijk van elkaar zijn ingelast. Of hebben de hss. Le, Be en Br het weggelaten? Indien dit laatste het geval is, dan zeker niet wegens plaatsgebrek.

Regel 3. Groep N geeft de beginwoorden van het evangelie uitvoeriger weer, uitgezonderd A, die in der stat van Nazareth etc. weglaat. Op zichzelf is hier weinig uit op te maken, omdat het om zulke bekende bijbelwoorden gaat. Maar zoals verder zal blijken, vertoont A meermalen afwijkingen, waarmee het de richting van Ga inslaat. Deze omissie is hiervan een eerste aanwijzing. Vgl. pag. 150.

De weglating van is in H2 zou kunnen wijzen op het kopiekarakter van dit hs.

Regel 4. De vervanging door si door dese maget Mechtelt in groep N is weer begrijpelijk op grond van zijn compilatie-karakter. Le lijkt niet de oorspronkelijke tekst weer te geven met engel, gezien zowel de latijnse als de andere nederlandse teksten. De vervanging is wel verklaarbaar op grond van het onmiddellijk voorafgaande Missus est angelus.

Regel 5, 6. Deze regels laten ons twee typerende eigenschappen van Le zien, die wij meermalen kunnen aantreffen: de zucht een eigen vertaling te geven en het verlangen vreemde woorden duidelijk te maken òf door het invoegen van een uitdrukkelijke verklaring òf door parallellisme toe te passen.

Van de eerste eigenschap is onser Vrouwen i.p.v. heiliger of saliger maget een voorbeeld. Elders vinden we nog: voor speciosus: suverlic i.p.v. schone (regel 30); voor dicens: sprekende i.p.v. seggende; voor fecundans: vervollende i.p.v. vruchtber makende (regel 44); voor divinitus illustrata: verlicht van boven i.p.v. gottelick verlicht (I 19a regel 5); voor potenciam: cracht i.p.v. moegentheit (I 19a regel 7); voor ab eterno: sonder begin i.p.v. van der ewicheit (I 19a regel 11); voor plene: geheelic i.p.v. volcomelic (I 19a regel 13); voor dixit: sprac i.p.v. seide (I 19a regel 16); voor circumdarent: toestonden i.p.v. omryngeden of omvinghen (en varianten daarvan) (I 19a regel 25).

Ook van de andere eigenaardigheid: vreemde woorden parallellistisch te vertalen, vinden we hier een eerste voorbeeld: pedagogum -

[p. 132]

hoeder ende leyder. Andere zijn: multitudo-scaer ende menichte (regel 9), ordinaverunt-ordineerden ende scicten (regel 10-11), ordo-oerde of choer (regel 18), speciosus-suverlic ende scoen (regel 21-22), giraverunt-bevenghen ende ommevenghen (regel 24-25), intactam-reyn ende onaengetast (regel 48). Ook in andere hoofdstukken vinden we deze karakteristiek: inclinarem-ic soude nyghen ende bugen (I 16b), exhibeo-ic bewise ende tone (I 16b), presentatur-gepresenteert of bewijst wort (I 30), in triumpho-in der victori of seghe (I 34a), confirmans-geconfirmeert ende vastgemaect (I 42).

De invoeging van een uitdrukkelijke verklaring vinden we in regel 16: Virtutes-die Virtuten, dat is die Machten, en in regel 29: Archangeli-des Archangels, dat is een prince der engelen.

Deze regel 5 laat ook een eigenaardigheid van Ga zien: de vervanging van maget door ioncfrouwen. Voor dit woord blijkt Ga een voorliefde te hebben, vgl. regel 26, 33, 35, 42, 47, 49; I 19a regel 3 behoeft daarom niet te wijzen op een afhankelijkheid van Be, Bo en Br, die op deze plaats eveneens ioncfrouwe hebben. Want in ditzelfde fragment I 19a vinden we in regel 19 illa alweer door ioncfrouwe vertaald, waar de andere hss. si hebben.

Merkwaardig zijn de verschillende vertalingen van pedagogum. Le heeft hoeder ende leyder, Be, Bo en Br bode, Ga dienre en groep N kamerlinc. Moet men hieruit concluderen, dat Ga tot een aparte groep behoort? Meermalen verandert dit hs. een bepaald woord. Vgl. regel 8: boecstaven i.p.v. letteren, regel 9: schaer i.p.v. menichte of voelheit, regel 10: setten hem om i.p.v. ordineerden, regel 14: eertsche engelen i.p.v. archangelen, regel 15-16: den derden choer der Doechden i.p.v. die Virtuten, regel 22: schoen van formen i.p.v. schoen, regel 30: lieftich i.p.v. verweent of genoechlicste, regel 33: overschoen claer i.p.v. edel of gloriose, regel 39: gelijc i.p.v. in der gedaenten, regel 40: ontlokene i.p.v. uutspreidender, regel 46: heiliger vrucht i.p.v. edelen last of dracht, regel 48: onberuert i.p.v. reyn ende onaengetast (Le), onbesmette (Be, Bo) of onbevlecte (groep N), regel 51 overmids een gerusche i.p.v. als dat tuget.

Om geen overijlde gevolgtrekkingen te maken uit deze discrepantie tussen de verschillende handschriften, is het beter eerst onze analyse voort te zetten.

Regel 6. Het lijkt aannemelijk in comende de oorspronkelijke lezing te zien: zowel Le, Be als groep N heeft ze. In de, ook in tijd,

[p. 133]

op Be volgende handschriften is dit veranderd, misschien omdat de kopiist het beter vond klinken en niet wist dat het een letterlijke vertaling was van het latijnse participium.

Dat ook Ga de vorm comen heeft, behoeft niet op afhankelijkheid te wijzen. Samen met de aan Ga eigen inlas die stat toe is het een voor de hand liggende formulering.

Regel 7, 8. Deze regels stellen ons voor een moeilijk probleem. Als men in die of sijn hant een ogenblik buiten beschouwing laat, komen in de vertaling van habentem enerzijds Le, Be, Bo en Br met elkaar overeen en anderzijds Ga, N, H2, H1 en A. Ditzelfde zien we ook bij de vertaling van vexillum, waar de eerste vaen en de laatste wympel hebben. In regel 29 zien we hetzelfde onderscheid in de vertaling van vexillum. Maar in de weergave van aureis litteris inscriptum zien we dat Ga en groep N zich aansluiten bij Le (mit gulden letteren bescreven), terwijl Be, Bo en Br een eigen weg gaan met daer gulden letteren in waren ghescreven. Weliswaar heeft ook Ga ghescreven, maar dit hoeft niet op afhankelijkheid te wijzen. We hebben reeds gezien, dat Ga meer eigen formuleringen gebruikt (boecstaven!)

Met de inlas in die of sijn hant gaan Le en Ga gelijk op. Nu lijkt het ons geenszins uitgesloten, dat in de ‘Vorlage’ van Ga, evenals in Le, ook hebbende heeft gestaan. Immers, het is opmerkelijk dat Ga, behalve een voorkeur voor eigen formuleringen, ook een voorliefde vertoont voor het omzetten van een participium presentis in voegwoord+imperfectum. Vgl. regel 31 expectans: ende beide i.p.v. verbeidende, regel 36 dicens: ende hi sprac i.p.v. sprekende of seggende, regel 43 obumbrans: ende ombeschermde i.p.v. beschinende of omscheinende, regel 43-44: fecundans: ende maecte si vruchtbaer i.p.v. vervollende of vruchtber makende, IV 56 regel 7: dicens: ende hi seide i.p.v. seggende. Ook al komen er gevallen voor waarin het participium is gebleven, dat bij Ga een bepaalde voorliefde aanwezig is om participia op te lossen, lijkt aan geen twijfel onderhevig.

Ook in de handschriften van tekstvorm II vinden we zo nu en dan het verschijnsel dat wij zoëven bij Ga constateerden. Vgl. de reeds genoemde regel 43 (Ga: ende ombeschermde, tekstvorm II: ende ombevenc), regel 43-44 (ende maecte si (wonderlic) vruchtbaer) en IV 56 regel 7 (ende (hi) seide).

[p. 134]

Deze overeenkomst tussen tekstvorm II en Ga viel ons ook reeds op bij de vertaling van vexillum in wympel (I lb regel 29). Andere opvallende gelijkenissen zijn ibidem regel 3 (die engel Gabriel), regel 12 (recht als), regel 13-14 (also dat onder die engelen waren), regel 15 (ende onder), regel 16 (ende (al)soe voert), regel 17 (die ander), regel 21 (sijnre slaepcamer(en)), regel 23 (mitten vuerigen choren (choer)), regel 32 (die engel Gabriel), regel 34 (ende), regel 37 (my geschie nae dinen woerden), regel 44 (mitten Soen Gods).

Maar niet alleen dat Ga met tekstvorm II gelijk opgaat, ook in zijn verhouding tot Le zijn min of meer frappante overeenkomsten waar te nemen. Vgl. ibidem regel 7 (in die(sijn)hant), regel 9 (Le: scaer ende menichte, Ga: schaer), regel 13-14 (also dat onder die engelen waren), regel 17 (die ander), regel 19 (so quam), regel 21 (uut sijnre (slaep)camer(en)), regel 26 (van der aerden totten (hent aen den) hemel), regel 27 (als een muer), regel 32 (die engel Gabriel), regel 34 (ende), regel 37-38 (my geschie nae dinen woirden), regel 44 (mitten Zone Gods).

Nemen wij nu ook nog in aanmerking de opvallende harmonie tussen Le en tekstvorm II (vgl. I 1b regel 6 comende, regel 7-8 mit gulden letteren bescreven, regel 8-9 ende hem volchde, regel 10-12 die hem alle(gader) ordineerden (ende scicten) omtrent dat (dien) huys dair die gloriose maghet (Maria) in was, regel 13-14 also dat onder die engelen waren die archangelen, regel 17 die ander choeren der enghelen so dat, regel 21 sijnre (slaep)camer, regel 26-27 van der aerden totten hemel, regel 30 verweent, regel 32 die engel Gabriel, regel 32-33 eerwaerdelike gegruet hadde, regel 34 die salighe maghet, regel 37-38 my geschie na dinen woirden, regel 40 mit uutspreidender (uutgespreyden) vlogelen, regel 44 mitten Zone Gods, regel 49-51 Le: als dat tuget die heilige Geest, tekstvorm II: als die heilige Geest tuget), dan kunnen wij tot de volgende voorlopige conclusie komen: enerzijds is er een groep bestaande uit de hss. Be, Bo en Br, anderzijds een groep die vertegenwoordigd wordt door Le, Ga en de hss. van tekstvorm II.

Van hun kant tonen Le, Ga en tekstvorm II typische eigenaardigheden, die voor ieder karakteristiek zijn: Le heeft zijn parallellisme, Ga zijn voorkeur voor ioncfrouwe en een herhaaldelijk bewust afwijkende woordkeus. Tekstvorm II mist met Ga dit parallellisme, maar komt dikwijls in zijn woordkeus, waar Ga afwijkt, met Le

[p. 135]

overeen, een overeenkomst die in andere gevallen ook in Ga gevonden wordt. De oplossing van een participium in voegwoord + imperfectum lijkt aan Ga eigen te zijn, want zij wordt zelden in tekstvorm II en in het geheel niet in Le aangetroffen.

Aan het bovenstaande dienen nu nog enkele gegevens te worden toegevoegd. Allereerst blijkt Le duidelijk een kopie te zijn. In I 1b regel 15 moet de omissie van ende tusschen (onder) die archangelen een aperte verschrijving zijn, veroorzaakt door het tweemaal voorkomen van archangelen. Ook aan het ontbreken van in mijnre verrisenisse in I 19a regel 17-18, dat in alle andere handschriften wel voorkomt, lijkt ons de kopiist van Le debet te zijn. Ditzelfde geldt voor I 1b regel 50, waar Le die moeder Gods menscheit leest, tegen alle andere handschriften (een) moeder Gods ende des menschen, wat overeenstemt met de latijnse tekst.

Vervolgens blijkt de tekst van Le een bewerking te zijn waarbij gebruik gemaakt is van een ander latijns handschrift dan ten grondslag lag aan de meest frequent voorkomende Nederlandse lezing. In regel 23 zien wij dat alle handschriften cum ignito choro weergeven met van den of mitten vuerighen choer, uitgezonderd Le, die mit een vuerkijn uten choer leest, een variant die wij aantreffen in de latijnse hss. Ka, Keu en U 246: cum igniculo de choro (welke versie ontstaan kan zijn onder invloed van Isaias 6,6). Van eenzelfde invloed getuigt een lezing in een ander hoofdstuk, I 11. Alle handschriften hebben daar: (van) der hemelscher glorien, behalve Le, waar mit hemelscher gracien afkomstig moet zijn van de groep Ka, Keu, U 246, die celesti gracia leest in tegenstelling tot celesti gloria in de andere handschriften. Een laatste bewijs ontlenen wij aan I 30, waar percipiunt van Ka, Keu, U 246 door Le met ontfaen wordt vertaald, terwijl de andere handschriften de in de overige latijnse teksten voorkomende lezing hauriunt volgen met sceppen of sceppende. Vgl. voor deze en nog andere voorbeelden pag. 154 e.v.

Hieruit moet geconcludeerd worden, dat Le ontstaan is uit een vergelijking met de latijnse tekst van de groep Ka, Keu, U 246. Of deze vergelijking heeft plaatsgevonden door de kopiist van Le zelf, of door die van een daarvóór liggend hs. zullen wij nog moeten nagaan.

[p. 136]

Wat hier ook van zij, wel moeten wij rekening blijven houden met het feit dat, ondanks alle verschillen, een sterke overeenkomst valt aan te wijzen tussen Le, Ga en tekstvorm II. Deze overeenkomst is slechts verklaarbaar door het aannemen van een gemeenschappelijke bron. Deze bron moet er een zijn zonder de correcties van Le, daar deze anders ook in Ga en tekstvorm II zouden moeten zijn terechtgekomen. M.a.w. vóór Le moet er een tekst bestaan hebben, Le′, die de Leeuwardense tekst bood zónder de op grond van een latijnse tekst aangebrachte wijzigingen. En deze tekst moet dan tevens als de bron beschouwd worden van tekstvorm II en Ga. Evenwel niet direct.

Want vóór Ga moet er nog een andere tekst bestaan hebben, omdat - zoals wij hierboven reeds vermeld hebben - dit handschrift slechts een selectie geeft uit het volledige werk. Dat deze selectie heeft plaatsgevonden uit een Ga′ (en dus niet rechtstreeks uit Le′) blijkt uit het feit, dat tekstvorm II gelijkenissen vertoont met Ga, maar fragmenten bevat die niet in Ga worden aangetroffen en dus ontleend moeten zijn aan een Ga′.

Zo komen we tot het volgende, voorlopige stemma: Ga en tekstvorm II gaan terug op Ga′, Ga′ op Le′ en van dit laatste is het hs. Le afkomstig. De hss. Be, Bo en Br I (d.w.z. het eerste boek) laten wij in afwachting van een nadere precisering rechtstreeks afstammen van de oervertaling (zie pag. 137).

Met dit stemma voor ogen is b.v. de ontwikkeling van de tekst in de regels 7 en 8 van I 1b redelijk te verklaren.

In de oervertaling kan hebben gestaan: hebbende in die hant een coninklike vaen. In Be, Bo en Br I is dit dan geworden: hebbende een coninclike vane. Le heeft via Le′ de oorspronkelijke tekst bewaard. Ga′ maakte ervan: ende had in sijn hant enen coninckliken wympel, wat op dezelfde wijze door Ga werd overgenomen, terwijl tekstvorm II tot ende had een conincklike wympel kwam.

Ook een andere hypothese is mogelijk: oorspronkelijk stond er: hebbende een conincklike vaen en dit werd dan door Be, Bo en Br I overgenomen.

Le′ voegde er in die hant aan toe, welke lezing in Le terechtkwam. Het overige is gelijk aan de eerste hypothese.

[p. 137]

Ook de regels 8 t/m 13 passen geheel in het tot nu toe gevondene. Wij nemen aan dat er oorspronkelijk gestaan heeft: Ende hem volchde een ontellike menichte der engelen die hem allegader ordineerden omtrent dat huys daer die gloriose maghet in was als een muer van der aerden totten hemel.

Be en Bo lezen i.p.v. ordineerden: aenbeden, een merkwaardige correctie, die wellicht hieraan toe te schrijven valt dat de oorspronkelijke bewerker van deze tekstgroep gebruik heeft gemaakt van een latijnse tekst, waarin hij zoiets als adoraverunt las (ofschoon wij deze lezing in geen der ons bekende hss. hebben aangetroffen). Br heeft dit (terecht) niet begrepen en wijzigde het in een erop lijkend woord: ontbeyden (wachten), wat tenminste zin gaf. Zo kwam deze groep tot de tekst: Den welken vollichden een ontellike menychte der engelen die allegader aenbeden (ontbeyden) omtrent den huse daer die gloriose maget in was ende si omsette dat huys als een muer van der erden totten hemel.

In Le′ komt het typerende parallellisme naar voren: Ende hem volchde een ontellike scaer ende menichte der engelen die hem allegader ordineerden ende scicten omtrent dat huys dair die gloriose maghet in was als een muere

[p. 138]

van der aerden totten hemel. De wijziging van totten hemel in an den hemel en de inlas van het voorzetsel in ‘tot’ van der aerden bij Le kan eigen aan dit hs. zijn.

Dezelfde tekst van Le′ kan dan in Ga′ gestaan hebben, die het parallellisme oploste in schaer en ordineerden, de beide eerste woorden van de paren in Le′. Groep N wijzigde op haar beurt scaer in voelheit, terwijl setten hem om als een eigen lezing van Ga beschouwd kan worden.

2. Bespreking van I 19a

Zoals wij gezegd hebben, werd de keuze van dit fragment bepaald door de aanwezigheid van HH1, de inlas uit het eerste boek, welke aangetroffen wordt in het Haagse handschrift 75 G 10 en tot tekstvorm I gerekend moet worden.

Zoals uit onze partituur van dit fragment duidelijk blijkt, geeft HH1 eenzelfde tekst als Ga. De verschillen zijn niet groot.

In regel 2 heeft HH1 wonnerliker i.p.v. vroliker of verblijdender, terwijl Ga in het geheel niets heeft. Zoals wij nog zullen zien heeft HH1 meermalen een eigen woordkeus, zodat het niet noodzakelijk is dit wonnerliker in HH1 als een ontlening te beschouwen.

In regel 3 leest HH1 dese sine deerne en Ga dese ioncfrouwe. Met deerne is HH1 in overeenstemming met Le en groep N, terwijl Ga gelijk is aan Be, Bo en Br. Dit laatste menen wij als toeval te mogen waarmerken. Wij weten immers dat Ga voorkeur heeft voor dit woord en het onderscheid met HH1 maakt aannemelijk dat deze voorliefde iets eigens is van Ga en niet van Ga′. Regel 19 bevestigt dit. Ga heeft die ioncfrouwe, alle andere hss. si.

Eveneens in regel 3 leest Ga lieven Here en HH1 hem, terwijl de andere hss. Heer hebben. In regel 2 zien we dat daar zowel Ga als HH1 ons Heren wijzigen in ons lieven Here. Het is dus aannemelijk deze formulering aan Ga′ toe te schrijven en in hem wederom een eigen formulering van HH1 te zien. Om hier een latijnse invloed te veronderstellen (groep Ka, Keu, U 246 heeft Dominum, de andere hss. ipsum) lijkt niet noodzakelijk. Het is eenvoudiger te veronderstellen dat HH1 om literaire motieven het net gebruikte lieven Here niet heeft willen herhalen. Tevens wijst regel 19 erop, dat de groep

[p. 139]

Ga-HH1 weinig neiging voelde een latijnse tekst ter vergelijking te benutten. Quomodo celum servivit luidt in deze hss. Here, dienden di die hemel(en)?, waar de andere hss. hebben (Heer), hoe diende di die hemel(en)?

Regel 4, 5 en 6 maken het ons onmogelijk HH1 eenvoudigweg samen met Ga en groep N van Ga′ te laten afstammen. Weliswaar zijn in regel 4 Le, Ga en HH1 vrijwel identiek en zou het verschil met tekstvorm II op rekening van deze tekstvorm geschreven kunnen worden, maar daar staat tegenover dat in regel 5 in de oervertaling gottelic verlicht heeft moeten staan. Wel heeft Le verlicht van boven, maar dit moet iets eigens van Le zelf zijn, wil de identieke formulering van Be, Bo, Br en groep N niet onverklaarbaar zijn. Ga en HH1 lezen echter in regel 6 van Gode daertoe verlicht.

De enig mogelijke verklaring lijkt nu deze te zijn: voor HH1 en Ga Ga′ als gemeenschappelijke bron te postuleren en voor groep N een daarvóór liggende bron aan te nemen: Ga″.

Een confirmatie hiervan vinden we in regel 22-23. In onze hypothese heeft in de oervertaling een menichte der engelen gestaan. In Le werd dit: die menichte der engelen (op het feit dat Le wijzigingen aanbrengt, en belangrijker dan deze, wezen we reeds op pag. 131). Via Le′ en Ga″ heeft de oervertaling groep N bereikt, terwijl in Ga′ deze gewijzigd werd in een menichvoldighe schare. Het stemma kan dus nu aangevuld worden als in het stemma op pag. 140.

Wellicht ten overvloede zij er nog op gewezen, dat we niet eenvoudigweg de groep N van Le′ mogen laten afstammen en dus Le′ met Ga″ identificeren, omdat de regels 7 en 29 uit I 1b op die manier onverklaarbaar zouden worden: vaen uit de oervertaling is via Le′ in Le terechtgekomen en in Ga″ gewijzigd in wympel, waardoor we dit woord in groep N kunnen tegenkomen en via Ga′ in Ga.

Gaan wij thans over tot de bespreking van V 30, waarin wij niet alleen HH1 vinden (het in het Haagse hs. 75 G 10 toegevoegde ‘vijfde boek’), maar ook een aan Ga verwante tekst, nl. het Brusselse hs. Dit hs. heeft, zoals wij reeds op pag. 128 vermeldden, een merkwaardige karakteristiek. In het eerste boek volgt het de tekst van Be en Bo, maar in de vier andere die van Ga. Voor een mogelijke verklaring van deze eigenaardigheid verwijzen wij naar pag. 148.

[p. 140]

3. Bespreking van V 30

Twee opmerkingen vooraf.

Allereerst dat een enkele blik op de partituur van V 30 voldoende is om te zien dat Br en Ga eenzelfde tekst geven. Maar Ga kan nooit van Br afkomstig zijn, omdat Brussel uit 1592 stamt en daarmee dus het jongste handschrift is dat wij in onze studie hebben betrokken. Anderzijds kan Ga niet de directe bron van Br geweest zijn, omdat - zoals bekend - Ga niet de volledige tekst biedt, die wij wel in Br aantreffen. M.a.w. Br moet afkomstig zijn van Ga′, al behoeft dit geen directe afstamming te impliceren.

Vervolgens moeten wij waarschuwen voor een mogelijk misverstand. Al hebben wij aan beide inlassen van H1 de naam HH1 ge-

[p. 141]

geven, dit behoeft niet te betekenen dat de inlas uit het ‘eerste boek’ en het toegevoegde ‘vijfde boek’ uit eenzelfde handschrift afkomstig zijn. Het is dus mogelijk dat wij de naam HH1 nader zullen moeten specificeren in HH1(1) en HH1(5).

Dat dit niet alleen een mogelijkheid, maar ook inderdaad nodig is, zal de bespreking van dit fragment leren.

Regel 1-3 laat ons zien dat enerzijds Br, Ga en HH1 eenzelfde tekst hebben (regel 2), waarbij HH1 toch enige afwijkingen vertoont.

Regel 1 Br, Ga: alte gracioes was si - HH1: Si was harde gracioes of bequaem. Regel 3 Br, Ga: caritaten - HH1 minnen Gods.

Deze laatste regel laat ons tevens zien, dat HH1 in zijn formuleringen een eigen weg gaat. Be, Bo, Ox: mynnen - Br, Ga: caritaten - groep N: godliker minnen. Ditzelfde doet zich voor in regel 10.

Deze eigenaardigheid komen wij herhaaldelijk tegen.

Regel 4-5 Be, Bo, Ox, Br, Ga en groep N: ontfuncte - HH1: ontstac.

Regel 6 Be, Bo, Ox, Br, Ga: mit rechte - groep N: billiker - HH1: behoerlic.

Regel 11 Be, Bo, Ox: hoege - Br, Ga: hoechste - groep N: groet - HH1: overste.

Regel 12 Be, Bo, Ox, Br, Ga en groep N: evenmenschen - HH1: evenkersten.

Regel 15-16 Be, Bo, Ox: gesaten ende gevreden geest - Br, Ga: ghevreesster herten - groep N: vreedsamige gemoede - HH1: rustelic van herten.

Regel 22 Be, Bo, Ox en groep N: saken - Br, Ga: oerboer - HH1: onleden.

Regel 23 Be, Bo, Ox, Br, Ga en groep N: te hant - HH1: vluchts.

Regel 27 Be, Bo, Ox, Br, Ga en groep N: blide - HH1: vrolic (vgl. regel 34).

Regel 37 Be, Bo, Ox: mer - Br, Ga: oft - groep N: want - HH1 enther.

Regel 42 Be, Bo, Ox: achtende - Br, Ga: meynende - groep N: vermoeden - HH1: oerdelens.

Regel 43-44 Be, Bo, Ox: gemeynheit hebbe - Br, Ga: communiceren - groep N: versament is - HH1: ghemeen of ghelijc te maken.

Regel 45 Be, Bo, Ox, Br, Ga en groep N: eerden - HH1: eertrijc.

Regel 46-47 Be, Bo, Ox en groep N: heymelic - Br, Ga: heymeliker vrienscappen - HH1: vriendelike.

[p. 142]

Een tweede opmerkelijk feit is, dat HH1 en groep N herhaaldelijk met elkaar overeenkomen. Vgl. regel 4: die ghene diet hoerden dicwijl; regel 17-18: onbecommert; regel 20: dat (si) dicwijl als si van den (uten) ghebede; regel 29: blide ende vrolic maecte; regel 36: nummermeer en wart si ledich ghevonden; regel 37: altoes nuttelic; regel 39: dese luttele dinghen; regel 48-49: ende sonderlinge in haren hoechtide.

De conclusie ligt voor de hand: HH1 zowel als groep N moeten afkomstig zijn van een tekst vóór Ga′.

Nu zagen wij dat uit de bespreking van I 1b en I 19a de gevolgtrekking gemaakt moest worden, dat er vóór Ga′ twee handschriften dienden te worden aangenomen, nl. Ga″ en Le′. Moeten wij nu alsnog een derde handschrift veronderstellen of kunnen wij volstaan met HH1 uit V 30 te laten afstammen van Ga″ of Le′? De moeilijkheid is dat een vergelijking met Leeuwarden niet mogelijk is, omdat wij van Le alleen maar het eerste boek bezitten. Opmerkelijk is echter dat de karakteristieken van Le: eigen woordkeus en parallellisme ook in het hier besproken fragment van HH1 worden gevonden. Van de eerste gaven wij reeds voorbeelden, voor de tweede karakteristiek mogen wij verwijzen naar regel 1: gracioes of bequaem; regel 41: wandelinghe of levens; regel 44: ghemeen of ghelijc te maken.

Het is dus alleszins aannemelijk HH1 (die wij van nu af aan HH1(5) zullen moeten noemen) af te laten stammen van Le′.

Maar er is meer.

Op pag. 137 hebben wij gesteld dat het parallellisme reeds in Le′ aanwezig geweest moet zijn, maar de aan Le eigen woordkeus kan van een aan Le′ latere versie zijn en aangebracht òf tijdens de vergelijking met de latijnse tekst door Le òf tijdens de vergelijking met de latijnse tekst door een daarvóór liggend hs: Le″ (vgl. pag. 135).

Gezien de overeenkomst in karakteristiek tussen Le en HH1 (5) menen wij te kunnen stellen, dat HH1 (5) afkomstig is van een Le″ en dat wij ons stemma in dier voege dienen aan te vullen. Zie pag. 143.

Het meest afdoende argument dat wij inderdaad onderscheid dienen aan te brengen tussen HH1(1) en HH1(5) en dat wij het bestaan van een Le″ moeten aannemen, ontlenen wij aan de inlas uit het ‘eerste boek’ in H1. Want bij ons onderzoek stieten wij daar op

[p. 143]

een merkwaardige discrepantie, die wij, om het geheel niet nodeloos ingewikkelder te maken, nog niet vermeld hebben.

Sommige fragmenten (en met name I 10a) bleken identiek aan Le, andere (met name I 18c e.v.) aan Ga. Het eigenaardige feit doet zich dus voor, dat de inlas uit het ‘eerste boek’ afkomstig is van twee verschillende teksten. Maar met het tot nu toe ontwikkelde stemma is het mogelijk deze beide teksten te plaatsen. De aan Le verwante fragmenten zijn ontleend aan een tekst, waarvan we in HH1(5) gedeelten uit het ‘vijfde boek’ bezitten, de aan Ga verwante aan een andere tekst, die we met HH1(1) aanduiden.

Ter adstruering van het bovenstaande mogen enkele regels uit I 10a volgen:

[p. 144]

Le	van	eringe			des	beeldes		christi	ende	van sijnre
HH1	van		den			beelde		christi	ende	van sijnre
Ga	van		den	aenbeden			bloets	christi		van sinen

Le	werscap.	Om te verwecken die devocie der		menschen
HH1	werscap.	Om te verwecken die devocie der	ghelovigher	menschen
Ga	werscappen.

Le	die in God geloven,	totter	eren	dat	eerwaerdige	beelt ons	liefs
HH1		totter	eeren	dat	eerwaerdighe	beelt ons
Ga

Le	Heren Jesu Christi. Opten Sonnendach als men	singet	‘Omnis terre’
HH1	Heren Jesu Christi. Opten Sonnendach als men	singhet	‘Omnis terre’
Ga

Le	ende als men te Romen begaet die feest van der	vertoninge	des selven
HH1	ende als men te Romen begaet die feest van der	vertoninghe	des selven
Ga

Le	beeldes,	so	is der diernen	Cristi	vertoent een	als	dusdanighen
HH1	beelts,		is der deernen	Christi	vertoent een	al	dusdanighen
Ga

Le	visioen.		Si	sach		den Heer sitten op enen	blomighen
HH1	visioen.		Si	sach		den Heer sitten op enen	bloemighen
Ga		In eenre tijt		sach	si	den Heer sitten op enen

Le		berch op een	zetel		van iaspis
HH1		berch op enen	zetel		van iaspis	in
Ga	bloeyende	berch in een		stoel die gemaect was	van iaspis

Le	den steen	gemaect,		verciert mit goude ende mit roden
HH1	den steen	ghemaect.		verciert mit goude ende mit roden
Ga			ende	verciert mit goude ende mit roden

Le	gesteenten.	Iaspis		beteykent die groenheit der	ewigher
HH1	steen.	Iaspis	beduut ende	beteykent die groenheit der	ewigher
Ga	steen.	Iaspis		beteykent die groenheit der	ewiger

Le	Godheit.
HH1	Godheit.
Ga	Godheit.

[p. 145]

Onze hypothese bleek in staat een moeilijkheid op te lossen, waarvoor wij lange tijd geen verklaring konden vinden.

Zoals men in het opschrift ziet, lezen Le en HH1 beelde(s), Ga daarentegen bloets. Maar dit bloets troffen wij ook aan in Be, Bo en Br, die in deze titel vrijwel identiek aan Ga zijn: van den aenbeden des bloedes Jesu Christi ende van sijnen werscappen. De latijnse tekst luidt: De veneratione ymaginis Christi et de eius convivio. Heel lang zagen wij geen mogelijkheid Ga met de groep Be, Bo en Br in contact te brengen. Ons stemma lost dit probleem nu als vanzelf op. De lezing met bloets moet gestaan hebben in de oervertaling (die wellicht ymaginis als sanguinis heeft geinterpreteerd of door een onbewuste metathesis bleedes i.p.v. beeldes neerschreef) en is enerzijds in Be, Bo en Br terechtgekomen, anderzijds via Le′, Ga″ en Ga′ in Ga. De groep N heeft dit fragment niet, wat een bevestiging op grond van tekstvorm II helaas uitsluit, maar Le″, die immers - naar wij veronderstellen - de tekst met een latijns handschrift vergeleken heeft, corrigeerde bloets in beelde(s), waardoor dit woord in Le en HH1 aangetroffen kon worden.

Het parallellisme beduut ende beteykent in de laatste zin van het fragment wijst erop, dat inderdaad deze eigenaardigheid reeds vóór Le aanwezig geweest is, want Le zelf schrijft in dit geval alleen beteykent.

Vatten wij het tot nu toe gevondene kort samen.

De middelnederlandse vertalingen van Mechtilds openbaringen gaan alle terug op één oervertaling. Van deze oervertaling is van de ene kant de groep Be, Bo, Ox (wat de boeken II t/m V betreft) en Br (het eerste boek) afkomstig. Van de andere kant zette deze tekst zich voort in Le′, die zich op zijn beurt in twee richtingen afboog. Enerzijds naar Le″, anderzijds naar Ga″.

Van Le″ zijn twee van de ons bekende teksten afkomstig: Le en HH1(5), van welke laatste wij enkel grote stukken uit het ‘vijfde boek’ kennen en enige fragmenten uit het ‘eerste boek’, waarvan I 10a het meest sprekende is. Deze fragmenten vinden wij als inlassingen in het Haagse hs. 75 G 10.

Ook Ga″ splitste zich weer naar twee kanten. Hij is zowel de bron geweest van tekstvorm II als van Ga′, die de ‘Vorlage’ geweest

[p. 146]

moet zijn van Ga, het 2e t/m het 5e boek van Br en van HH1(1), waarvan wij slechts enkele fragmenten kennen uit de inlas in H1.

Om het stemma te completeren zullen wij nu trachten zowel Be, Bo, Ox en Br, als de handschriften van tekstvorm II: N, H2, H1 en A nauwkeuriger te plaatsen.

4. De handschriften Berlijn, Oxford, Bonn en Brussel II 1302 (boek I)

Van deze hss. is Berlijn het oudste (1446) en Brussel het jongste (1592). Het uit 1464 stammende hs. van Bonn staat hier dus tussen in. Het manuscript uit Oxford is niet nauwkeurig te dateren. Zelf kan het in geen geval een bron geweest zijn, omdat Ox immers het eerste boek niet heeft en ook in het vijfde boek grote stukken zijn weggelaten.

Maar van de andere kant kunnen Be en Bo ook niet de bron geweest zijn van Ox. De in IV 56 regel 22-25 voorkomende zin: Ende dat segghe ic di etc. staat in Ox op de juiste plaats, maar wordt door Be en Bo enkele regels ervóór ingelast (regel 14-17). Bovendien laten Be en Bo in regel 20 van hetzelfde fragment verblidende weg, dat wel in Ox gevonden wordt.

Be is ook niet de directe bron van Bo geweest, gezien enkele omissies, waarvan de tekst wel in Ox en Bo gevonden wordt. Vgl. IV 56 regel 33: Be: mi dat bevele - Bo, Ox: mi doch dat bevele. V 30 regel 27 Be: blijde - Bo, Ox: soe blide.

Anderzijds wijkt Bo somtijds af van Be en Ox. Vgl. V 30 regel 1 Bo: sy was graciose - Be, Ox: si was seer gracioes. Ibidem regel 9 Bo: seer vuerich - Be, Ox: seer vuerich ende bernende. Regel 16-17 Bo: soe ledigen herte - Be, Ox: soe vrijen ende so ledigen herte. In regel 27 laat Bo ende weg, in regel 34 leest Bo: en liden, Be, Ox: te liden. In regel 35 vertoont Bo een omissie van hoerde, en in regel 45 staat Bo met wien tegenover Be, Ox die mit wien lezen.

In andere gevallen heeft Ox varianten, die, hoewel ieder op zich genomen niet, toch voldoende frequent zich voordoen om te mogen concluderen tot aan Ox eigen lezingen. Vgl. IV 56 regel 7 Ox: Doe ic aen den cruce hinc - Be, Bo: doe ic hienck aen den cruce; regel 17 Ox: ende oec segghe ic di - Be, Bo: Ende (dat) (ick) segge (ic) u; regel 21, waar in Ox dat gebet ontbreekt; eenzelfde omissie in regel 28: dit i.p.v. dit

[p. 147]

gebet; regel 29 Ox: Hi antwoerde - Be, Bo: Doe antworde hi; V 30 regel 13-14 Ox: oetmoedicheiden, hartheiden - Be, Bo: oetmoedicheit, haertheit; regel 15 Ox: ghesaecten - Be, Bo: gesaten; regel 25 waar in Ox in den gebede ontbreekt; regel 30 waar Ox (terecht) ende heeft staan; regel 38 Ox: of si las of si bede of si leerde - Be, Bo: of si bede of si leerde of si las; regel 41 Ox: hoghen love - Be, Bo: love; regel 43 Ox: werdich ende recht te wesen - Be, Bo: werdich te wesen ende recht.

Wij merken derhalve in deze onmiskenbare gelijke teksten de volgden verschillen op:

- Be verschilt van Bo en Ox, waar die onderling gelijk zijn.

- Bo verschilt van Be en Ox, waar die onderling gelijk zijn.

- Ox verschilt van Be en Bo, waar die onderling gelijk zijn.

In ieder geval dienen wij dus vóór deze drie handschriften een ander aan te nemen, Be″, waarvan Be, Bo en Ox afkomstig moeten zijn.

Maar aangezien Be en Bo identieke fouten hebben, die niet in Ox gevonden worden, moeten deze beide handschriften teruggaan op een derde, Be′, dat op zijn beurt weer terug moet gaan op Be″.

Zo krijgen we het volgende stemma:

Men zal opmerken, dat wij in dit stemma ook het eerste boek van het Brusselse handschrift tot Be′ hebben teruggevoerd. De reden hiervan is dat de tekst van dit hs. enerzijds gelijk aan die van Be en Bo, maar dat er anderzijds verschillen zijn aan te wijzen, zowel met Be als met Bo.

[p. 148]

De verschillen met Be vindt men in Ib regel 6 (Be: comende, Bo, Br: comen), regel 21-22 (Be: suverlic ende schoen, Bo, Br: scoen), regel 36 (Be: seggende dit woirt, Bo, Br: seggende), regel 42 (Be: edelre maghet, Bo, Br: maget). De verschillen met Bo vindt men in I 1b regel 2-3 (Bo: Missus est angelus las, ghesant is die enghel, Be, Br: (las) Missus est angelus (las)), regel 19 (Bo: Daerna ghinck, Be, Br: Daernae soe ginc), regel 26 (Bo: maget Maria, Be, Br: maget), regel 37 (Bo: die deerne des Heren, Be, Br: die deerne ons Heren); I 19a regel 15 (Bo: ende mynne instorte hij, Be, Br: ende mynne die instorte hi), regel 19 (Bo: vraechde sij onsen Heer, Be, Br: vraechden si).

Wel is het mogelijk dat Br I afkomstig is van een tekst die tussen Be″ en Be′ inligt. Vgl. I 1b regel 36-37, waar Br I en alle andere handschriften, uitgezonderd Be en Bo, lezen Siet hier die deerne, i.p.v. Siet die deerne, maar dit verandert aan de structuur van het stemma niets en maakt o.i. de zaak nodeloos gecompliceerder. Tenslotte zullen tussen de veronderstelde en de ons bekende handschriften nog wel andere manuscripten bestaan hebben, waardoor de eigen lezingen der verschillende codices veroorzaakt zijn. Vandaar dat wij de verbindingslijnen steeds met stippellijnen hebben aangegeven.

Dat Br uit twee verschillende teksten bestaat is niet onverklaarbaar. Uit de ons bekende handschriften weten wij immers, dat niet alle de volledige tekst hadden. Leeuwarden geeft alleen het eerste boek, Oxford alleen de laatste vier. Zo blijkt ook Br slechts de beschikking gehad te hebben over een afzonderlijk eerste boek en een afzonderlijke tekst van de vier andere. De combinatie van beide leverde voor de kopiiste het volledige werk. De bespreking van de bronnen der oervertaling zal ons opnieuw doen kennismaken met de eigen plaats, die het eerste boek steeds blijkt in te nemen (vgl. pag. 169). Aangezien dit boek met zijn beschouwingen n.a.v. het kerkelijk jaar een afgerond geheel vormt en als zodanig een andere karakter draagt dan de overige boeken, is dit niet onbegrijpelijk.

5. De handschriften van tekstvorm II

De handschriften van Nijmegen, Den Haag 1, Den Haag 2 en Amsterdam moeten teruggaan op een oerbewerking (die wij N′

[p. 149]

zullen noemen) omdat geen der vier teksten een directe afhankelijkheid vertoont van een der andere.

De mening van Dolch^83. dat Amsterdam van deze tekstvorm de voornaamste vertegenwoordiger zou zijn, moeten wij afwijzen op grond van het feit, dat A wat de inhoud betreft afwijkingen vertoont van N, H2 en H1 (bij dit laatste hs. uiteraard afgezien van de inlassen HH1(1) en HH1(5)).

Zoals men uit het overzicht in Bijlage B kan zien mist A tegen het einde de pericopen I 26b, I 11b en I 47 en vertoont het, in vergelijking met de andere handschriften van deze groep, een iets gewijzigde volgorde. Een discrepantie die evenwel niet onverklaarbaar is en aan een vergissing geweten kan worden. Per ongeluk werd I 34ab overgeslagen en kort daarop I 26b. Dit laatste kan veroorzaakt zijn door het feit, dat zowel I 41 als I 26b en I 42 over Maria handelen. De kopiist bemerkte echter dat hij I 34ab had overgeslagen en daarom laste hij dit stuk in na I 42. Bij de voortzetting van zijn kopieerarbeid sloeg hij opnieuw iets over, nl. I 11b en I 47, waarvoor wederom een verklaring te geven is: hij herinnerde zich bij een stuk over Maria gebleven te zijn (I 42), maar zag hiervoor I 47 aan, dat eveneens over Maria handelt. Achter dit hoofdstuk ging hij dus door met I 30 en kwam zo weer in gelijke tred met de anderen.

Dat H1 met zijn inlassingen en interpolatie (vgl. pag. 125 e.v.) niet de basis geweest kan zijn van de andere drie behoeft na al hetgeen over dit handschrift in het voorgaande gezegd is niet meer aangetoond te worden.

N kan evenmin als grondslag hebben gediend van deze groep, aangezien dit handschrift na f. 49v geen rubrieken meer heeft, die wel in de andere handschriften worden aangetroffen.

Maar ook H2 is niet de oertekst geweest, waarvoor als bewijs aangehaald kan worden het ontbreken van het opschrift Hoe dat die mensche tot Gode vlien, dat wel in A, H1 en N (f. 28r) aanwezig is.

Een andere aanwijzing hiervoor kan men vinden in I 1b regel 13, waar H2, in onderscheid met alle andere handschriften, leest van den hemel totter eerden i.p.v. van der eerden totten hemel. Hetzelfde vinden we in regel 26-27.

Deze argumenten mogen voldoende zijn om de stelling te staven,

83. o.c. p. 25.

[p. 150]

dat de vier manuscripten van tekstvorm II afkomstig moeten zijn van een oerbewerking N′.

Tussen deze N′ en de handschriften N en H2 moet echter nog een handschrift worden aangenomen, dat we HN zullen noemen, omdat deze beide codices gezamenlijke afwijkingen vertonen van H1 en A.

In I 1b regel 11 schrijven N en H2 dien huse i.p.v. den huse. Vgl. ook regel 17: die choren i.p.v. die ander choren; regel 27: in der manieren eenre muere i.p.v. in der manieren van eenre muren; regel 30: als een schoen ende een verweent iongelinc, waar H1 heeft: als een schoen ende als verweent ionghelinc en A: als een scoen verweent ionghelinc.

In de tekstuitgave van het Nijmeegse handschrift hebben wij de varianten aangegeven m.b.t. H1, H2 en A. Aan dit notenapparaat ontlenen wij nog de volgende voorbeelden. Op f. 69r (noot e pag. 315) ontbreekt in N en H2 ende ontbijnde die zunden ende rijc make die armoede der duechden alre menschen. Andere gevallen van gelijke omissies in N en H2 vinden we op f. 35r (noot d pag. 247), f. 64v (noot d pag. 307), f. 79r (noot a pag. 339). Op f. 116v leest N met H2 levens i.p.v. loves in H1 en A (noot b pag. 419) hetgeen de juiste vertaling is.

Dit moge voldoende zijn om de samenhang tussen N en H2 via een andere tekst, HN, als zeker te kunnen beschouwen.

Een dergelijke samenhang bestaat er niet tussen H1 en A (behalve vanzelfsprekend via N′). Integendeel. A blijkt menigmaal een eigen weg te gaan en wij menen zelfs te moeten stellen, dat de Amsterdamse tekst kennis heeft gedragen van een ander handschrift, op grond waarvan verschillende wijzigingen zijn aangebracht. Verscheidene gegevens wijzen erop, dat dit handschrift behoord kan hebben tot de groep die van Ga′ afkomstig is.

In I 1b regel 30-31 leest A scoen verweent ionghelinc, N, H2 en H1 schoen ende (als) (een) verweent iongelinc. Ga heeft schoen lieftich iongelinc, maar lieftich kan eigen aan Ga zijn, want Le schrijft verweent, zodat in Ga′ inderdaad schoen verweent iongelinc kan hebben gestaan, welke tekst, afkomstig van Le′, via Ga′ door A is overgenomen.

In I 19a regel 20 wijzigt A hemel van N en H2 (H1 heeft dit fragment niet, wel HH1, waar ook hemel staat) in hemelen, welke lezing, behalve in Be, Bo en Br, ook in Ga wordt aangetroffen. In regel 21 vult A waren mi van N en H2 aan tot waren bi my, wat ook in Le, HH1

[p. 151]

en Ga gevonden wordt. In regel 22-23 vinden we een mennichte der engelen van N en H2 (alsmede van Le, Be, Bo en Br) bij A veranderd in een menichte der enghelscher scaren, een lezing die toch enige verwantschap toont met een menichvoldiche schare van Ga en HH1. In regel 25 heeft N met H2 onsen Heer, waarvoor A schrijft den Heer, wat weer in Le, HH1 en Ga aangetroffen wordt.

In IV 56 wijzigt A het aantal Onze Vaders, dat N, H2 en H1 op 5533(5534) stellen - welk aantal alleen in het latijnse handschrift Utrecht 247 gevonden wordt, nl. 5534 - weer in het ‘juiste’ getal 5460, zoals de hss. Be, Bo, Ox, Br en Ga dat geven en dat ook in alle latijnse handschriften staat, behalve in Lo, dat 5475 heeft (vgl. hiervoor pag. 227, noot 2 bij de middelnederlandse tekst). Wij komen op deze variant terug bij ons onderzoek naar de latijnse bron(nen) der middelnederlandse vertalingen.

In V 30 regel 10 wijzigt A mynnen, dat zowel in Be, Bo, Ox als in HH1, N, H2 en H1 gevonden wordt, in caritaten, dat verder slechts in Br en Ga wordt aangetroffen. In regel 29-30 schrijft A diende ende blide maecte ende vrolic, een lezing die vrijwel overeenkomt met Be, Bo, Ox, Br en Ga: die oer dienden blijde makede ende vroelic, terwijl N, H2 en H1 een andere volgorde hebben: dienden blide ende vrolic maecte. In regel 31-32 lezen wij in N, H2, H1 den Heer te loven, maar in A Gode te loven, welke tekst ook in Ga gevonden wordt (Br Gode voer haer te lovene).

Aan deze gegevens, ontleend aan de partituren, kunnen van elders nog andere worden toegevoegd. Zo leest N (f. 120r) met H2 en H1 in I 29 constelicheit, A daarentegen met Le, Be, Bo, Br en Ga const. In I 30 lezen N (f. 126v), H2 en H1 dit tot eenre antwoerde, maar A met Le, Be, Bo, Br en Ga dese antworde. In I 34a hebben N (f. 119r), H1 en H2 wederheiden, A wederstoot, welke lezing ook in Le, Be, Bo en Br gevonden wordt. Weliswaar heeft Ga tribulacien, maar gezien de voorliefde van Ga voor eigen formuleringen, is het aannemelijk dat in Ga′ eveneens wederstoot heeft gestaan. In III 9b wordt in N (f. 81v), H1 en H2 cum homo laudat Deum weergegeven met hoe meer enich mensche Gode lovet. I.p.v. hoe meer lezen we in Be, Bo, Ox, Br en Ga als en in A wanneer, hetgeen in ieder geval wijst op een welbewuste correctie van A in de richting der genoemde hss. In II 43 schrijven N

[p. 152]

(f. 50r), H1 en H2 vernam van enen persoen. A laat van enen persoen weg in overeenstemming met Be, Bo, Ox, Br en Ga, die dit ook missen, ofschoon in alle latijnse handschriften a quodam staat.

Wat uit deze gegevens met vrij grote zekerheid vastgesteld kan worden, is dat A geen slaafse kopie is, maar een andere, niet tot tekstvorm II behorende, middelnederlandse vertaling ter vergelijking en correctie heeft benut. Dat het een vertaling geweest moet zijn menen wij te kunnen opmaken uit de omissie van enen persoen in ons laatst aangehaalde voorbeeld, omdat alle andere vertalingen dit ook niet hebben ofschoon het wel in de latijnse teksten staat.

Moeilijker is het de vertaling aan te wijzen die benut is. Want in de meeste voorbeelden vinden wij de Amsterdamse lezing in vrijwel alle andere handschriften van tekstvorm I. De voorbeelden van I 19a regel 23 (schare), V 30 regel 10 (caritaten) en V 30 regel 31-32 (Gode te loven) wijzen echter in de richting van Ga′.

Wij kunnen nu ons stemma afronden met het volgende schema van tekstvorm II.

[p. 153]

§ 4. De latijnse bronnen der middelnederlandse vertalingen

In de titel van deze paragraaf wordt met opzet gesproken van ‘bronnen’ en niet van ‘bron’, omdat het hier niet alleen gaat om de tekst die ten grondslag gelegen heeft aan de oorspronkelijke middelnederlandse vertaling, maar ook om die teksten, waarvan men kan veronderstellen dat zij gebruikt zijn door de verschillende kopiisten. In het voorgaande zagen wij reeds dat o.a. Le″ een latijnse tekst tot zijn beschikking gehad moet hebben.

Vandaar dat de vraagstelling een tweeledige zal moeten zijn: welke tekst heeft de eerste Nederlandse vertaler gebruikt en welke tekst of teksten hebben de kopiisten ten dienste gestaan?

1. De latijnse bron van de oervertaling

Bij het vaststellen van deze bron gaan wij er van uit, dat er in principe maar twee mogelijkheden zijn: òf de bron heeft behoord tot de groep die ons bekend gebleven is in de hss. Ka, Keu en U 246, òf zij heeft behoord tot de groep waarvan U 247 een vertegenwoordiger is (vgl. voor deze tweedeling pag. 109 e.v.). Daarbij dienen wij echter wel rekening te houden met de niet denkbeeldige kans dat de vertaler beschikt heeft over meer teksten, eventueel behorend tot beide families. Of deze mogelijkheid inderdaad werkelijkheid geweest is, zal ons onderzoek moeten uitmaken.

Aangezien de oervertaling ons niet meer bekend is, zijn wij genoodzaakt gebruik te maken van een werkhypothese, die wij als volgt zouden willen formuleren:

- Als de hss. N, H2, H1, A, HH1(1), Ga, Br II-V, Ox, Be, Bo en Br I dezelfde vertaling hebben, mogen wij veronderstellen dat deze vertaling de oorspronkelijke geweest is, omdat Le″ corrigerend te werk is gegaan, waardoor Le en HH1(5) een andere versie kunnen vertonen.

- Als de hss. Le, HH1(5), N, H2, H1, A, HH1(1), Ga en Br II-V een gelijke lezing hebben, kunnen wij aannemen dat deze lezing ook in de oervertaling heeft gestaan en de discrepantie van Ox, Be, Bo en Br I op rekening van Be″ gezet mag worden.

- Als de hss. Le, HH1(5), Ox, Be, Bo en Br I met elkaar overeen-

[p. 154]

komen, is het plausibel aan te nemen in hun vertaling die van de oertekst te zien, omdat de varianten van de andere hss. in Ga″ of Ga′ kunnen zijn veroorzaakt.

Wat de keuze van het vergelijkingsmateriaal betreft, hebben wij ons laten leiden door duidelijke verschillen tussen Ka, Keu en U246 enerzijds en de overige latijnse handschriften anderzijds. Bovendien ontleenden wij de voorbeelden - om een eerste indruk te krijgen - aan het eerste boek, omdat wij op deze wijze ook Le in ons onderzoek konden betrekken.

Om een opeenhoping van afkortingen te vermijden, geven wij ‘alle andere latijnse handschriften’ weer met ‘Sol.’, waarmee dan bedoeld wordt, dat de desbetreffende lezing gevonden wordt in alle handschriften, zowel van groep A als van groep B, met uitzondering van de uitdrukkelijk genoemde. Om dezelfde reden spreken wij, wat de Nederlandse vertalingen aangaat, slechts van Le, N, Ga en Be, omdat deze de hoofdvertegenwoordigers genoemd kunnen worden van de vier voornaamste aftakkingen. Be sluit dus tevens Bo en Br I in (wanneer wij later nog voorbeelden aan andere boeken ontlenen, eveneens Ox); N vertegenwoordigt ook H2, H1 en A; Ga staat tevens voor HH1(1) en Br II-V. HH1(5) zal zo nodig apart vermeld worden.

De noten verwijzen naar de aantekeningen bij de latijnse tekstuitgave.

1.

(noot 297). In I 1b zien wij dat Sol.: cum ignito choro in Be, N en Ga wordt weergegeven met mitten (van den) vuerigen choer, terwijl Le schrijft: mit een vuerkijn uten choer, overeenkomend met cum igniculo de choro van Ka, Keu en U 246.

2.

(noot 301). In hetzelfde caput I 1b leest Sol.: et facite me ad ipsum totis viribus anhelare et post ipsum die noctuque suspirare. Ka, Keu en U 246 hebben dit verkort tot: et facite me die noctuque ad ipsum suspirare. Ga heeft dit fragment niet, maar zowel Le, Be als N volgen de verkorte tekst. Le met zijn bekende neiging tot parallellisme: ende doet my nacht ende dach na hem begheren ende lusten ende suchten. Be: ende doet mi nacht ende dach nae om suchten. N: ende doet mi dach ende nacht tot hem suchten.

[p. 155]

3.	(noot 305). In I 5c heeft Sol.: Omnemque denique conversacionem meam, necnon omnia bona mea tam divina quam humana, in passione mea omnia totaliter homini contuli. Ook hier hebben Ka, Keu en U 246 een verkorte versie, waarbij dit keer zich ook Charleville, München 2 en Londen aansluiten: Omnemque (denique ontbr. U 246, Lo) conversacionem meam et passionem meam totaliter homini contuli. Opnieuw volgen Le, Be en N (Ga heeft ook dit fragment niet) deze laatste tekst. Le: Ende dat ic alle mijn wanderinge, mijn leven ende mijn passye altemael den mensche ghedaen hebbe ende gegeven. Be: Voertaen soe heb ic mijn passie ende mijn wandelinge altemael gegeven den mensche. N: Ende alle mijn wanderinge ende mijn liden heb ic den mensche altemael gegeven.
4.	(noot 32). In I 11 leest Sol.: celesti gloria, Ka, Keu en U 246: celesti gracia. Be en N (wederom ontbreekt in Ga dit fragment) vertalen: (van) der hemelscher glorien. Le: mit hemelscher gracien. Hetzelfde verschijnsel dus als wij in het eerste voorbeeld opmerkten.
5.	(noot 103). In I 13a heeft Sol.: ab hominibus, Ka, Keu en U 246 alsmede Londen: ab omnibus. Le, N en Ga vertalen: van allen menschen, Be: van enen ygeliken. Ofschoon dit voorbeeld niet zo sterk is, schijnen de Nederlandse vertalingen de laatste tekst te volgen.
6.	(noot 323). In I 19a wordt Sol.: ipsum en Ka, Keu, U 246: Dominum door alle handschriften vertaald met Heer, uitgezonderd HH1(1), dat hem schrijft. Doch zoals wij bij de bespreking van deze passage gezien hebben (vgl. pag. 138), behoeft de variant van HH1(1) niet noodzakelijk aan de invloed van een latijnse tekst te worden toegeschreven.
7.	(noot 344). In I 20b heeft Sol.: et audivit Dominum dicentem, Ka, Keu, U 246 en Charleville: et Dominum dicentem. De volledige tekst bij Sol. luidt: Item cum in Processione cantaretur: Et benedixit eos, vidit in aere supra conventum manum miri decoris congregationem benedicentem et audivit Dominum dicentem. Alle middelnederlandse vertalingen volgen de verkorte versie van de tweede groep. N, Ga: Ende onse (die) Heer seide; Le: Ende die Heer sprac; Be: ende onse Heer seggende.
8.	(noot 246). In I 22d heeft Sol.: specialis dulcedinis, Ka, Keu en U 246: spiritualis dulcedinis. Alle Nederlandse hss. hebben der geesteliker sueticheit, in overeenstemming dus met de laatste lezing.
9.	(noot 248). In ditzelfde fragment I 22d lezen alle latijnse hss.

[p. 156]

	met uitzondering van U 247: per felicem experienciam divicias deliciarum mearum. In U 247 ontbreekt divicias, welk woord evenwel in alle Nederlandse hss. vertaald blijkt, een aanwijzing dat U 247 zelf niet de bron geweest is.
10.	(noot 363). In I 23 lezen alle latijnse hss., met uitzondering van U 246: o nobilis virgo. U 246: o notabilis virgo. N volgt de laatste lezing: o merkelike maget, Le en Be (Ga heeft dit fragment niet): o edel maghet, hetgeen een aanwijzing is dat ook U 246 zelf niet de bron van de oervertaling is geweest.
11.	(noot 365). In ditzelfde hoofdstuk I 23 hebben Sol., Keu en Ka: et Deum animamque simul contexit; U 247: et Deum animamque contexit; U 246: et Deum cum anima contexit. Ook hier volgt N U 246: ende bedecte Gode mitter sielen. Le en Be volgen de eerste lezing: ende bedecte (daermede) God ende die ziel tesamen.
12.	(noot 380). In I 25b hebben alle latijnse handschriften, met uitzondering van U 246: cum pedes eius sanctissimos manibus ablui, crinibus tersi. U 246 leest: cum pedes eius sanctissimos ablui lacrymis et crinibus tersi. Ook hier volgt N U 246: doe ic sijn alre heilichste voete dwoech mit minen tranen ende droechde mit mijn haer. Le en Be volgen de eerste versie: doe ic sijn heilighe voeten dwoech mit minen handen ende wisschede (droegede) mit minen hare. Ga ontsnapt helaas aan een vergelijking omdat het precies de cruciale woorden overslaat: doe ic sijn voeten dwoech ende droechde myt mynen haer.
13.	(noot 399). In I 26a heeft U 246 spirituale tegen alle andere hss. speciale. Dit laatste wordt door alle vertalingen gevolgd: sonderlinge.
14.	(noot 437). In I 26b schrijft Sol.: totam amoris divini plenitudinem, Ka, Keu en U 246: totam sui amoris plenitudinem. N en Be (Ga heeft dit fragment niet) vertalen volgens de eerste lezing, die geheel (alle die) volheit sijnre godliker minnen, Le volgens de tweede: alle volheit sijnre minnen.
15.	(noot 408). In I 26c vormt U 247 met vanus et vacuus videatur een uitzondering op alle andere teksten die slechts vacuus videatur hebben. N volgt deze keer U 247: ydel ende ledich en schene, in tegenstelling tot Le (ondanks diens parallelliserende tendenz!) en Be (weer ontbreekt dit stuk in Ga), die de andere lezing volgen: ydel en schine (werde).

[p. 157]

16.	(noot 412). In I 28 schrijft Sol.: sanctos, Ka, Keu en U 246: electos. Le en Be (opnieuw laat Ga verstek gaan) volgen de laatste lezing: uutvercoren, N gaat met de eerste mee: heiligen.
17.	(noot 425). In I 29 heeft Sol.: reginam glorie, Ka, Keu en U 246: reginam celi. Be en Ga volgen de eerste versie: coninginnen der glorien, Le en N de tweede: coninginnen van hemelrijc (des hemels).
18.	(noot 450). In I 30 lezen alle hss., met uitzondering van U 246, presentaret. U 246: offerret sive presentaret. Dit laatste heeft ook N: soude offeren of presentieren. Le, Be en Ga hebben de eerste lezing: presenteren soude.
19.	(noot 451). In ditzelfde hoofdstuk I 30 volgen alle vertalingen met: ontsprekeliker de lezing van Ka, Keu, U 246, Charleville en München 2: ineffabili, waar Sol. heeft: inestimabili.
20.	(noot 452). Eveneens in I 30 hebben U 246 en U 247: multitudine angelorum circumdatum, Sol., met inbegrip van Ka en Keu: multitudine angelorum hinc inde circumdatum. Be, Ga en N volgen het laatste. Be, Ga: omset mit menichvoldicheit der engelen alom; N: ombevangen hier ende daer mit voelheit der engelen. Le schijnt met de eerste lezing mee te gaan: daer veel engelen omtrent waren.
21.	(noot 456). Ook in I 30 wordt de lezing van Sol.: hauriunt gevolgd door N, Be en Ga: sceppen (sceppende), die van Ka, Keu en U 246: percipiunt door Le: ontfaen.
22.	(noot 420). In I 34a kent de latijnse tekst drie lezingen. Sol.: me perfecte sequendo et imitando; U 246: me perfecte sequendo ymitavit; Keu en Londen: me perfecte sequendo. Le schijnt de laatste lezing te volgen: mi volghende volcomelic. De andere hss., met name Be, wijzen, ondanks de oplossingen van het parallellisme, in de richting van Sol. Ga: my volmaectelic navolchden; N: mi volcomelic naegevolget hevet; Be: my volcomelic naevolghende.
23.	(noot 421). In I 34b heeft Sol.: tanta apostoli gloria, Ka, Keu en U 246: tanti apostoli gloria. N vertaalt volgens de laatste lezing: die glorie so groten apostels. De andere hss. volgens de eerste. Le: so grote glorie des apostels; Ga: van alsulcker groter glorien des apostels; Be: soe groeten glorie van desen apostel.
24.	(noot 470). In I 34c hebben U 246 en U 247 samen een afwijkende lezing: numquam deficiet in eternum. Sol., met inbegrip van Ka

[p. 158]

	en Keu, leest: numquam deficiet, welke versie door alle vertalingen gevolgd wordt. N, Ga en Be: nummermeer gebreken en sal; Le: nymmermeer gebreken of vergaen en sel.
25.	(noot 438). In I 42 heeft Sol.: habens in pectore scriptam aureis litteris angelicam salutacionem. Ka, Keu en U 246: habens in pectore scriptam angelicam salutacionem. Zowel N, Le als Be (Ga heeft dit stuk niet) zijn in overeenstemming met de tweede lezing: ende had (hebbende) in haerre borste gescreven die engelsche gruet.
26.	(noot 442). In ditzelfde hoofdstuk I 42 schrijft Sol.: sua gracia me tam graciosam effecit, Ka, Keu en U 246: sua gracia effecit. N volgt Sol.: hevet mi...mit sijnre genaden also vol genaden gemaect. Le en Be volgen de tweede groep: hevet doer sijn graci gedaen en ende dede mit sijnre gracien.

Deze voorbeelden tonen tezamen een tamelijk verwarrend beeld. De veronderstelde oervertaling blijkt op geen der ons bekende latijnse teksten uitdrukkelijk terug te gaan. Nu eens volgt ze Sol. minus U 246, dan weer Sol. minus U 247 of Sol. minus U 246 en U 247. Elders Sol. minus Ka, Keu, U 246 of juist precies die laatste groep. Om enig overzicht te krijgen is het dienstig de gevonden gegevens schematisch te ordenen. We krijgen dan het volgende beeld: (zie de tabel op pag. 159).

Voor ogen houdend dat met ‘Sol.’ bedoeld is: alle handschriften, behalve de groep Ka, Keu, U 246, tenzij een bepaald hs. er met name als ontbrekend bij vermeld wordt (dan zijn derhalve de niet genoemde van deze groep er wel bij ingesloten) zien wij dat van de 26 gevallen de oervertaling in 16 gevallen overeenkomt met Sol. en in 10 gevallen met de groep Ka, Keu, U 246.

Nu is het opmerkelijk dat in 4 gevallen (de nummers 3, 5, 9, 19) de lezing van Ka, Keu en U 246 óók gevonden wordt in één of meer hss. van de andere groep. Dit wettigt het aantal overeenkomsten van de oervertaling met ‘Sol.’ reeds op 20 te stellen.

Neemt men dan nog in overweging dat in I 22d (nr. 8) de woorden specialis en spiritualis beide een oplossing kunnen zijn van eenzelfde afkorting en dus niet dwingend in een bepaalde richting wijzen en dat de vertaling van ipsum in Heer (I 19a, nr. 6) niet nood-

[p. 159]

	Sol. -U 246	Sol. -U 247	Sol. -U 246, 247	Sol.	Ka, Keu, U 246	U 246	U 247
oervert.
1. I 1b				×
2. I 1b					×
3. I 5c					×
4. I 11				×
5. I 13a					×
6. I 19a					×
7. I 20b					×
8. I 22d					×
9. I 22d		×
10. I 23	×
11. I 23			×
12. I 25b	×
13. I 26a	×
14. I 26b				×
15. I 26c		×
16. I 28					×
17. I 29				×
18. I 30	×
19. I 30					×
20. I 30			×
21. I 30				×
22. I 34a				×
23. I 34b				×
24. I 34c			×
25. I 42					×
26. I 42					×

zakelijk het Dominum van Ka, Keu en U 246 behoeft te volgen, omdat de aanduiding van Christus met onse Heer herhaaldelijk voorkomt en min of meer als een gangbare benaming beschouwd kan worden, dan blijven er slechts 4 gevallen over waarin wij de door de oervertaling gevolgde lezing alleen in de groep Ka, Keu en U 246 hebben aangetroffen (de nummers 2, 16, 25 en 26).

Gezien echter het grote aantal overeenkomsten met Sol. en de gevallen waarin de lezing van de groep Ka, Keu en U 246 toch nog

[p. 160]

gevonden wordt in handschriften van de andere groep, lijkt het niet vermetel die 4 gevallen van exclusieve overeenkomst met de groep Ka, Keu, U 246 te verklaren door onvolledige bekendheid onzerzijds met de hss. van de andere groep. Het ligt immers voor de hand aan te nemen dat niet alle handschriften bewaard bleven of ons bekend zijn. De exclusiviteit van die 4 gevallen zou derhalve slechts schijnbaar kunnen zijn.

Ofschoon wij dus niet tot een volledige zekerheid kunnen komen, lijkt het ons niet al te gewaagd aan te nemen, dat de oervertaling der middelnederlandse handschriften gemaakt is uit een handschrift, dat behoord heeft tot de eerste familie van groep B.

Althans wat het eerste boek betreft...

Want nu doet zich een merkwaardig feit voor.

Een vergelijking der teksten van de overige boeken doet een opvallende gelijkenis aan het licht komen met de groep Ka, Keu, U 246.

Voor wij dit nader adstrueren, eerst een enkele opmerking. De moeilijkheid bij de boeken II-V is, dat wij voortaan Le missen en daarmee een criterium bij het vaststellen van de vermoedelijke tekst der oervertaling. We houden immers nu alleen de groepen N, Ga en Be over. En daar N en Ga teruggaan op eenzelfde Ga″ zal men soms zelfs maar van twee groepen kunnen spreken.

Nu menen wij te mogen aannemen dat groep Be het dichtste bij de oervertaling staat, omdat een fout in III 35 (N f. 27v) erop wijst, dat bij deze groep geen gebruik gemaakt is van een latijnse tekst ter vergelijking, althans voorzover niet boek I in het geding is (vgl. hetgeen wij opgemerkt hebben op pag. 137).

In III 35 lezen alle latijnse handschriften: nec eciam filum aut una festuca. In N is dit correct vertaald met: ia, een draet of een stroe. Ga en Br laten het onvertaald, maar Be leest: noch soe dreck, noch soe beestelick; Ox: noch draec noch beestkijn; Bo: noch soe draeck noch soe beestken. De verklaring lijkt geen andere dan deze te kunnen zijn: Be″ las in de oervertaling draec, waar draet stond, hetgeen niet onmogelijk is, gezien de grote gelijkenis tussen beide letters c en t in het gothische schrift. Maar eenmaal draec gelezen hebbend, werd stroe zinloos. In de samenhang van het fragment, waar het gaat over het feit, dat

[p. 161]

men niets alleen door de wil kan verkrijgen, is een voorbeeld van iets heel groots - de draak - en iets heel kleins - een beestje - volkomen begrijpelijk. Vandaar dat het strootje een beestje werd, om beide voorbeelden in het ‘dierlijke’ vlak te houden. Een vergelijking met de latijnse tekst had de moeilijkheid onmiddellijk kunnen oplossen, maar dit is blijkbaar niet gebeurd.

Neemt men hierbij tevens in aanmerking, dat ook in het eerste boek de door ons veronderstelde oertekst steeds in Be gevonden werd, dan menen wij verantwoord te zijn als wij in de (juiste) vertalingen van Be die zien, welke het dichtst bij de oertekst staan.

Wellicht ten overvloede zij vermeld, dat, waar Ga een bepaald fragment niet heeft, wij thans een beroep kunnen doen op Br II-V, die wel een volledige tekst heeft. Omdat in dit verband geen misverstanden kunnen optreden, spreken wij in het volgende slechts van Br, hiermee dus de boeken II-V van dit handschrift bedoelend.

27.	(noot 160). In II 16 heeft Sol.: internam consolacionem et suavitatem inerrabilem, et illa te cibabit. Ka, Keu en U 246: internam consolacionem inerrabilem et illa te cibabit. Alle vertalingen volgen de laatste lezing. Be: onseggheliken inwendigen troest ende si sal di spisen; Br: dien onsprekelijken ynwendigen troest, ende sij sal u spiisen; N: onsprekelike troest ende si sal di spijsen.
28.	(noot 486). In II 18 leest Sol.: ex amore, sive devocione sive compassione, sive contricione. Ka, Keu, U 246 hebben een andere volgorde: ex amore, sive compassione, sive devocione, sive contricione, welke door de Nederlandse hss. gevolgd wordt. Be: van mynnen of van medeliden of van ynnicheit of van berouwe; Ga: van mynnen of van medeliden of van ynnicheiden of van rouwen; N: uut minnen of uut mededogen of uut devocien of uut berouwe.
29.	(noot 155). In II 33 lezen Sol. èn U 246: Utinam de corde meo delectabilissimum et tibi decentissimum encenium facere possem. Ka en Keu: utinam de corde meo delectabilissimum (e)xenium facere possem. N en Br volgen de eerste tekst. N: of ic di van mijnre herten mocht maken een alre genoechlicste ende alre betaemlicste vriendelijke gift. Br: oft ic u mochte van mijnder herten maken een alder genuechgelijcste ende bequaemste ijuweel. Be de tweede: of ic di mocht van mijnre herten maken een iuwele dat di genuechlic weer.

[p. 162]

30.	(noot 169). De lezing van Sol. in II 34: latitudinem, wordt door N en Ga gevolgd, die van Ka, Keu, U 246: beatitudinem door Be. N: breetheit; Ga: wijtheit; Be: salicheit.
31.	(noot 182). In III 1 volgt N de tekst van Sol., die ook in Ka en Keu gevonden wordt: speciosus iuvenis, schone iongelinc. Be en Br die van U 246 en München 2: sponsus iuvenis: ionge brudegom.
32.	(noot 184). In hetzelfde hoofdstuk III 1 schrijft Sol.: in illa chorea omnes commilitones meos vestivi triplicibus. Maar Ka, Keu en U 246 hebben: in illa chorea omnes commilitones meos vestivi, tribus (Keu: triplicibus) vicibus quasi circuivi. Dit maal volgt Br de lezing van Sol.: in dien danse daer cleede ic alle mijn mederidders me <!> met drijderande cleeren. Doch zowel N als Be onderstellen de tweede tekst. N: in dien danse cledede ic alle mijn mederidders ende ic ganc om als drie reysen. Be: in den danse clede ic alle mijn mederidderen doe ic als driewerve om ghynck.
33.	(noot 185). Eveneens in III 1 lezen we bij Sol.: ibi pro te omnia inimicorum tuorum in me assumpsi iacula. Bij Ka, Keu en U 246, waarbij ook Lo zich aansluit: ibi pro te omnium inimicorum tuorum in me assumpsi iacula. Alle hss. volgen de eerste lezing, doch Be en Br hebben m.b.t. het pronomen possessivum een variant, waarvoor echter geen der ons bekende latijnse teksten aanleiding geeft. N: daer ontfinc ic in mi om dinen wille alle die gescutte dijnre vianden. Be: daer ontfyenc ic om dijnen wille [in (aldus Bo)] mi alle dat ghescutte mijnre vianden. Br: daer ontfinc ic om uwen wille alle die geschutten mijnder vijanden.
34.	(noot 191). In III 2 volgt slechts N de lezing van Sol.: in vero bono, in den gewarigen gode. Ga en Be die van Ka, Keu en U 246: in verbo bono. Ga: in enygen woerden; Be: in enygen goeden worden.
35.	(noot 260). In III 8 heeft Sol.: ad diem extremi iudicii. Maar alle vertalingen volgen de lezing van Ka, Keu en U 246: ad extremum diem. N: totten utersten dach; Ga: totten lesten dage; Be: ten lesten daghe toe.
36.	(noot 254). In III 11 wordt de lezing van Sol.: cum aliquam graciam tibi dedero gevolgd door N en Ga. N: wanneer ic di enige gracie geve; Ga: als ic u of yemant gheve enige gracie. Maar de lezing van Ka, Keu, U 246: cum aliquam graciam sentis de (ex) Deo, wordt door Be gevolgd: wilstu enyghe gracie van Gade gevuelen.
37.	(noot 271-272). In III 12 wordt de lezing die alleen maar gevonden wordt in U 247 gevolgd door Ga en Be. U 247: pro ani-

[p. 163]

	mabus in purgatorio existentibus ut cicius purgate ad celi gaudia pervenisse mereantur. Ga: ende voer die gheen die int vegevuer sijn, dat si haestelic moeten werden gereynicht ende varen totter ewiger blijscap. Be (wellicht via een tussenlezing, het punt van overeenkomst is echter varen): voer die sielen dat si haest gesuvert moeten werden ende verloest van der pijnen totter ewiger blijtscap varen moeten. Alle andere hss. hebben: pro animabus ut cicius purgate celi gaudia adipisci mereantur, welke versie in N gevonden wordt: voer die sielen dat si haest gesuvert moeten werden ende verdienen moegen te vercrigen die blijtscappen des hemels.
38.	(noot 84). In III 19 heeft Sol.: cum homines ad ecclesiam properant, Ka, Keu en U 246: cum homines ad missam se preparent. N volgt de eerste lezing: wanneer die menschen hem haesten te kerken te gaen. De andere hss. de tweede lezing. Ga: als die menschen hem bereyden ter myssen te gaen; Be: als die menschen om ter myssen bereyden.
39.	(noot 89). In III 20 is het N die de lezing, welke slechts in U 247 aangetroffen wordt, volgt: iuste cor eius excitaretur ad cogitandum et delectandum de me et in me. N: mit recht solde sijn hert verwect werden om te dencken ende genoechte te hebben van mi ende in mi. Alle andere hss. hebben: iuste cor eius excitaretur ad delectandum in me. Deze lezing wordt door de overige Nederlandse vertalingen gevolgd. Ga: Sijn herte solde sonder twivel beruert werden genuechte in my te hebben; Be: te rechte solde sijn herte beweget werden tot genuechten te hebben in mi.
40.	(noot 11). De in III 31 alleen in U 247 voorkomende lezing: in ore sive eciam in corde, wordt door N en Ga gevolgd. N: mitten monde of mitter herten; Ga: sal hi seggen of dencken in der herten. De lezing van de andere latijnse handschriften: in corde sive eciam in ore, door Be: in sijn herte of oec mitten monde.
41.	(noot 483). In III 39 schrijft Sol.: si mea carissima et michi similima filia esse volueris. Dit wordt door N vertaald met: ist dattu wilste wesen mijn alre liefste ende mi alre gelijcste dochter. Ka, Keu en U 246 laten filia weg: si mea carissima et michi similima esse volueris, welke lezing door Ga en Be wordt gevolgd. Ga: wildi mijn alre liefste sijn ende my alre meest geliken; Be: willestu mijn alre liefste sijn ende mijn alre gelijcste.
42.	(noot 54, 55). In IV 23 schrijft Sol.: Cui Dominus respondit: ‘Eya dilecta mea, noli merere; omnia enim mea tua sunt.’ Ad quod illa: ‘Si

[p. 164]

	vere omnia tua mea sunt, ergo et amor tuus meus est. Hunc ergo amorem tibi offero, ut per ipsum omne quod michi deest suppleatur’. Ka en U 246: Cui Dominus respondit: ‘Eya dilecta mea, noli merere; omnia enim mea tua sunt. Si vero omnia mea tua sunt, ergo et amor meus tuus est. Hunc igitur amorem tibi offero, ut per ipsum omnia que tibi desunt, suppleatur’. Keu heeft nog een andere versie: Cui Dominus respondit: ‘Eya dilecta mi, noli merere. Omnia enim mea tua sunt. Ergo et amor meus tuus est’. Et illa ait: ‘Hunc igitur amorem tibi offero, ut per ipsum omne quod sibi deest, suppleatur’. De versie van Sol. wordt gevolgd door N en Ga. N: Ende onse Heer antwoerde hoer: ‘Eya, mijn geminde, en wilt niet droevich wesen, want al dat mijn is dat is dijn.’ Doe seide si: ‘Ist dat waerachtelic al dat dijn is mijn is, so is oec dine minne mijn. Hierom so offer ic di dese minne opdat al dat mi gebreect overmids hoer vervullet werde’. Ga: Onse Here antwoerden: ‘Eya, mijn uutvercorenen, en wilt niet vresen, want alle dat mijn is dat is u’. Doe seid dese maget tot onsen Here: ‘Heer of alle dat u mijn is, soe is oec u mynne mijn. Dese mynne offer ic u dan, opdat ghi overmids hoer alle dat my gebreect wilt vervullen’. Be volgt de lezing van Ka en U 246: Die Heer antworde oer: ‘Eya, mijn gemynde en wil niet trueren, want alle dat mijn is dijn ende is alle dat mijn dijn, soe is oec mijn mynne dijn. Dese mynne geve ic di dan opdat doer oer vervult werde dat di ghebreket in der mynnen’.
43.	(noot 237). In IV 30 volgt N de lezing van Ka, Keu en U 246: assisto Deo Patri meo, sta ic bi Gode minen Vader. Ga en Be die van Sol.: assisto Patri meo, sta ic bi (voer) mijnen Vader.
44	(noot 239). In hetzelfde hoofdstuk IV 30 volgen alle vertalingen de lezing van Ka, Keu en U 246: qui hominem confortat (fortificat). N: die den mensche sterct; Ga: die den mensche sterck maect; Be: enen mensche sterket. Sol. leest: qui hominem reficit et confortat.
45	(noot 198). In IV 32a volgen N en Be de versie van Ka, Keu en U 246: quam gratuito amore. N: mit hoe groter minnen buten haren verdienste; Be: mit woe onverdiender mynnen. Sol. heeft: quam gratuito. Welke lezing Ga voor ogen heeft gehad is uit de vertaling niet duidelijk: dat ic se soe bequamelic vercoren heb. Br heeft een iets gecontraheerde tekst, waardoor de voor ons doel karakteristieke woorden verloren zijn gegaan.
46.	(noot 199). In Ka, Keu en U 246 ontbreekt in hetzelfde frag-

[p. 165]

	ment IV 32a de zin van Sol.: insuper ad specialem amorem et familiaritatem meam vocavi. Ook in de Nederlandse vertalingen is dit onvertaald gebleven.
47.	(noot 73). In IV 36 wordt de lezing van Sol.: Passio, gevolgd door N: Passie of liden. Die van Ka, Keu en U 246: vita door Ga en Be: leven.
48.	(noot 62). In IV 37 vinden we hetzelfde verschijnsel. N volgt Sol.: in Dei corde, int herte Gods. Be volgt Ka, Keu en U 246: divine misericordie, voer der gotliker ontfermherticheit. Hoe Ga en Br aan: in der tegenwoerdicheit Gods komen is niet duidelijk. Geen der ons bekende hss. geeft er aanleiding toe.
49.	(noot 68). Ook in IV 53 vinden we iets dergelijks. N volgt Sol.: cupio, begeer. Ga en Be volgen Ka, Keu en U 246: sicio, my dorst.
50.	(noot 43). In IV 56 volgen alle vertalingen, behalve N, de in alle latijnse hss. voorkomende lezing van 5460 Onze Vaders (uitgezonderd Londen, waar 5475 staat). Alleen U 247 heeft 5534 Onze Vaders en dit getal vinden we ook in N (of 5533).
51.	(noot 46). Eveneens in IV 56 is het weer N dat Sol. volgt: omnia vulnera mea patebant et singula vocem ad Deum Patrem emittencia... interpellabant. N: doe waren open al mine wonden ende si riepen alle totten hemelschen Vader ende baden. Ka, Keu en U 246 hebben een kortere versie: omnia vulnera mea et singulari voce ad Deum Patrem... interpellabant, welke door Be gevolgd wordt: riepen alle mijn wonden mit eenre sunderlynger stemmen ende baden. Ga sluit zich dichter aan bij Sol., ofschoon niet volledig: waren alle mijn wonden open ende si baden tot Gode als stemmen.
52.	(noot 282). In IV 59b sluiten N en Ga zich aan bij de lezing die alleen maar in U 247 gevonden wordt: paterne divinitatis filius et benignitatis, die soen der vaderliker Godheit ende lieflicheit (beide hss. hebben identieke tekst). Be volgt die der andere hss.: paterne benignitatis filius, soen der vaderliker goedertierenheit, waarbij merkwaardigerwijs zich dit keer Br met een gelijke tekst aansluit.
53.	(noot 284). In hetzelfde hoofdstuk IV 59b wordt de lezing die alleen maar in U 246 en U 247 gevonden wordt: nobilissimis gemmis et margaritis preciosis, door geen der vertalingen gevolgd. Alle sluiten zich aan bij de andere lezing: nobilissimis margaritis. N en Ga:

[p. 166]

	mit overedelen peerlen; Be: mit edelen margarieten; Br: metten alder edelsten margriten.
54.	(noot 293). In IV 59c gaat N met Sol. mee: amator hominum, die minnaer der menschen. Ga en Be volgen Ka, Keu en U 246: amator omnium, mynner alre menschen.
55.	(noot 163). In IV 60 wordt de alleen in U 247 voorkomende lezing: pro tuo amore door geen der vertalingen gevolgd. Alle sluiten zich aan bij die der andere hss.: pro tuo nomine, om dinen naem. Alleen Ga vormt een uitzondering (Br heeft: om uwen name) met om dinen wille, wellicht ontstaan o.i.v. de aan deze tekst corresponderende vraag van Christus, waarin sprake is van om mynen wille.
56.	(noot 125). In V 16 volgen alle vertalingen de lezing van Sol.: ignotum. N, Be: verborgen, Ga: onbekent. Ka, Keu en U 246 hebben: ignotum et incognitum.
57.	(noot 129). In V 19 schrijft Sol.: quod...remedium, wat door Ga gevolgd wordt: wat baten. Ka, Keu en U 246 schrijven: quod vel quale... remedium. Dit wordt gevolgd door N en Be: wat of hoedanige verlatenisse (baete).
58.	(noot 136). In V 22 wordt de lezing die alleen in U 247 gevonden wordt: et quidquid inde sustinerent vel sustinere debent, alleen door N gevolgd: ende so wat si daervan leden of liden souden. De lezing der overige hss.: et quidquid inde sustinere debent, wordt zowel door Ga: ende dat daer si om liden mochten, als door Be gevolgd: ende dat si daer om te lijden hadden.
59.	(noot 8). In V 30 schrijft Sol.: quia officiosa caritate et dulci societate miseris affectum ministravit compassionis, peccatoribus subsidium oracionis, negligentibus admonicionem correctionis, ignorantibus verbum instructionis. Ka en U 246 hebben: que(quia) officiosa caritate et dulci societate miseris affectum ministravit compassionem correctionis, ignorantibus verbum instructionis. Keu heeft een iets andere versie: que officiosa caritate et dulci societate miseris affectum ministravit compassionis et correctionis, ignorantibus verbum instructionis. N volgt de lezing van Sol.: omdat si mit so dienstachtiger minnen ende sueter geselscap bewijsde gonst des mededogens den onsaligen, den sonderen hulpe des gebedes, den versumelden vermaninge der beteringe ende den onwetenden dat woert der leringe. Be volgt een aan Keu verwante: als die mit diensthaftiger mynnen ende

[p. 167]

mit sueter gesellicheit aendiende ende bewijsde den armen onsaligen een bewegynge van medelijden ende van correctien den onwijsen ende die niet en wijsten dat wort der lerynghe. Ga is sterk verkort: want si diende den ellendigen myt caritaten ende myt sueten geselscappen die onwise ende die niet en wisten dienden si myt woerden der leringe (Br is aan Ga identiek). HH1(5) volgt de lezing van Ka en U 246: welker ambocht is te dienen die mit bedienstangher minnen ende mit soeter gheselscap den onsalighen minnentlike begheerte bewijsde alse medeliden der correctie ende onwetenden dat woert der leringhe.

Uitgaande nu van de veronderstelling dat de tekst van Be het dichtste die van de oervertaling benadert, ontstaat uit bovenstaande gegevens de op pag. 168 afgedrukte tabel.

Uit dit overzicht blijkt dat de vermoedelijke tekst van de oervertaling in 18 gevallen van de 33 overeenkomt met die van de groep Ka, Keu, U 246. Telt men hierbij de gevallen van overeenkomst met afzonderlijke hss. van deze groep (‘Ka, Keu’ - ‘Ka, U 246’ - ‘Keu’ - ‘U 246’), dan stijgt dit aantal reeds tot 22. Voegt men bovendien hierbij de gevallen waarin de oervertaling overeenkomt met de tekst van alle andere vertalingen, uitgezonderd precies de hss. U 246 en U 247, maar waarin de groep Ka, Keu, U 246 dus als zodanig vertegenwoordigd is, dan komt men tot 29. Zo blijven er nog 4 gevallen over waarin de oertekst afwijkt van de groep Ka, Keu, U 246 (de nummers 33, 37, 43 en 56).

Beschouwt men dit viertal nader, dan blijkt dat in nr. 33 Be weliswaar de juiste vertaling heeft van omnia, maar afwijkt in de vertaling van het pronomen possessivum. In nr. 37 is de overeenkomst met U 247 maar gedeeltelijk. Het in purgatorio existentibus, dat alleen in U 247 voorkomt, blijft ook in Be onvertaald. De overeenkomst bestaat alleen in de vertaling van pervenisse door varen, waar N de lezing der overige hss. adipisci met vercrigen weergeeft. In nr. 43 behoeft de lezing van N niet op de groep Ka, Keu, U 246 terug te gaan. Want zoals op pag. 171 nog zal worden aangetoond, kan N′ deze lezing ook gevonden hebben in een aan U 247 verwant hs. Anderzijds kan de weglating van bi Gode een omissie van de oer-

[p. 168]

	Ka, Keu, U 246	Ka, Keu	Ka, U 246	Keu	U 246	U 247	Sol.	Sol. -U 247	Sol. -U 246, 247
oervert.
27. II 16	×
28. II 18	×
29. II 33		×
30. II 34	×
31. III 1					×
32. III 1	×
33. III 1							×
34. III 2	×
35. III 8	×
36. III 11	×
37. III 12						×
38. III 19	×
39. III 20								×
40. III 31								×
41. III 39	×
42. IV 23			×
32. IV 30							×
44. IV 30	×
45. IV 32a	×
46. IV 32a	×
47. IV 36	×
48. IV 37	×
49. IV 53	×
50. IV 56								×
51. IV 56	×
52. IV 59b								×
53. IV 59b									×
54. IV 59c	×
55. IV 60								×
56. V 16							×
57. V 19	×
58. V 22								×
59. V 30				×?

vertaling zijn, die door N′ is hersteld. De verwantschap met Sol. kan dus een schijnbare zijn. In nr. 56 tenslotte is de vertaling van ignotum et incognitum uit Ka, Keu, U 246 door verborgen eveneens niet nood-

[p. 169]

zakelijk aan ignotum van Sol. toe te schrijven. In de Nederlandse tekst kan de vertaler immers eenvoudig het parallellisme hebben willen oplossen.

De vier uitzonderingen zijn derhalve zo weinig overtuigend, dat wij menen te mogen stellen, dat de eerste middelnederlandse vertaling van boek II-V van Mechtilds openbaringen gemaakt is op grond van een tekst, die behoord heeft tot de groep Ka, Keu, U 246.

Samenvattend kunnen wij dus zeggen dat aan de oervertaling van het Boek der bijzondere genade twee latijnse teksten ten grondslag hebben gelegen. Het eerste boek werd vertaald uit een tekst die tot de eerste familie van groep B behoort, de andere boeken uit een tekst van de familie Ka, Keu, U 246. Opnieuw blijkt hier de afzonlijke plaats van het eerste boek (vgl. pag. 148).

Er zijn aanwijzingen die het vermoeden wettigen, dat deze beide teksten samenhangen met respectievelijk U 247 en U 246. Niet alleen omdat hierdoor de overeenkomsten in vertaling met aan deze hss. eigen lezingen verklaarbaar worden, maar ook op grond van het merkwaardige feit dat àlle middelnederlandse teksten, zonder uitzondering, in I 7 gehoersamheit hebben als vertaling van obediencie (noot 313), een lezing die slechts in U 247, U 246, Keu en het sterk verkorte Br II 1561 (groep C) wordt aangetroffen. Alle andere hss., met inbegrip van Ka, hebben inobediencie, wat ook in de samenhang het enige juiste kan zijn.

Dit vermoeden is ook daarom niet ongegrond, omdat deze beide hss. de enige zijn, voor zover ons bekend, die aan Nederlandse kloosters hebben toebehoord. Een reden te meer dus hen te rekenen tot de vermoedelijke bron der middelnederlandse vertaling.

2. De latijnse bronnen van de bewerkingen

Het gaat echter niet alleen om de bron van de oervertaling. Ook verschillende bewerkers moeten gebruik gemaakt hebben van een latijnse tekst. Voor wat de groep betreft waartoe Le gerekend moet worden, is dit een tekst geweest die behoort tot de familie Ka, Keu, U 246. Le immers blijkt herhaaldelijk verbeteringen te hebben aangebracht, waarvan de lezing juist in deze hss. gevonden wordt. Vgl.

[p. 170]

de voorbeelden nr. 1, 4, 14, 17, 21. Hieraan kunnen nog de volgende voorbeelden worden toegevoegd.

(noot 329) I 19g. Sol.: Eya, mi Domine, vita anime mee.

N, Be: Eya, mijn Heer, leven mijnre sielen.

Ka, Keu, U 246: Eya, mi Domine.

Le: Eya, mijn Heer. (Ga: lieve Here).

(noot 354) I 22b. Sol.: quibus eos tam affluenter replevit.

Be: mitten welken hi se soe overvloedelic vervulde.

Ga: daervan sijn si geworden alsoe vervult.

Ka, Keu, U 246: quibus eos tam feliciter, tam affluenter replevit.

Le (en N): daer hi se so salichlic ende so overvloedelic mede vervolde.

(noot 377) I 25a. U 247, U 246: cum videret et audiret.

Be, Ga: doe si sach ende hoerde (N: doe si sach).

Ka, Keu en Sol.: cum audiret et videret.

Le: doe si hoerde ende sach.

(noot 398) I 26a. Sol.: per illud munus quod Deo obtulisti.

N: bi der gaven die du Gode offerdeste.

Be, Ga: overmids der ghijften die u gegeven was (!?).

Ka, Keu, U 246: per illud quod Deo obtulisti.

Le: bi dien dattu Gode offers.

(noot 406) I 26c. Sol.: in unione gratitudinis.

Be: in der enicheit der dancberheit (ontbr. Ga).

Ka, Keu, U 246: in honore gratitudinis.

Le: ter eren der dancberheit. N: in dier eer der dancbaerheit.

(noot 479) I 35. Sol.: omnia sibi utilia faciat et fructuosa.

U 247: omnia inutilia sibi faciat fructuosa.

Be, Ga: (mitter welker hi verwinnen sal alle tegenheit ende) alle dinc om maken orbarlic ende vruchtbaerlic.

Ka, U 246: omnia mala utilia sibi sciant et fructuosa.

Keu: omnia mala utilia sibi faciat fructuosa.

Le: hem alle quaet nut make ende vruchtberlic.

N: alle quade dingen orbaerlic ende vruchtbaer mede maken mach.

Met het bovenstaande menen wij genoegzaam aangetoond te hebben, dat de latijnse tekst die door de groep Le ter correctie gebruikt is, behoort tot de familie Ka, Keu, U 246. Aangezien wij van deze familie geen verdere teksten kennen, zou een nadere preci-

[p. 171]

sering zo hypothetisch worden, dat voor elke mogelijkheid legio andere in de plaats gesteld zouden kunnen worden, weshalve wij het hierbij moeten laten.

Tekstvorm II, de Nijmeegse groep dus, laat een geheel ander beeld zien. Niet alleen dat deze tekst een bloemlezing is uit een bestaande Nederlandse vertaling, de bewerker blijkt zijn keuze bovendien vergeleken te hebben met een latijnse tekst. Anders echter dan bij Le, kunnen wij deze tekst tamelijk nauwkeurig identificeren. Het moet er een geweest zijn, die zeer nauw verbonden is met U 247, omdat, op een enkele uitzondering na, de aan N eigen varianten teruggebracht kunnen worden op varianten die eigen zijn aan U 247.

Het overzicht op pag. 172 moge dit illustreren. Waar soms ook een ander hs. vermeld wordt, betekent dit, dat de lezing van N ook daar gevonden wordt.

Wij zien dat van de 30 voorbeelden waarin N afwijkt van de vermoedelijke oervertaling er 7 zijn, waarin N juist U 247 volgt. Dit lijkt een gering percentage, maar aangezien onder ‘Sol.’ óók U 247 valt, stijgt dit aantal reeds tot 22. En dit is groot genoeg om met enige grond aan te mogen nemen, dat de tekst die de bewerker van N′ ter beschikking heeft gehad, zeer nauw met U 247 in verband moet staan.

Een moeilijkheid schijnen die voorbeelden te zijn, waarin N juist U 246, of in ieder geval een hs. van die groep volgt (de nrs. 10, 11, 12, 17, 18). Toch is hier wel een verklaring voor te geven.

Bij onze bespreking van de hss. U 246 en U 247 hebben we erop gewezen, dat deze beide hss. - ofschoon ieder op zich behorend tot een andere familie - opmerkelijke overeenkomsten vertonen, wat erop wijst dat deze hss. op een of andere wijze met elkaar in contact hebben gestaan. Het is dus aannemelijk dat de lezingen van U 246 ook in een U 247′ hebben gestaan. Hóe de samenhang van U 246 en U 247 precies geweest is, valt niet meer uit te maken, tenzij zó gissenderwijs, dat elk stemma wel zeer discutabel wordt.

Het moge echter voldoende zijn vastgesteld te hebben, dat de Nijmeegse groep kennis heeft gedragen van een aan U 247 verwant handschrift.

[p. 172]

	U 246	U 247	Sol.	Ka, Keu, U 246	Sol. +U 246	Sol. +Ka, Keu	Sol. -U 247
Nijmegen
10. I 23	×
11. I 23	×
12. I 25b	×
15. I 26c		×
16. I 28			×
17. I 29				× Le
18. I 30	×
23. I 34b				×
26. I 42			×
29. II 33					× Br
30. II 34			× Ga
31. III 1						×
34. III 2			×
36. III 11			× Ga
37. III 12							×
38. III 19		×
39. III 20		×
40. III 31		× Ga?
41. III 39			×
42. IV 23			× Ga
43. IV 30				×
47. IV 36			×
48. IV 37			×
49. IV 53			×
50. IV 56		×
51. IV 56			× Ga?
52. IV 59b		× Ga
54. IV 59c			×
58. V 22		×
59. V 30			×

Het is niet onmogelijk dat ook de schrijver van Ga″ deze latijnse tekst gekend heeft, gezien sommige gelijke lezingen van N en Ga. Maar meer dan een vermoeden kan dit niet zijn.

Dat N′ blijkbaar niet alle teksten vergeleken heeft - de overeenkomsten van N met Be die afwijken van U 247 maken dit aanneme-

[p. 173]

lijk - is wellicht te verklaren uit het feit dat de schrijver van N′ een dubbele taak had: bloemlezen èn vergelijken. Misschien heeft soms het ene geprevaleerd boven het andere, om welke reden dan ook.

Samenvatting

De geschiedenis van de middelnederlandse vertalingen van Mechtilds Boek der bijzondere genade kan als volgt worden samengevat, waarbij men er wel rekening mee dient te houden, dat in een resumé, beknoptheidshalve, bepaalde formuleringen een indruk van ontwijfelbare stelligheid wekken, waar nuanceringen en reserves nochtans geboden zijn.

De oorspronkelijke in Helfta samengestelde tekst is in drie grote groepen uitgewaaierd. De eerste groep, groep A, geeft de volledige tekst, waarbij evenwel het aantal boeken varieert van vijf tot zeven. De tweede groep, groep B, is een verkorte bewerking van groep A en beperkt zich tot vijf boeken. Bovendien is voor deze groep kenmerkend, dat de in groep A ontbrekende hoofdstukken 27, 28 en 29 van het vijfde boek hier wel aanwezig zijn. Groep C is de benaming van een onsamenhangende verzameling handschriften, waarin de tekst van groep B al naargelang van de omstandigheden en behoeften is bewerkt, verkort of in gebedsvorm omgezet.

Groep B laat zich opnieuw splitsen in twee families, waarvan de tweede familie gevormd wordt door de handschriften van Kamerijk, Keulen en Utrecht 246. Van de eerste familie is o.a. het handschrift van Utrecht 247 een vertegenwoordiger.

Het zijn een tekst van de tweede familie en een aan Utrecht 247 verwant handschrift geweest, die de onmiddellijke bron hebben gevormd van de middelnederlandse vertaling.

De tekst van de middelnederlandse vertalingen gaat terug op één oervertaling, waarbij echter een onderscheid dient gemaakt te worden tussen het eerste boek der openbaringen en de andere vier. Het eerste boek is vertaald uit een tekst die behoort tot de eerste familie van groep B (vermoedelijk een aan U 247 verwant handschrift), de vier andere boeken uit een tekst behorend tot de tweede familie, de groep Ka, Keu, U 246.

[p. 174]

Deze oervertaling heeft zich in drie richtingen afgetakt. Van de eerste richting, die qua tekst het meest met de oervertaling overeenkomt, zijn de handschriften van Berlijn, Oxford, Bonn en het eerste boek van Brussel II 1302 vertegenwoordigers.

De tweede richting wordt vertegenwoordigd door het handschrift van Leeuwarden en sommige addities in het handschrift van Den Haag 75 G 10.

De derde richting wordt vertegenwoordigd door de handschriften van Gaesdonck, Brussel II-V, de groep Nijmegen-Den Haag 1 - Den Haag 2-Amsterdam en door enkele inlassingen in het reeds genoemde Haagse handschrift 75 G 10.

De handschriften van deze derde richting zijn echter niet gelijkwaardig. Bij een aan Gaesdonck voorafgaande tekst, Ga″, is een splitsing opgetreden, enerzijds in de richting van Gaesdonck, Brussel II-V en de inlassingen uit het handschrift van Den Haag; anderzijds in de richting van de groep Nijmegen, die een aparte tekstvorm vertegenwoordigt, omdat deze een bloemlezing is uit Ga″.

Zowel de groep Leeuwarden als de groep Nijmegen heeft gebruik gemaakt van een latijnse tekst, respectievelijk van een aan de groep Ka, Keu, U 246 en een aan U 247 verwant handschrift.