Oost- en West-Indische Warande

Vervattende aldaar de leef- en genees-konst. Met een verhaal van de speceryen, boom- en aard-gewassen, dieren &c. in Oost- en West Indien voorvallende

VIII. t'Samen-spraeck. Van de lijfs-oeffeninge, van de slaep ende waeckinge, van de Bloed-latinge, van de Purgatien, ende van de Passien des gemoedts.

Meester Andries.

NU aengaende de andere Deelen van dese Leef konst; Hoe meent gy moet men hem hier dragen in de lijfs-oeffeningen, dat is, in de beweginge ende de rust?

Bontius. Om hier van in ʼt rouwe te spreken; De Lijfs-oeffeningen moeten hier matigh zijn: want om de vochtige ende heete getempertheyt des Luchts moeten buyten alle twijffel de Lichamen hier weeck wesen. Den tijt wanneer men hier dese oeffeningen pleegen sal, is den morgen-stont, ofte den avont-stont, wanneer de Sonne soo heet niet en is, over sulcks is dan een bequame wandelingh heel gesont, of een stille Paert-rijdinge, gelijck de rijcken hier gewoon zijn, ofte het varen met een Schuytjen door de Riviere, langhs de oevers der Rivieren, (voorby de alderplaysantste Bosschagien)

[p. 48]

die met Bloemen en Kruyden beset zijnde, altijt groen zijn.

Mr: Andries. Hoe moet men 't hier met de slaep ende tijt des selviges aenleggen?

Bontius Van de slaep weet ick boven de algemeene wetten hier niet by te voegen dan het ouwe seggen, dat die wel matigh dient te wesen. Doch ick vreese voor Apocrijph gehouden te sullen werden, indien ick segge dat de middagh-slaep hier voor de gesontheyt dienstigh is; maer het gaet hoe het wil, ick en sal van dat gevoelen niet afwijcken, voor en al eer ick beter onderwesen ben. Ende sekerlijcken, indien gy wilt herdencken ʼt gene te voren geseydt is, dat de Magen des morgens, om de koude van de na-nacht, bequamer zijn om de spijse te verteeren, waer over ick oock belast hebbe ruymer ontbijt de doen, soo sal de middagh-slaep niet alleen profijtigh, maer oock bykans nootsakelijck gehouden werden: Insonderheyt, vermits op die tijt de Lucht soo heet is, dat oock de minste beweginge u kan moede maken, ende van sweeten doet wegh smelten, waeromme en soude men dan niet gevoegelijckst de sorgen door een aengename leesinge ofte soete slaep versaften? Want die in Hispanien, Italien, ende sommige plaetsen van Vranckrijck gewoont hebben, die kunnen getuygen, dat sulcks op die plaetsen gewoonlijck is, daer nogtans op veel na soodanigen hitte in die plaetsen niet en gevoelt en wert. Anders is ʼt met de Noordere plaetsen gelegen, al waer wy altijdt ruymer middaghmael houden, ende een kleyne

[p. 49]

beweginge, ofte wandelinge, gesont is: maer dewijle wy hier een sober middaghmael houden? soo en beschadight de slaep geensints de kokinge der spijsen, maer is de selvige behulpelijck,

Mr: Andries. Wat gevoelen hebt gy van het op-houden ende het ontlossen der Humeuren.

Bontius. Wy en willen hier niet spreken van de maniere van Purgeren, ende van het Bloet-laten, gelijck men het selvige plagh te doen om de sieckten te verdrijven: maer van soodanig, als men gewoon is in ʼt werk te stellen om de gesontheyt te bewaren, ende tegen de niet natuyrlijcke voorvalligheden te onderhouden. Indien dan den buyck harder is dan na behoren, soo sal men die gevoegelijck kunnen weeck maken, door de aldertreffelijckste laxerende Medicamenten die hier groeijen, namentlijcken met Thamarinden, ende met het mergh van Cassie fistel. Of indien men een Medicament begeert dat een weynigh stercker werckt, so kan men hier by doen een Extract van Rhabarber, ofte des selviges Zyroop. Doch indiender bloet uytgelaten dient, soo moet men mede letten, even gelijck in ʼt Vaderlant, op de volheyt of van de vaten, (alsoo genoemt) of van de kragten, indiender volheyt der vaten is, die men Plethora noemt, soo moetmen somwijlen rijckelijcken bloet uyt-laten, volgens Hippocrates in sijn eerste Boeck, aen sijn derde Kortbondige Spreuke. Indiender volheyt van de kragten is, moet met oordeel eens of tweemael Bloet uyt-gelaten werden om de ingewanden te verfrissen, insonderheyt de lever ende het herte. Doch of

[p. 50]

het geviel dat de buyck weecker was dan na behooren, ende daer een buyck-loop ofte een roo-loop uyt gevreest wiert te mogen ontstaen, soo neemt de Zyroop van het sap van Granaet-appelen, ofte een decoctie van der selviger schillen gemaeckt. Maer alsoo dese dingen meer behooren tot de genesinge der sieckten, soo sullen wy die tot een bequamer tijt uytstellen.

Mr: Andries. Nu isser noch eene kleyne swarigheyt overigh, aengaende de ontijdige passien ende ontroertheden des gemoedts.

Bontius. Van dese hebben de Medecijn-meesters vele ende verscheyde dingen geschreven; hoe men de selvige moet matigen en bedwingen. Maer alsoo de bewegingen des gemoedts nauwelijcks in onse macht en zijn, soo sullen wy ons met het soete Varsjen Horatij vergenoegt houden.

Animus nam qui nisi servit,
Imperat, hunc frenis, hunc tu compesce cathenis.

Dat is:

Het wreveligh gemoet,
Indien ʼt geen slaverny en lijdt, trapt alles met de voet,
En heerscht geweldighlijck: Dus wilt gy rust bekoomen,
Dwingt, dwingt het woeste Dier, en breydelt het met toomen.

Het welcke dat het voor den eenen ligt kan val-

[p. 51]

len, voor den anderen heel moeyelijck, na het onderscheyt van yeders temperament, sulx en magh noch en kan van niemanden geloochent werden. Oversulcks een sekeren regel te willen voorschrijven, van de genegentheden ende passien des gemoedts, houde ick dat meer eenen beuselaer dan eenen natuyrlijcken Philosooph soude passen. Ende wy dienen hier insonderheyt wel op te letten, dat ons niet en gebeure het gene daer Plautus van spreeckt, dat is, dat den honger ende het langh vasten ons de galle niet in de neuse doen op-steygeren, terwijle wy nuchteren zijnde, al te langh disputeren van het betemmen der bewegingen des gemoedts: oversulcks rade ick, dat wy, eer nog de Sonne ons de kruyne komt te scheeren, een ontbijt op-nemen.

Mr: Andries. Te rechter tijdt doet gy hier vermaen af, want mijn keel vermaent my mede dat een hongerigen buyck met geene praatjens wil gepaeyt zijn, over sulcks, so het u gelieft, laet ons na de Stadt toe keeren.

Bontius. Het lust my mede.

Eynde der tʼ Samen-spraeck, van de Oost-Indische Leef-konst.