|
| |
| |
| |
Oost- en- West-Indische Warande: Vervattende de Leef- en- geneeskonst; daer gebruyckelijk.
Eerste t'Samenspraeck. Van de gelegentheyt des Luchts, tijden des Jaers, stonden der Dagen, ende van de Winden die op het Eylandt Java, ontrent de Stadt nieuw Batavia, plachten te waeyen.
De t'Samensprekers zijn
Jacob Bontius, een ervaren en in Indien welgeoeffent Doctor. Ende
Andries van Duren, een welbeproeft Chirurgijn.
Domine Bonti, dewijle alle onse morgen visijten dus vroegh tijts af gedaen zijn, soo versoecke ick op u, dat het u ge- | |
| |
lieve my te vergeselschappen om wat verre buyten dese onse stadt eenighe wandelinge te doen, om alsoo, eer dat noch de Sonne door hare warmte de lucht t' eenemael verhit heeft, een soet onderlingh discours mogen houden, van de maniere ende regel des levens, diemen insonderheydt op dese plaetsen behoorde te onderhouden.
Bontius. Wel te recht maeckt ghy hier gewagh af.
Meester Andries. Insonderheydt vermits wy dagelijckx gewaer werden, dat niet alleen meest alle de Siecken, in dit ons Gast-huys van Batavien, na dat sy begonnen te beteren, wederomme op nieuws instorten, ende door eene quade ende onbetamelijcke maniere van leven, haer selven in een seeckere doodt werpen: maer dat oock de Gesonden om eene ende de selvige redenen in sware ende periculeuse sieckten vervallen: Want hier komt het van daen, dat men by ons so veelvoudige obstructien ofte verstoppingen der Inghewanden verneemt: Hier uyt spruyt by ons die soo seer quellende Water-sucht: Hier van daen ten lesten, komen ons die ongeneselijcke uytdroogende sieckten; Maer alsoo de Diaete ofte de maniere van leven by de Ouden bestaet in de ses alsoo genoemde, niet naturelijcke dingen, sullen wy mede den eygen tret houdende, op dat wy in de Medicyne niet en schynen den Ketter te willen spelen, onse t'Samen-spraecke ten eynde brengen. Wat saeken noemt ghy de niet naturelijcke dingen?
Bontius. De soodanige die tot de t'samen-settin-
| |
| |
ge van het gebouw des Menschelycken lichaems niet en helpen, ofte inwendig binnen ons te vinden zijn; maer diemen van buyten moet t'samen rapen, om dit tot dienste des Menschelijcken lichaems aen te leggen. Dusdanige zijn, de Lucht, spijse, dranck, slaep, waeckinge, beweginge, rust, ende alles wat uyt het lichaem uyt-gedreven, ofte daer binnen behouden behoort te werden; ende ten laetsten de passien des gemoedts, dese sullen wy dan elcks in 't besonder alhier gaen verhandelen. Ende voor eerst, om alles met ord're over te loopen, sullen wy moeten spreecken, Van de gestaltenisse des Luchts, vermidts wy de selvige moeten gebruycken, of wy willen of niet, also wy sonder aessemhaling, lucht- intreckinge, ende doorwasinge niet en kunnen leven.
Meest. Andr. Wel geseyt, maer als ick mijn ghevoelen seggen soude van de hoedanigheyt des Luchts, soo meene ick dat dese onse Lant-streeck dapper droogh van lucht moet wesen: alsoo de hitte des luchts hier het geheele Jaer door dapper hevigh is.
Bontius Gantsch niet: Ja de lucht is hier in dese omleggende Eylanden ende in de grensen des vaste Landts overmaten vochtigh. Om het welcke te bewijsen ick ontelbaere qualijck-wederlegghelijcke bewijsredenen kan by brengen, doch de ghemeenste voor by gaende, sal ick dit alleen seggen: Het yser, het stael, het kooper, ende oock het silver, roest hier op dese plaetsen veel eer op de alder-drooghste tijden des geheelen Jaers, dan in Europa in de Herfsttijt ende op het alder-regenachtighste Weder. | |
| |
Meest. Andr. Vroom gesproocken, want de kleederen in de dichtste kisten ende kassen opgesloten zijnde verschimmelen hier in het minste oogenblick, ende verrotten heel 1ichtelijcken, ten zy de selvige dagelijcks in de windt ende in de Sonne te verluchten gehangen werden. Maer soo het u gelieft, ontvout ons eens, hoedanigen een Lucht wy ontrent Batavia vernemen?
Bontius. De Lucht is hier ontrent de om-gelegen grensen niet heel gesont, eensdeels om dat de hitte ende de vochtigheydt de uyt-werksters ende baer-moeders der verrottinge by de Naturalisten genoemt werden, eensdeels oock om de menighvuldige staende wateren ende Poelen die hier gevonden werden: Wanneer dan de winden uyt het Geberghte wayen, jaegen sy de stinckende ende dicke, op dat ick niet en segge, fenynige dampen, selfs oock rijsende uyt de menighte van het ongediert, over onse Stadts ende besmetten alsoo de lucht. Over sulck, moetmen sich hier met ernst wachten voor die wint die uyt het vaste Landt oprijst, ende insonderheydt voor desen, die s' morgens na het Hane-gekraey uyt het Geberghte waeyt, de welcke om ende van wegen de laeuwe warmte van het eerste wacker-worden, wanneer in den mensche de sweetgaten open zijn, als dan ons lichaem meer ende geweldiger altereert, door sijne subtijle ende door-dringende hoedanigheydt, dan den alderkoudsten Noorden-wint in 't midden van de Winter in het Vaderlandt: Hier komt het van daen, dat men hier langer | |
| |
verkoutheden, ende swaerder Catharren subject is als in het Vaderlandt. Daer behalven brengt de door-dringende nature deses luchts die dubbel-over-ellendige soorte van Beroertheyt voort, de welcke in de Indiaensche Genees-konst Beriberij genoemt wert, tot de welcke ick den Le- fer wijfe.
Meest. Andr. 't Geene gy my hier verhaelt, brengt my in gedachtenisse 't geene ick voor desen wel verstaen hebbe van die winden, die in Narbone in Vranckrijck, ende in die landen die aen Hispanien palen, ende in Italien in de landt-streecken van Romen ende Napels uyt het Geberghte komen waeyen, ende by de Inwoonders Sirenes genoemt werden; dese verlocken de onvoorsichtige ende insonderheyt de vreemdelingen door hare aengename strelende koude, die haer bevangt ende door-waeyt; waer uyt in die plaetsen soo menighvuldige bloedt-spoegingen, Teeringen, ende deunheydt op de borst, ende andere meest al ongeneesselijcke gebreecken der Longen voorts-komen.
Bontius. Het is also gelijck gy seght: daeromme en heeft Horatius niet onaerdighlijcken gesongen:
Matutina parum cautos jam frigora mordens.
Siet toe, dat gy voorsichtigh zijt,
De kouw des morgens vinnighst' bijt.
Meester Andries. Maer vermids men in alle gewesten des Werelts, op alle Jaren groote veranderingen in de Lucht gewaer wert, aengaen- | |
| |
de hitte ende de koude, vochtigheyt ende drooghte, ende dienvolgende de deelen des Jaers by de Naturalisten onderscheyden werden, soo wenschten ick wel, dat gy my mede dese verwisselingen des Weders in ons Java wildet aenwijsen.
Bontius. Sulcks sal ick gaerne doen, doch alsoo hier by ons door het geheele Jaer, de grootste veranderingen alleenlijck uyt hitte ende vogtigheyt spruyten, soo hebben wy alleen twee onderscheyden deelen des Jaers. Want soo veel de verhandelinge van hitte ende koude aen gaet: de hitte is hier het meestendeel van het jaer altijt even groot, dewijle de Sonne alhier niet verre af en wijckt van de AEquinoctiale, of evennachtige Linie: Soo sullen wy dan de deelen des Jaers, in het drooge ende in het regenachtigh onderscheyden, de welcke ons alhier den Soomer ende den Winter verstrecken.
Meest. Andr. Wanneer meent gy dan dat de Somer by ons begint?
Bontius. Wanneer het geduurig begint te regenen: want de Sonne als dan naerder by den AEquator ofte den Evenaer zijnde, treft ons recht van voren, ende treckt uyt de Zee , uyt de Poelen ende staende wateren de Wolcken opwaerts, ende dit Weder begint van het begin van November, ende duyrt tot het begin van Mey toe, den Hemel op alle die tijdt soo bevochtigt, ende soo regenachtigh zijnde, datter sodanige gedurige regenen neder storten, datter voor den onervarenen een tweede Sontvloedt schijnt aenstaende te wesen. Daer-en-tegen is | |
| |
hier de Lucht droogh ende is gantsch schoon weder, van het begin van Mey af tot het eynde van Octobris toe, alsoo datter in die volle ses Maenden nauwlijcks eenigen Regen neder valt, op eene ganscht contrarie maniere als in het Vaderlandt gebeurt, alwaer de Lucht regenachtigh werdt, wanneer de Sonne af-wijckende ende dalende is; ende wederomme drooger wert, wanneer de Sonne is naderende. Dit alles nochtans niet tegenstaende, is hier het aerdtrijck ongelooffelijcken vruchtbaer, eensdeels om den overvloedt des dauws, die des nachts is vallende, eensdeels oock van wegen de wel-getemperde natuere des morgens ende des avontstonts, dewelcke alhier de gelegentheyt des Lentens-tijdts is na-bootsende: waer van hier na breder.
Meester. Wat gedeelte des Jaers houdt gy nu gesonder te wesen?
Bontius. Uyt het voorverhaelde moet aen de verstandige blijcken, dat den regenende tijdt ofte de Somer hier voor seer ongesont moet gehouden werden, om dat, namentlijcken, de hitte ende de vochtigheyt des Luchts met recht by de Naturalisten voor uytwerckers der verrottinge gehouden werden, want het en ware, dat als dan eens-deels de achter-een-volgende winden des morgens ende avont-stonds, eens-deels de dickheyt, ende de nevelachtige gestaltenisse des Luchts de hitte af-weerden, de aerde en soude van wegen de onverdragelijcke hitte alhier niet woonbaer wesen: Maer hier van philosopheert Josephus a Costa met voornemen | |
| |
geleerdelijck ende breedt In sijne natuurlijcke Historie van Indien, daer de curieusen breeder vermaeck kunnen nemen. Maer wanneer de Lucht hier droogh is, ende het Weder schoon, zijnde onse voorgenoemde Winter, dan zijn onse Lichamen hier na behooren gesont, ende de winden als dan een weynigh kouder waeyende, bewegen ende suyveren dan beter de Lucht.
Meest. Andr. Na ick uyt uwe woorden verstae, dewijle gy de Somer ende den Winter volgens de naderinge ende afwijckende des Sons af-meet, soo hebben wy hier in dese streecke van Indien Winter, wanneer het in Hollandt Lenten ende Somer is, ende ter contrarie is het hier Somer, wanneer de Winter met sijne Noord-ooste winden in het Vaderlandt is dominerende.
Bontius. Dat is recht gevat,
Meest. Andr. Maer wat gevoelen hebt gy van de tussche-tijden der dagen ende der selviger getempertheyt ?
Bontius. De Tijden des daeghs soude ick hier gevoegelijcken verdeelen in morgen-stondt, voor-middagh , na-middagh, einde avont-stont, onder den welcken wy oock den nacht sullen begrijpen. Soo veele de hoedanigheden van yder aengaet: Den morgen-stont ende den avont- stont zijn gesonder, dan die andere stonden, ende zijn gevoegelijcker om eenigh werck ofte affayren uyt te voeren: Om dat op die tijdt de winden die uyt de Zee ende uyt het Geberghte opkomen, de Lucht verkoelen ende verfrayen. Maer om van den morgen-stont te be- | |
| |
ginnen: Ick bepale hier mede den Tijdt, die sich van 's morgens ten vyven tot negen uyren toe uyt-streckt, als dan temperen hier de safte bolle winden de Lucht in dier voegen, als of men in Hollandt de Zuyd-weste winden in de May gevoelden. De voor-middagh-stont reyckt sich uyt van negen uyren tot twaelf uyren toe, op welcke tijdt, terwijle de Sonne hoogh is klimmende, de hitte boven-maten brandt, de welcke allengskens begint getempert te werden na twaelfven tot vier uyren na de middagh, om ende van wegen die koele Lucht , die uyt de Zee is op-rijsende. Den avondt-stondt sullen wy eyndigen van vier uyren na de middag, tot ses uyren, of een weynigh na die avondt-uyre, op de welcke de Sonne sigh verberght. Oversulcks indien yemandt yetwes te doen heeft by dage, die doe sulcks of 's morgens of 's avondts; op de nu voor-genoemde voor-middag uyren moetmen sich gantsch wachten van uyt te gaen, om de hevigheyt der hitte, vermits een yder klaerlijcken gewaer worden kan, dat hy op die tijdt binnen een quatier van een uyre meer sal vermoeyt werden, dan binnen den tijdt van twee uyren op andere stonden. Van twaelven tot vier uyren na de middagh soude ik mede raden dat men sich van publijcke Negotien onthieuw, maer nochtans en zijn dese uyren soo ongesont niet, dan de voor genoemde voor-middagh stonden.
|
|
Auteursrechtvrij