Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

W.

Wachte v. Iemand in sine - nemen, III. c. 19. v. 48, hoede, bescherming.

Wachten intr., III. c. 26. v. 84, waken, op de loer zijn; met den genit., III. c. 9. v. 93, c. 17. v. 88, waken, zorg dragen (voor iets); trans., III. c. 9. v. 70, hetzelfde; I. c. 42. v. 168, II. c. 11. v. 8, c. 36. v. 1606, bewaken, oppassen, hoeden.

Waen, in de gewone spreekwijzen: na minen waen, II. c. 11. v. 89 enz., naar mijne meening, naar mijn gevoelen; en zonder waen, I. c. 9. v. 75 enz., stellig, voorzeker, bevestigingsformule. Vgl. Onghewaent.

Waer adj., in de spreekwijze: in ware dinc, I. c. 38. v. 55 enz., in waerre dinc, I. c. 23. v. 126, II. c. 13. v. 27 enz., in waren dinghen, II. c. 39. v. 149, c. 46. v. 93, in waren zaken, II. c. 53. v. 79, waarlijk, voorzeker, be-

[p. 672]

vestigingsformule. Elders ook in waerliker dinc, II. c. 32. v. 26 var. Si waende waers, I. c. 22. v. 19, zij hield het voor waar. Dezelfde uitdrukking lees ik in de var. op Reinaert, bl. 87, vs. 9: Nu wil hi so liegen uutter maten Ende dat so schoon brengen voort, Dat ellic sel wanen waers, diet hoort. Buiten twijfel moet men hier de bekende woorden jaes en neens vergelijken. Nog heden zeggen wij: hij meende van ja, hij zeide van neen, enz. Doch men wane daarom niet, jaes, neens en waers als genitief - vormen te moeten opvatten: zij zijn dit evenmin als eene verkorting van ja, si, neen, si, gelijk huydec. wil (op stoke, II. bl. 519 vlg.). De s op het einde is niet anders dan de gewone aphaeresis van des, en jaes is dus zooveel als ja daarvan, d.i. daarvan gesproken, zeg ik ja, gelijk dan ook het zeggen des ja, des neen nog niet in onbruik geraakt is. En ook het oude waers is nog niet geheel verdwenen. De platte volkstaal bewaart er nog het spoor van in 't gewone: ‘'t is niet wares! 't is wel wares!’, dat ook ‘'t is nietes, 't is welles’ heet.

Waerde v., II. c. 13. v. 10, opene plaats, plein. Hier wordt de opene ruimte bedoeld, die voor de krocht gelegen was. Het is hetzelfde woord als ons waard (ook woerd), laag en vlak land aan den oever van rivieren en meren, veelal van bedijkt land gezegd. Doch oudtijds werd elke opene plaats voor een huis, in een bosch enz., waerde geheeten. Zie b.v. den Walewein, vs. 8581, 9634, 9790,

[p. 673]

10056, terwijl de dichter het woord elders met plein afwisselt (vs. 8558, 8596 enz.), een blijk, dat de beide woorden hetzelfde beteekenden. Bilderdijk (Gesl. III. 234) haalt deze plaats van den L. Sp. aan, en verklaart op die waerde door op de wacht, eene uitlegging uit kil. geput, maar hier niet van toepassing.

Waerde, - en v., I. c. 33. v. 40, II c. 60. v. 95, eer, achting, aanzien; met waerden, II. c. 45. v. 157, c. 58. v. 4, of mit groter waerden, II. c. 13. v. 101, c. 36. v. 73, met (groot) betoon van achting, met eerbied; waerde doen aan iemand, I. c. 27. v. 51, III. c. 3. v. 375, c. 19. v. 24, achting, eerbied betoonen. Vgl. Waert adj. Waarde is eig. de prijs, waarop men iemand schat of dien men iemand waard acht, dus de achting, die hij van anderen geniet of aan anderen betoont. Huydec. (op stoke, I. bl. 109) drukt zich minder juist uit, als hij met groter weerde door met luister, met pracht verklaart. Stoke zegt slechts, dat dirk III. met groot eerbetoon ter aarde besteld werd. Dat eerbetoon schitterde nu wel in luisterrijke pracht, maar de pracht was het gevolg der waerde, niet de waerde zelve.

Waerdelike (var. weerdelic, werdelijc) adv., II. c. 36. v. 1316, c. 40. v. 151, c. 56. v. 9, ook werdelike, II. c. 52. v. 15, met eerbied.

Waerden (var. weerden) trans., I. c. 33. v. 35, II. c. 23. v. 20, hoogachten, met eerbied behandelen; III. c. 3. v. 704, derde pers. enk. praes. werd, III. c. 12. v. 131, doen hoogachten, doen vereeren.

[p. 674]

Waerden intr., I. c. 15. v. 36, II. c. 23. v. 51, klankwisseling voor werden, worden.

Waerdicheit, - eden, II. c. 55. v. 97, c. 57. v. 47, III. c. 3. v. 650, ook werdecheit, II. c. 44. v. 72, III. c. 10. v. 151, eerbetooning. Zie Waerde.

Waerlijc (var. werelec, weerlic) adj., II. c. 44. v. 505, c. 48. v. 624, wereldlijk, tegenover geestelijk.

Waernen iemand van iets, III. c. 19. v. 27 var., waarschuwen (voor), als nog in 't Hoogd. en Eng. Zie Prof. meijer op het Leven van Jezus, bl. 341, Prof. jonckbloet, Gloss. op de D. Doctr., enz. Het is een freq. van (be)waren, behoeden.

Waers. Zie Waer.

Waert (var. ook wart) o., II. c. 36. v. 2017, III. c. 10. v. 39, IV. c. 9. v. 62, woord.

Waert, - rde adj., III. c. 3. v. 460, c. 15. v. 254, c. 23. v. 139, op prijs gesteld, hooggeacht, gezien. Iemand waert hebben, I. c. 26. v. 66, c. 34. v. 92, II. c. 60. v. 5 (waar ten onregte de dat. staat), op prijs stellen, hoogschatten, vereeren, gelijk men nog lief hebben zegt. Vgl. Waerde. Heelu (vs. 117) roemt Hertog hendrik II. van Braband als melde ende wert d.i. mild en geëerd, gezien. Volgens willems was hij ‘milddadig en toch zuinig’, ‘ein wirthschaftlicher mann’!

Waert, II. c. 11. v. 23, c. 16. v. 79 enz., klankwisseling voor wart, wert, ons werd.

Wayen. Met scepen in die zee -, III. c. 14. v. 146, te scheep varen, volksspreekwijze.

[p. 675]

Wal, m. Die helsche -, II. c. 45. v. 68, IV. c. 11. v. 48, de helsche diepte of afgrond. Kil. vertaalt wal en walle door abyssus, en wael door gurges, waarbij van hasselt de volgende plaats van stoke (II. vs. 644) aanhaalt: Haer herte was een grondeloes wael Van miltheit ende van ontfarme. Wal in dien zin lees ik nog in de Souter Liedekens (Antw. 1564), Ps. LVI: Voor mi si groeven eenen wal, Daer si in vielen al. waar de Staten-overzetting (Ps. LVII. vs. 7) kuyl heeft. Wal en wael zijn buiten twijfel hetzelfde woord, en afkomstig van Wallen (zie ald.). Zij beteekenen dus eigenlijk de diepte, waarin zich een stroom bruisend en kokend nederstort, dus draaikolk, of wel, diepte, afgrond in 't algemeen, later kuil, in verzwakte opvatting. Vgl. Wiele.

Wale adv., I. c. 3. v. 41, c. 13. v. 35 enz. enz., wel.

Wallen intr., I. c. 20. v. 41, II. c. 60. v. 58, koken, eig. opbruisen en borrelen. Zie daarover de aant. op maerlant, Sp. Hist. I. Aant. bl. 82 vlgg., Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 436 vlg., op de Natuurkunde enz., bl. 400 vlg. en de jager, Verscheid. bl. 182 vlg.

Walsch, III. c. 15. v. 52 enz., Fransch.

Wan. Zie Winnen.

Wandelbaer, - bere adj., III. c. 4. v. 431, veranderlijk, als nog in 't Hoogd. Vgl. ons wenden (keeren, verkeeren) en verwandelen.

Wandelen met iemand, I. c. 22. v. 77, III. c. 3. v. 2, 154, 159, c. 4. v. 510 enz., verkeeren,

[p. 676]

omgaan, als in 't Midd. Lat. ambulare (III. c. 3. v. 162). Men had ook het subst. wandelinghe voor verkeer, omgang, dat echter doorgaans niet de praep. met bij zich had, maar met het pron. poss. of met van verbonden werd. Zoo zeide men: sine, hare wandelinghe voor den omgang met hem, met haar, of de wandelinghe van wiven voor het verkeer met vrouwen (zie Ferg. 1040, Karel d. Gr. I. 1977, Belg. Mus. 1843, bl. 323, vs. 157). III. c. 10. v. 58 staat wandelen in den zin van zich her- en derwaarts begeven, rondzwerven, het leven van eenen ridder. Zoo wordt in de Samenspraek, medegedeeld door willems in het Belg. Mus. 1843, bl. 318-324, het zwervend leven van eenen menestreel herhaaldelijk die wandelinghe genoemd. Men zie over wandelen, verwandelen en al wat daartoe behoort, de zeer uitvoerige aant. van huydec., Proeve, III. bl. 341-365.

Wanderen (var. wandelen) intr., II. Prol. v. 40, wandelen, verkeeren, gelijk men nog spreekt van 's menschen omwandeling op aarde. Vgl. huydec., Proeve, II. bl. 471.

Wanen adv., I. c. 26. v. 114, c. 31. v. 48 enz., vanwaar.

Wanen intr., gevolgd door een Infinit., I. c. 4. v. 25, IV. c. 1. v. 184, willen. Zie huydec. op stoke, II. bl. 557 vlg. Het is niet anders dan het gewone wanen, meenen. Hij meent dit of dat te doen, of hij wil het doen, komt op hetzelfde uit.

Wanen intr., van de maan, I. c. 9. v. 31, afne-

[p. 677]

men, het tegenovergestelde van wassen. Zie Prof. clarisse op de Natuurkunde enz., bl. 373-378.

Wanhaghen, onpers. ww., met den dat. des pers. en gen. der zaak. Mi wanhaghet des, II. c. 47. v. 20, dit mishaagt mij.

Wanc. Zonder -, III. c. 27. v. 33, zonder aarzeling, zonder weifeling, naar de oorspronkelijke beteekenis, maar doorgaans afgeleid, I. c. 24. v. 47, II. c. 35. v. 91, III. c. 25. v. 127, zonder twijfel, voorzeker, zeer gewone bevestigingsformule. Prof. jonckbloet (Spec. de Velth. l. III, bl. 111) en hoffman v.f. (Hor. Belg. V. 110) stellen het gelijk met sonder waen: te regt, in zoover de beteekenis vrij wel op hetzelfde uitkomt, doch men wachte zich, etymologisch eenig verband tusschen waen en wanc te zoeken. Wanken, ten naauwste verwant met winken, wenken, is het grondwoord van wankelen, en beteekent dus weifelen, in onzekerheid zijn. Vandaar het subst. wanc (reeds in 't Ohd., zie graff, I. 691) voor weifeling, wankelmoedigheid. Zoo in Reinaert, vs. 1198: O wi, Tibert, twi sidi blode? Wanen quam uwer herten desen wanc? Minnen Loep, II. 43: In deser minne van soeter roke Daer wy aff dichten dese sproke, Daer moet wancke sijn verdreven, In steder truwen moetmen leven. waarvoor leendertz (in Gloss.) zonder grond wanckel wil lezen. Ook behoort hiertoe de uitdrukking in den Ferguut, vs. 5480: Ferguut sprac: ‘Mine lieghe mijn wanc, Ic en wanc niet jeghen hem jeesteren.’

[p. 678]

Prof. visscher verklaart dit echt grammatisch: ‘mijne aarzeling ligt niet aan mij,’ maar ferguut bedoelde: tenzij mijne onzekerheid mij liege, tenzij mijne weifeling mij bedriege, d.i. zoo ik mij in den persoon niet vergis. Wanc komt ook als adj. voor, als in Esmoreit, vs. 240: Vrouwen sijn van herten wanc, d.i. wankelmoedig, onstandvastig.

Want, II. c. 36. v. 779, c. 51. v. 157, Imp. van winden, wond.

Want conj., Prol. v. 21, I. c. 9. v. 13, II. c. 35. v. 109, c. 36. v. 465, 578, III. Prol. v. 33, c. 14. v. 241, IV. c. 12. v. 6, omdat.

Warachtich adj., III. c. 15. v. 12, 284, waarheidlievend.

Warachticheide, III. c. 15. v. 54, waarheidsliefde.

Ware nemen, gevolgd door te met den dat., II. c. 8. v. 38, c. 36. v. 902, III. c. 4. v. 56, zorg dragen (voor), verzorgen, bewaken. Het subst. ware voor oplettendheid, zorg, ook behoedzaamheid, leest men in Beatrijs, vs. 902, stoke, III. vs. 11 enz., en de uitdrukking ware nemen met den genit. bij velthem, I. c. 39. v. 15. Vgl. graff, I. 907 vlg., ons bewaren enz. Het tegenwoordige waarnemen, als trans. ww., is er een verzwakt overblijfsel van.

Warem adj., I. c. 18. v. 55 var., warm.

Warich, - ighe adj., I. c. 29. v. 32, II. c. 6. v. 2, c. 7. v. 97 enz., waarachtig.

Warneren (ghewarneert) trans., II. c. 17. v.

[p. 679]

128, voorzien, uitrusten, verzorgen, hier in het algemeen, maar doorgaans gezegd van krijgsuitrusting, waardoor men zich in staat van tegenweer brengt. Zie Prof. jonckbloet, Gloss. op Karel d. Gr. (op Werneren) en aant. op mijnen aan hem gerigten Brief, bl. 34. Vgl. ook velthem, II. c. 20. v. 75, waar koning artur zijne ridders met bepaling van plaats en tijd te velde roept, Ende dat si warneert comen. d.i. ten strijde toegerust.

Warp, I. c. 36. v. 80 var. enz., Imp. van werpen, wierp.

Warscapen (var. weerscapen, werscapen) intr., II. c. 59. v. 11, feestvieren. Zie D. Doctr. Gloss. Het is eig. waardschappen, een woord dat hier en daar nog wel gehoord wordt.

Wart, II. c. 53. v. 59, 71 enz. enz., Imp. van worden, werd.

Wartele, II. c. 24. v. 127 var., wortel.

Was m., II. c. 27. v. 5, wasdom, groei.

Wasdom, III. c. 16. v. 62, c. 26. v. 85, 126, het groeijen of toenemen in rijkdom, dus winst, profijt.

Weddespel (var. wedtspel, wedspel), III. c. 3. v. 966, 981, c. 25. v. 124, niet zoozeer ons kans- of hazardspel, als wel het spelen om een prijs, om geld, waaronder de dichter met name ook het kaatsen, kolven en schaken noemt. Wedde, hetzelfde als pand, was de benaming van het door beide partijen gestorte of ingezette geld, bestemd om aan den overwinnende geheel te worden uitgekeerd; dus niet alleen het sacramentum in regts-

[p. 680]

zaken, maar ook de prijs van een spel of van zoodanig een geschil, als juist hieraan den naam van weddenschap ontleende. Men zie over dit woord en zijn verband met het Midd. Lat. vadium, het Fr. gage enz., de aant. van Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 478 vlgg. en de verh. van Mr. ackersdijck in het Taalk. Mag. I. 257-262 (vgl. ook 303).

Weder (var. weer) m., I. c. 37. v. 29, ram. Hoogd. widder, Eng. wether. In de beschrijving van abraham's offer treft men het meermalen aan, b.v. in de aan maerlant toegeschrevene Nederd. Prozaïsche Bijbel-vert., bl. 31. Zie de aant. van v. harderwijk aldaar. Nog veel later bleef men van weervleesch spreken.

Weder adv., in de spreekwijzen: weder ende wey, I. c. 2. v. 59, of wech ende weder, I. c. 11. v. 56, her- en derwaarts, overal heen; voort ende weder, II. c. 28. v. 30, c. 48. v. 390, of weder ende voort, II. c. 15. v. 122, c. 39. v. 213, aan alle kanten, overal, alom, ook, III. c. 14. v. 135, naar elken kant heen, waarheen men ook wil, dus vrijelijk (de meening is: ‘men kan aan zijne gedachten den vrijen loop laten’).

Weder conj., gevolgd door of (oft, ofte), bij een tweeledig voorstel, I. c. 5. v. 48, c. 10. v. 53 vlgg., c. 15. v. 86, c. 22. v. 60 var. enz., hetzij - hetzij, Lat. sive - sive. Gevolgd door of, bij een twijfel, II. c. 36. v. 72, III. c. 15. v. 155, thans òf - òf, Lat. utrum - an.

[p. 681]

In beide gevallen zegt nog het Eng. whether - or, in het eerste het Hoogd. entweder - oder.

Wederkeren trans. Zie Keren.

Wederraden (riet) trans., II. c. 44. v. 360, ontraden, afraden.

Wedersake m., II. c. 16. v. 17, IV. c. 7. v. 39, tegenpartij, tegenstander. Hoogd. widersacher. Zie v.h. op kil., Gloss. op heelu, Limborch, enz.

Wedersegghen trans., III. c. 3. v. 862, tegenspreken, zich verzetten (tegen iets); IV. c. 4. v. 45, weigeren, van de hand wijzen, of (iets aan iemand -), II. c. 38. v. 14, weigeren, ontzeggen. Een bisschop -, II. c. 48. v. 1183, wraken, zijne benoeming niet bekrachtigen en dus vernietigen.

Wederstriden trans., I. c. 26. v. 145, tegen (iemand) strijden, bestrijden.

Wedertale. Tale ende -, II. c. 13. v. 126, hetgeen men over en weder spreekt, te zamen gesprek.

Wedertrecken iets aan iemand, II. c. 38. v. 29, onttrekken, onthouden.

Wedervechten trans., III. c. 8. v. 38, bevechten, bestrijden.

Weech m., II. c. 45. v. 170 var., ook weghe v., I. c. 5. v. 26 var., plur. weghen, II. c. 51. v. 31 var., binnenmuur, wand (gelijk de tekst telkens heeft), vanwaar nog ons weegluis. Ook stoke, VIII. vs. 1308 gebruikt het woord manlijk, maar doorgaans komt het als vrouwelijk voor. Zie Vanden levene o. h. vs. 775, de plaats uit maerlant's

[p. 682]

Rijmbijbel, aang. bij clignett, Bijdr. bl. 33, enz. Vgl. ook ald. bl. 74.

Weec adj., I. c. 2. v. 2, III. c. 4. v. 497, zwak. Voorbeelden bij clignett, Bijdr. bl. 180 vlgg., die het echter min juist verklaarde door arm, minvermogend. Doch die verklaring werd reeds verbeterd door Prof. lulofs, Handboek, Gloss.

Weelde, - en, II. c. 57. v. 73, genot, wellust, zaligheid.

Weelde, III. c. 8. v. 7 var., rijmshalve voor wilde.

Ween (m. en o.), II. c. 55. v. 48, c. 59. v. 89 var., geween, droefheid. Zie stoke, II. vs. 50, Karel d. Gr. I. 1458, Beatrijs, vs. 787, enz.

Weer. Zie Weder.

Weerden. Zie Waerden trans.

Weerlijc, - like adj., I. c. 4. v. 16 var., wereldlijk. Doch de lezing van den tekst verdient de voorkeur.

Weernen iets aan iemand, I. c. 22. v. 27, weigeren. - Der Ystorien Bloeme, fol. 14. d. (het afgodenbeeld antwoordt niet, en daarop vraagt men): Bi wat saken Astragod werende sicre spraken. Ibid. fol. 24. a., in een dergelijk geval: Ende vraechde hem, bi wat saken Sijn God werende siere spraken. Die Rose, vs. 11123: Die herberghe die ghi hier siet, Diene wert hu gheweerent niet. Leven van St. Amand, I. 4461: Bave sprac: ‘Ic ne dar niet weernen, Helich vader, hu ghebod.’

[p. 683]

Vanden levene o. h. vs. 946: Dies my wille wernen, hi es sot. Taalk. Mag. III. 170, vs. 50: ‘De vrouwen’ volgen haers selfs wille gerne, So wie dat hem verbiet of werne. Op al de drie laatst aang. pll. wordt het door de uitgevers onjuist verklaard door afweren en waarschuwen. Men wachte zich, waernen en weernen te verwarren, al wordt het laatste dan ook in den Walewein, vs. 8756, insgelijks waernen gespeld. Waernen, waarschuwen, is het freq. van (be)waren, behoeden, van ware, zorg, hoede; weernen daarentegen het freq. van weren, dus wel eigenlijk afweren, maar steeds in de bepaalde opvatting van afslaan, weigeren, ontzeggen. Zie voorts het Gloss. op Limborch, in v. Wernen.

Weert adj., I. c. 21. v. 79, waard, kostbaar. Zie Waert.

Weghe, Weghen subst. Zie Weech.

Weghen intr., I. c. 11. v. 20 var., bewegen, verwegen.

Weghen trans. Een kint ten dienste ons heren -, II. c. 3. v. 37, den weg wijzen, leiden, opleiden. Zie v.h. op kil.

Wey adv., gewone bijvorm van weg, heen. Zie bij Weder.

Weken intr., met den dat., I. c. 48. v. 72, vermoedelijk zich zwak en deemoedig aanstellen, zich vernederen (voor iemand). Zie Weec.

Weken trans. IV. c. 10. v. 38, week maken, vermurwen.

[p. 684]

Wele adv., III. c. 4. v. 203, rijmshalve voor wale, wel.

Welt, III. c. 3. v. 310, rijmshalve voor wilt, wil.

Welverdich adj., II. c. 35. v. 82 var., welvarend.

Wenden intr., IV. c. 11. v. 50, omkeeren, veranderen, het grondwoord van verwandelen. Vgl. Winden.

Wensch. Na wenschen, I. c. 1. v. 28, te wensche, II. c. 48. v. 869, III. c. 16. v. 149, van wensche, II. c. 36. v. 444, III. c. 2. v. 162, de twee eersten bij een verbum of adj., en dus als adv., het laatste bij een subst., en dus als adj. gebruikt, zoo goed men immer wenschen kan, voorbeeldig, voortreffelijk. Zie Limborch en Minnen Loep, Gloss.

Werd. Zie Waerden.

Werdecheit, Werdelike. Zie Waerdicheit, Waerdelike.

Weren trans., II. c. 36. v. 272, (een getuigenis voor den regter) verwerpen, voor valsch verklaren. Eig. afweren, afwijzen.

Werf. Ter selver -, IV. c. 1. v. 50, ter zelfder tijd, tevens. Zeer gewoon is werf, achter getalnamen, ons keer of maal, als III. c. 9. v. 71 vlg. enz.

Wermheit, I. c. 9. v. 9, warmte.

Werp, I. c. 4. v. 34 enz. enz., klankwisseling voor warp, Imp. van werpen, wierp.

Werrachtech adj., II. c. 50. v. 98, (warachtig), verwarring of onrust stokend, woelziek.

Werre v., II. c. 36. v. 293, 598, verwarring, opschudding.

[p. 685]

Werren intr., I. c. 10. v. 47, in verwarring of opschudding geraken; I. c. 32. v. 25, verwarring stichten; trans., III. c. 19. v. 96, in de war, in verlegenheid brengen.

Werven om iets, I. c. 27. v. 74, (voor iets) moeite doen, (naar iets) streven.

Wes (passim), hetzelfde als wies, wiens.

Wesen. Si -, derde pers. plur. Praes., I. c. 9. v. 34, c. 13. v. 72, c. 18. v. 48, IV. c. 1. v. 10 enz., zij zijn. Zie huydec. op stoke, II. bl. 285.

Wete v., kennis, wetenschap, in de uitdrukking: na mine wete, II. c. 38. v. 107, naar mijn weten, gelijk ik wel weet, bevestigingsformule. Zie huydec. op stoke, III. bl. 400.

Wide (var. wijdde) v., II. c. 6. v. 211, wijdte. Zie kluit, Voorrede voor hoogstraten's Geslachtlijst, bl. lxiii vlgg. en de jager, Handl. tot den Staten - Bijbel, bl. 62 vlg.

Wie adv., II. c. 56. v. 62 var., hoe, als nog in 't Hoogd.

Wiele. Die helsche -, III. c. 16. v. 14, de helsche diepte of afgrond. Eigenlijk is wiel, thans nog wieling, een draaikolk, van het ww. wielen, dat is draaijen, vooral van de draaijende beweging van borrelend kokend water gezegd. Wielen wordt niet zelden vereenigd met het gelijkbeteekenende wallen, en zoo zijn dan ook de subst. wiele en wal naauwelijks onderscheiden. Zie Wal, Wallen en de jager, ald. aang.

Wien, Wyen (tekst wijen) trans., II. c. 45. v. 159 var., c. 48. v. 216, 271 var., 436 var., ook wyhen, II. c. 40. v. 152 (Imperf. wyhede,

[p. 686]

var. wijde of wide), wijen, thans veelal wijden, kerkwoord. Zie Taalk. Mag. IV. 184 vlg. De oude spelling is hier, gelijk steeds, de oorspronkelijke: in ons wijden is de d evenzeer een euphonisch invoegsel als in geschieden, spieden, vlieden, belijden, bevrijden, kastijden enz. Zoo zagen wij boven ook Tiden, als afgeleiden vorm van Tien.

Wies (passim), wiens.

Wijch, wighe m., I. c. 46. v. 80 var., II. c. 48. v. 350, III. c. 12. v. 142, IV. c. 2. v. 46, strijd.

Wijle (var. wiele), II. c. 44. v. 235, nonnensluijer, van 't Lat. velum, Fr. voile.

Wijnghe (var. ook wyinghe), I. c. 47. v. 91, 94, 102, II. c. 45. v. 164, wijding, contr. uit wi-inghe. Zie Wien. De spelling wihinghe vind ik in de Reimchronik bij kausler, vs. 1348.

Wijs maken, II. c. 39. v. 97, c. 40. v. 109, niet in de thans gewone opvatting van op de mouw spelden, foppen, maar in die van onderrigten, leeren, hetzelfde dus als vroet maken. Hiertoe behoort ook de verzekeringsformule: des sijt wijs, II. c. 48. v. 615, weet dat. Vgl. Karel d. Gr. Gloss.

Wijsdom, III. c. 3. v. 689 var., wijsheid. Eng. wisdom. Doch die lezing komt hier volstrekt niet te pas.

Wiket (var. wincket), III. c. 23. v. 165, de kleine deur in de groote deuren der stadspoorten, het Fr. guichet. Zie huydec. op stoke, III. bl. 110, waar insgelijks de beide spellingen wiket en winket voorkomen. De eerste vind ik ook bij maerlant, Sp. Hist. D. II. bl. 88, de laatste in de Brab. Yeesten, VI. 4896.

[p. 687]

Wildijt (passim), wilt gij het.

Wile, wijl, tijdsruimte, in de spreekwijzen: te dier wilen, I. c. 41. v. 92, tiere wilen, I. c. 43. v. 21, destijds; die wile, III. c. 3. v. 976, gedurende dien tijd; doorgaans, als conj., die wile dat, I. c. 40. v. 25, II. c. 55. v. 87, III. c. 14. v. 143, c. 23. v. 212, c. 25. v. 21, 37, ook zonder dat, III. c. 3. v. 1052, terwijl, zoolang als.

Wilen adv., I. c. 10. v. 12 var., 38 var., c. 18. v. 2 var., c. 30. v. 24 enz., weleer. Nog in ons wijlen, van overledenen gezegd. Vandaar

Wileneer adv., I. c. 10. v. 12, 38, c. 18. v. 2 enz., ook wilenneere, IV. c. 1. v. 2, weleer, oudtijds.

Winden (hi wint) intr., ook Wenden, zich wenden, keeren. Buten sijnre naturen -, I. c. 31. v. 38, uut den ghelove -, II. Prol. v. 21, uter materien -, III. c. 15. v. 24, 273, afwijken, afdwalen. II. c. 22. v. 40 is wint denkelijk ook van winden, doch trans., in den zin van verkeeren, veranderen. Althans de meening schijnt te zijn: ‘Waarom verandert, herroept het kind zijne woorden niet?’ Wenden, bij klankwisseling winden, beteekent hetzelfde als keeren, draaijen, en is dus in den grond niet anders dan een versterkte vorm van

Winden intr., I. c. 13. v. 62, 93, III. c. 10. v. 8, zich winden, zich kronkelen, zich draaijen, van een slang of worm gezegd.

[p. 688]

Wine (passim), wij en, of ook wij hem.

Winken intr. Uut Gode -, III. c. 3. v. 784, uut Gods ghebode -, III. c. 1. v. 12, afwijken. De grondbeteekenis is onvast zijn, wankelen (zie Karel d. Gr. Gloss.), en het hangt derhalve met ons wenken (nutare) even zoo te zamen, als het knikken van hoofd of beenen met het knikken der oogen. Ondertusschen werden de beide woorden reeds vroeg onderscheiden: het laatste luidde in het Ohd. winchjan (graff, I. 720), het eerste wankôn en wenkjan (graff, I. 692-696). Wij kennen het nog in den afgeleiden vorm zwenken. Vgl. ook Wanc.

Wincket. Zie Wiket.

Winnen (wan) trans. Kinderen -, Prol. v. 77 enz. enz., nog heden in gebruik; lijf -, I. c. 24. v. 30, leven ontvangen; koren -, I. c. 25. v. 107, 110, een wijngaard -, I. c. 32. v. 5, c. 33. v. 2, c. 42. v. 21, het land -, II. c. 29. v. 2, III. c. 26. v. 194, telen, bouwen, een woord van den landbouw, ook thans niet geheel in onbruik. Zie D. Doctr. Gloss. op Lantwinninghe en vgl. de aant. van hinlópen op huydec., Proeve, III. bl. 233 vlgg.

Wire, Wise (passim), wij er en wij haar of wij ze.

Wisch m., II. c. 36. v. 1177, nog heden in gebruik voor een gedraaiden band van teenen of stroo, doch hier gezegd van den bundel stroo, dien men een' doode onder het hoofd leide. Het Evangelium Nicodemi heeft t.d. pl.: ‘fasciale, in quo caput ejus involveram.’ Ofschoon nu het laatste gedeelte

[p. 689]

dezer woorden wat vrij vertaald is, blijkt het toch, dat de dichter met wisch niet anders bedoelt dan fasciale (involutorium), dus juist hetzelfde als bussele. Zie ald. Kil. kent ook het woord hoofdwisch, dat hij vertaalt door cesticillus d.i. een hoofddeksel, zoo als pakkedragers opzetten, om den last, dien zij op het hoofd torschen, minder zwaar te doen drukken. Een bundel stroo was daartoe het eerste en natuurlijkste hulpmiddel. Vgl. voorts de jager, Verscheid. bl. 313-315.

Wisen (hi wijst) intr., IV. c. 10. v. 89, uitwijzen, uitspraak doen; trans., III. c. 11. v. 74, uitwijzen, oordeelen. Het part. was ghewijst (zie ald.), gelijk wij nog heden van een regterlijk gewijsde spreken.

Wissen trans., I. c. 48. v. 116, (als gevolgtrekking) opmaken, besluiten. In dien zin is mij het woord elders wel niet voorgekomen, doch het laat zich niettemin gemakkelijk verklaren. Van het grondwoord weten komt, behalve het adj. wijs d.i. wetende, ook wis en gewis d.i. wat geweten wordt, dus zeker, stellig. Van dit adj. wis vormde zich het ww. wissen d.i. zekeren, als zeker aannemen, dus vaststellen, besluiten, bijna ons zich vergewissen. Ten bewijze strekke het ww. hem bewissen, waarvan Prof. siegenbeek in de aant. op de Heim. d. Heim. bl. 283 vlg. twee voorbeelden uit stoke aanhaalt, en dat men wel het best verklaren zou door een vast besluit nemen, zich vast overtuigen, d.i. zich vergewissen.

[p. 690]

Vgl. graff, I. 1106-1112, die o.a. gawissôn als gewissmachen en gawissunga als argumentum opgeeft, volkomen in overeenstemming met onze verklaring: want wat is een bewijs anders dan eene zekering of bevestiging, als besluit opgemaakt uit eene voorafgaande redenering? Er is dus geene reden om de lezing van den tekst te verwerpen ten behoeve der var. ghissen. Integendeel is dit laatste niets dan eene mislukte gissing van den afschrijver, die het oude wissen niet meer verstond.

Wittich, - ighe adj., II. c. 36. v. 236, 268, wettig. Doch I. c. 29. v. 37 geldt de beteekenis van kundig, verstandig, bij kil. vermeld en nog in ons verwittigen kenbaar. Dat het eerste van wet, het tweede van weten afkomt, loopt in het oog: vandaar dan ook bij het laatste de var. wetich, die even goed is.

Wivekijn, II. c. 16. v. 87, c. 39. v. 9, diminutief van wijf, dus vrouwtje.

Woech, II. c. 48. v. 519, 590, Imperf. van weghen, woog; woeghe, I. c. 3. v. 38, hetzelfde in Conj.

Woeckener, III. c. 4. v. 175 (zie de aant. ald.) woekeraar.

Woet. Die - hebben, III. c. 6. v. 38, razend of dol zijn. Blijkens het bepalend lidwoord, geldt woet of woede hier voor eene bepaalde kwaal of plaag, van hoogerhand toegezonden. Zoo lees ik in der Ystorien Bloeme, fol. 10. d.: Wats u ghesciet?.... Ic wane u die woet es comen.

[p. 691]

en in den Limborch (VIII. 916) de verwensching: God gheve haer allen de woet!

Wollen (var. wullen, wllen) adj., III. c. 3. v. 615, in wol gekleed, met eene wollen pij aan, tot boetedoening. Beatrijs, vs. 510: Al droghic alle daghe een hare, Ende croeper met van lande te lande Over voete ende over hande, Wullen, barvoet, sonder scoen, Nochtan en constic niet ghedoen Dat ic van sonden worde vri.

Wonder. Mi heeft -, I. c. 11. v. 18, c. 26. v. 113, c. 37. v. 69 enz., het verwondert mij, of, wat thans hetzelfde is, ik verwonder mij.

Wonderen, onpers. ww., met den dat. Mi wondert, II. c. 56. v. 11 enz. enz., hetzelfde. Te wonderen, I. c. 17. v. 55 enz., te verwonderen, wonderbaar.

Wonderlijc, - like adj., II. c. 15. v. 150, wonderdadig, van christus gezegd. Elders ook in den thans gewonen zin.

Wone v. (sine - hebben), II. c. 15. v. 111, c. 19. v. 89, III. c. 26. v. 63, 66, woning, woonplaats.

Woort plur., I. c. 25. v. 98 enz., woorden.

Worpen, I. c. 41. v. 108 enz., klankwisseling voor werpen Infin.; doch II. c. 40. v. 129, het Imperf. plur., ons wierpen.

Wort, I. c. 26. v. 41, IV. c. 1. v. 49 enz., plur. worden, II. c. 40. v. 128 enz., klankwisseling voor wert, wart, werden, Imperf. van worden, dus ons werd, werden. Op de eerst aang.

[p. 692]

pl. is de uitdrukking: wel worden van enen zone hetzelfde als ghenesen (zie ald.), dus verlossen, bevallen.

Wrachte, I. c. 11. v. 50, rijmshalve voor wrochte, zoo als het I. c. 12. v. 78, c. 25. v. 68 enz. luidt, Imperf. van werken, ons wrocht. Zie bij Ghewracht.

Wrac, I. c. 24. v. 40, c. 29. v. 10 enz., Imperf. van wreken, thans verbasterd wreekte, ofschoon het part. nog gewroken luidt. Voorbeelden bij clignett, Bijdr. bl. 97 vlg.

Wrochte. Zie Wrachte.

Wroeghen (wroechde, ghewroecht, en wroeghde, ghewroeght) trans., II. c. 36. v. 23, 772 var., c. 44. v. 265, 501, c. 48. v. 439, c. 53. v. 26, c. 58. v. 99, IV. c. 10. v. 86, 87, beschuldigen, aanklagen. Uit deze oudste beteekenis is de tegenwoordige bij overdragt afgeleid: de wroegingen van ons geweten zijn niet anders dan de pijnigende zelfbeschuldigingen in ons binnenste. Zie clignett, Bijdr. bl. 155 vlgg. en Taalk. Mag. IV. 144-148.

Wroegher, II, c. 48. v. 443, beschuldiger, aanklager.

Wuwerkine, II. c. 20. v. 26 var., schrijffout voor viverkine, vijvertjes, putjes.