|
| |
| |
| |
West-Indische Warande: Vervattende de Leef- en- Genees-konst, daer gebruyckelijck. Als mede een korte Historie der Speceryen, Boom- en- Aerd-gewassen, Dieren, en andere vreemdigheden.
Het eerste Capittel. Van de Lugt, Water, en Plaetsen.
Doctor. Dewijle wy in onsen hof ons vermaken, en gy moede van het reysen zijt, laet ons een weynig onder de schaduwe ons begeven, om met malkanderen wat te discoureren. Hebt gy oyt in de West-Indien geweest Magister?
Magister. Ja Heer Doctor, verscheyde malen, selfs in Brasijl met den Doorluchtigen Heere Prince Maurits.
Doctor. Is Brasijl een gesondt landt?
Magister. In alle manieren, en is soo gesond | |
| |
en soo getempert van lugt, dat het geen plaets in Europa behoeft te wijcken, heeft altijt gesonde Zee-winden, en 't water dat men daer vint is 't gesondste van de werelt. Maer aen de Peruviaense zijde is het soo gesondt nog van water nog van lugt niet, en dat om de menighvuldige morassen, welcker dampen in de lugt optreckende, geen gesonde lugt konnen geven. Des nagts is 't 'er vry koel en vol douw, daerom die daer eerst komen hebben het daer seer moeyelijck, en werden veeltijdts sieck, daerom die sig niet weet te bewaren, verandert ligt het leven in de dood, daerom hebben d'Indienen alhier gemeenlijck geduyrig vuur in hare hutten ontrent hare hang matten, om de koude te verhoeden, en de fenijnige ongedierten af te weeren. Des Somers sijn de nagten veel kouwer dan des Winters dat te verwonderen is.
Doctor. Wanneer heeft men de regendagen?
Magister. Dese beginnen in Maert of April en eyndigen in Augustus wanneer de Son weder uyt Cancer komt, en de regenachtige stoffe in wind doet veranderen, waer uyt stercke winden en orkanen uyt ontstaen: waer op dan de lente tijdt volgt. Men heeft 'er maer twee jaer getijden eygentlijck namelijck de Somer die heet en droog is, en de Winter die warm en vogtigh is, en soo veel is als by de Europeers de Winter, het welcke geheel Indien door tusschen beyde de Tropus waer bevonden wordt; binnen 's lands en voornamentlijck na het Westen sijn de nachten veel kouwer dan aen de Zee-kusten, soo dat de hayren van 't hooft wit van de rijp werden. Het | |
| |
is te verwonderen dat in een landt, soo digte by malkanderen hebbende eene op en ondergang der Sonne, malkanderen schijnen tegen voeters te sijn, dat men aldaer van het Oosten ontrent den Oceaan in een en de selfde maend en tijd Somer en droogte heeft, en van het Westen over 't gebergte en de Morassen van Brasijl, Winter, nevel en regen.
Doctor. Wat temperament des lugts heeft men op de Zona torrida, alsoo d'ouden en oock de hedendaegse schrijvers van gevoelen zijn dat het daer nauwlijcks bewoonlijck is om de hitte?
Magister. Dit Climaet is niet alleen bewoonbaer, maer oock getempert en vrugtbaer door den vallenden dauw en regen, en geduyrige zee-wind, die de dampen welke des morgens op rijsen en de wolcken haestigh doen verdwijnen, waer door de middag hitte bematighd wert, en een suyvere en heldere son geven, het welcke grootelijcks streckt tot onse gesontheyt.
Doctor. Heeft men daer menigvuldige donder en blixem, en hoe is den dauw aldaer?
Magister. Men heeft 'er veel weer-ligt sonder donder op den avond, als het heet en schoon weder is geweest. Donder heeft men wel als dagh en nagt even lang is, dog selden en dat met groote slagh-regen, sonder groot geraes, maer sijn heftiger in Fernambuk, Maransen. Men siet veel Regenbogen, ligte kringen, vliegende vuyrige Draken; men heeft 'er weynig wolcken ofte nevel, en hagel wierd 'er nauwlijcks gesien: nogh op de toppen der bergen vind men genen sneeuw, gelijck men op de Alpes in Italien en de Pijk van | |
| |
Kanarien. De regen druppelen sijn seer groot, en vallen met een groot geweld neder, voor welke gemeenlijcken broeyende hitte gaet. Den dauw is hier vetter dan in Europa, en om sijn menigte salpeters verweckt sy vruchtbaerheyt; is oock veel doordringender en dunder voornamelijck in de Somer: het welck in alle metalen en voornamentlijck ontrent het yser blijckt (om stoffen verby te gaen die minder vast sijn) welcke sonder eenige wolcken ofte regen t'eenemael doorgegeten werden; alle weekere stoffen werden door de hitte des daegs soo geopent dat den dauw daer ligt in kan dringen; hier uyt groeyen wormen en alsoo werden de saken geconsumeert. Maer het gras en andere groeyende gewassen werden door den dauw gevoed en onderhouden, anders souden sy verbranden.
Doctor. Hoe staet het daer met de winden?
Magister. Op verscheyde tijden heeft men seer aengename winden; in de half-jarige winter ofte liever in de regentijdt verheffen sy sig uyt het bewolckte suyden en schijnt den aert van de zuid-ooste wind aen te nemen, en heftiger als de Noord-oosten wind in de somer: soo dat de Rivieren van de maend Maert tot October haer gehoorsamen, d' Over-getijd van 't jaer werd de Zee van het Noorden na het Zuyden toe gedreven. Ontrent het Westelijcke deel van Africa dat tegen over Brasil leid, heeft men geheelijck het tegendeel. Want van April tot Julius gaet de vloedt na het Zuyden toe, en dan is de Zee tot October toe stil. En van dese tijd tot January vloeyd de Zee na het Zuyden toe, en van half | |
| |
April heeft de Zee geen cours. In de Brasiliaense Zee heeft men weynigh storm-winden, en is gemeenlijck stil: en daerom de Brasilianen daer op vertrouwende durven op een stuck korck of een hout of twee heel verre in Zee gaen drijven om te visschen. Blauw en swart-agtigh ziet de Zee van buyten, maer van binnen groen; des nachts bewogen werdende, schijnt sy vlammigh te sijn, en is souter dan ontrent de polen. Is seer doorschijnig, soo dat men de visch wel twintigh ellen diep met hare gulde koleur kan sien blincken op de middagh en als de Sonne schijnt en al ist datmen selve ontrent de stranden seer hoogh opswelt, soo loopt die egter noit over, maer slaet met een groot gedruys tegens de klippen aen.
Doctor. Sijn daar geen verscheyde Prinsdommen in dat landt?
Magister. Geheel Brasil is in veertien Colonien ofte voogdyschappen verdeelt, sijnde met soo veel Rivieren byna van een gescheyden, waer door de landen in vruchtbaerheyt van malkanderen verscheyden sijn. Behalven soo veel springbronnen, soo veel meeren met schoone visch opgepropt, soo heeft het Oosterlijcke deel veele Fonteynen en Rivieren die 't kruyt besproeijen, uyt welcke menschen en vee gedrenkt werden, sijnde het schoonste water van de werelt: het wilde vee neemt hier sijn toevlucht na toe, en met menighte op dit aengename water verlost sijnde, loopen menigmaels in de strick om tot een buyt | |
| |
en roof voor de menschen te dienen. Dese Rivieren loopen seer snel in de regen maenden, en wasschen haestigh aen, soo dat sy wel overloopen. De Rivier S. Fransisco, is wel de grootste van geheel Farnambuk, heeft veele Eylanden, en is verschrickelijck te sien wegens alle de klippen, is wel de hooghste in water des Somers, en des Winters ontloost hy sig maer matiglijck in Zee. Sommige sijn des Somers droogh. In de wildernissen heeft men kleyne Riviertjes uyt eenige meyrtjes spruytende, die des Winters zoet sijn, maer des Somers kout.
Doctor. Wat brengt het Aerdrijck al voort?
Magister. Het land is op sijn vlackte kley-achtigh, swaer, vet, en wel besproeyt met water: is seer vruchtbaer, en brengt voornamentlijck veel Suycker voort, en 't gene daer gesaeyt werdt, komt niet sonder groote winste te voorschijn: des winters, al is 't dat het veel regent, sijn de velden op het groenste. De Taruw en Rogge, schieten seer schielijck op, want het is 'er altijd warm, en 't land is goed: Men stroeyt 'er sandt op het land dan mest, en werdt daer door te vruchtbaerder. In Februarius en Maert wanneer de regen volgt, begint men te planten en te saeyen het welck in den avond-stondt geschiet. Soo 'er yets geplant werdt t' gene de stralen van de Son niet konnen bereycken, moet sterven, alsoo de grond seer koud is, voornamentlijck des Somers; en dit heeft de vreemdelingen, deses onbewust sijnde, groote schade toegebragt. De saden en | |
| |
vruchten werden op drooge en hooge plaetsen meer vergadert dan op vochtige. Alles werd het geheele Jaer door geplant en voortgebragt, dog op d' eene plaets geluckiger dan op d' andere, na de verscheydentheyt der plaetsen, het welck voornamentlijck blijckt ontrent die boomen welcke men Cocos en Palm-boom noemt, welcke men verplant, geen tijdt des Jaers aen siende. De meeste boomen en heesters bloeyen byna het geheele Jaer door, waer onder voornamentlijck sijn de Murucuja, Mangaba, Bacoba, Banana, Janipaba, Araca, Pindova, Coceyro, Mamaor, Pinhones, Piementa, waer toe mede hooren de wijngaert, Citroenen, Orangien &c. Soo dat men hier oock Wijn uyt de druyven perst, die de Candische Wijn niet ongelijck is. Alle de geboomten, al hoewel sy van allerley soorten van ongedierten niet vry sijn, soo werden sy meest van de groote Mieren geplaegt en afgegeten, maer werden door vuur of door water daer afgehouden.
Doctor. Zijn daer geen vruchten die eens des Jaers voortkomen?
Magister. Ja Heer Doctor. De Acaju, Laja, Ubipitanga, Anda, Zabucajo, Murecy, Jetaiba, Araticu, Quabiraba, de Vygen, en Americaensche Myrten, de Ananas, en meer andere vrugten bloeijen maer eens des Jaers, die in lente tegens October uytspruyten.
Doctor. Hoe staet het met de plaetsen daer veel Meyren sijn, en Bosschen?
Magister. Dese sijn seer vermakelijck, want het is daer soo wel in de grond groen als op d' | |
| |
oppervlackte en dat met verscheyde kruyden en Heesters; en dese Meyren dienen niet alleen voor Dieren die te water en te land leven, maer daer is menigte van visch. Ontrent de monden der Rivieren, alwaer de Morassen met d' ebbe van de Zee besproeyt werden, heeft men soo een menighte Oesters en Kreeften, besettende die wonderlijck gekromde en gedraeyde boomen Quaparaiba en Mangle, dat de Reysigers daer niet door konnen. Brasil is rontom vol bosch, waer in veel rieckent hout, als mede om verwen te maken gevonden werdt, als daer is de Ibirapitanga, die een roode tinctuur geeft. Dan is 'er de Tataiba ofte Pao Amarello, Arariba met een roode bast, Jacaranda, Antuniba ofte witte Cederboom, en meer andere die bequaem sijn Huysen en Schepen te bouwen. Uyt sommiger basten werden touwen gemaeckt tot lont voor de Soldaten, als mede touw voor de Schepen. Soo 'er eenige plaetsen dor zijn door d' onvruchtbaerheyt, brengen kruyden voort sonder bladen, welcke door hare buyghsaemheyt en taeyheyt by 'd Ambachtsluyden, Kuypers voor hoepels dienen, en geklopt sijnde, sijnse ten dienste van de Visschers, Leerbereyders, Scheepmakers in plaets van weik of mosch. Voorts het hout Caraguata en Imbaiba en meer andere tegens malkanderen gevreven, geeft vuur beter dan uyt keyen. De boomen sijn daer altijdt groen, want terwijle d' oude bladen verdorren wassen de nieuwe weder aen, derhalven soo hebben sy van Herfst ofte Lente geen veranderingh: Men heeft hier | |
| |
verscheyde soorten van Klim-boomen, hooge rieten klim-op &c. die geduyrigh groen zijn, die of op d'aerde kruypen ofte rontom de boomen klimmen tot op haer top toe. Men heeft hier mede geen aerdbevingen te verwachten. d'Inwoonders leven veel van de vrucht ende noot acajû ende van den wilden honig. De Tygers ende wilde Verckens heeft men daer meest te vreesen.
Doctor. Komen de gewassen en de gedierten met die van d' oude bekende werelt eenighsins over een?
Magister. Het is wonderlijck dat noch kruid noch boom gewas met die van Europa, Asia en Africa (weinige uytgenomen) over een komst hebben: ende dit segh ick mede van de Vogels, Visschen, en bloedeloose beesjes, als mede van de meeste viervoetige.
Doctor. Wat voor soorten van Wijn gebruykt men daer?
Magister. Dese sijn uyt de Vruchten voornamentlijck Pacova, Ananas, Mangaba, Janipaba, Caraguata, uyt welcke zy het sap persen en daer door droncken werden. Oock maecken zy die dranck uyt de wortelen Mandioca, Patata, Turckse Geers, Rijst &c. Welcke van d' oude Wijven gekauwt werden, en met veel quyl werden uytgespogen: welck vocht terstondt in vaten gedaen wert, tot dat het gist.
Doctor. Hebben zy geen Medicijnen in haer gebruyck?
Magister. Sy gebruycken enckele Medicamen- | |
| |
ten ende belacchen d' onse om dat die gecomponeert zijn: daer sy gelijck in hebben, dat sy in enkele sieckten, enckele middelen gebruycken; soo een affect heet is gebruycken sy verkoelende dingen. Een yder vergadert voor sich ende voor de sijne, voornamentlijck die wat oud van Jaren sijn allerley soort van Medicamenten uyt de Bosschagien. Sy weten deselve soo innerlijck als uytterlijck met soodanigen verstandt en goet succes t'appliceren, dat menigen Wijs-neus, en die voor redelijck wil passeren daer voor beschaemt moet staen. Sy gebruycken hoorntjes tot laet-koppen die sy (gelijck d' Egyptenaers) suygen, ende om te Scarificeren gebruycken sy in plaets van een Lancet, de tand van de Visch Lamia, Potshooft geseght, welcke zy gemeenlijck by haer dragen. Oock stellen zy het laten in 't werck.
Doctor. Wat leven houden dese Menschen?
Magister. Zy houden geensins van slavernie; maer sijn seer genegen tot dansen ende drincken; hebben geen gesette tijd om te eten: of men wel of qualijck doet, sy verwachten geen loon hier na. Al hoe wel sy eenige ydele fabulen verhalen, dat die 'er zielen onsterfelijck sullen zijn, die haer eigen doodt heeft omgebracht. Sy beminnen 't vermaeck en ledigheyt ende vlieden den grooten arbeyd soo veel het mogelijck is, maer leven sonder sorg.
Doctor. Hebben zy geen Telkonst, hoe meten sy haer jaren en dagen af.
Magister. Den ouderdom en loop der levens, | |
| |
dewijle zy niet kundig zijn in 't tellen, meten zy af met de Vrucht Acajû, die eens des jaers voort komt.
Doctor. Zijn de Vrouwen oock seer vruchtbaer?
Magister. Ja, sy sijn seer Vruchtbaer, en licht verlossende, selden een Miskraem hebbende, ende als de Vrouw gebaert heeft, gaet de Man in plaets van de Vrouw te bed leggen, en wert met allerley leckernijen, gelijck als een Kraemvrouw onderhouden, beteyckende een noodtsaeckelijckheyt onder vervallene krachten te herstellen, ende al hoe wel dese wijse ons verkeert schijnt, soo is die nochtans voor haer seer prijslijck: de Vrouwen gaen na het baren weder wandelen, gebruyckende geen Vroedvrouw, ende gaen het Kind aen de Revier wasschen, ende soecken soo voorts de kost: de Kinderen gestorven zijnde beschreijen sy boven de drie dagen niet, vervullende het geheele huys met gehuil, en storten veel tranen, die zy in haer macht hebben: zy ontfangen hare naeste Bloed-verwanten daer by, ende eindigen dit met veele suchtingen en groot gekerm.
|
|
Auteursrechtvrij