Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

[p. 693]

Bij voegsels en verbeteringen.

In den tekst^(*).

In het eerste Boek staat telkens Christus. Lees Cristus.

I. c. 4. v. 3. yngle. Lees Yngle.

I. c. 7. v. 67. De lezing wel om wee schijnt toch de ware te zijn: althans ook H. heeft aldus en het vreude umb wewe der Nederrijnsche Vertaling wijst evenzeer daarheen. Men versta het dan op deze wijze: ‘al is hun wel voor wee (weg)gegeven’ d.i. ‘al hebben zij hun wel voor wee moeten verwisselen.’

I. c. 9. v. 4. Lees dier, als in I. en H.

I. c. 10. v. 24. Lees houden, als in I. en H.

I. c. 10. v. 28. Dinxdack. Lees dinxdach.

I. c. 10. v. 68. comen moet wegvallen, als in I. en H.

I. c. 11. v. 71. De vier verzen, hier in I. bijgevoegd, komen ook in H. en in de Nederr. Vert. voor. Zij zijn dus werkelijk van den dichter: doch men leze dan ook (met I. en H.) in vs. 72 dan voor daer.

I. c. 13. v. 42. De verandering van de in te was onnoodig. Zie de Verkl. Woord. op De.

(*) Daar het Brusselsche HS. (H.) mij eerst na den afdruk van het eerste Boek ten dienste heeft gestaan, was ik buiten de mogelijkheid, daarvan voor de tekstkritiek bij tijds gebruik te maken. Ik heb getracht dit gebrek zooveel mogelijk te herstellen, a. door de opgave der varianten uit dat HS., in Bijlage A.; b. door deze korte aanwijzing van de voornamste plaatsen, waar de lezing in ons tekst-HS. verbetering eischt.

[p. 694]

I. c. 16. v. 47. Lees Dien, als in I. en H. Zie de Verkl. Woord. op Dien.

I. c. 17. v. 4. Lees Daer, als in I. en H.

I. c. 21. v. 83. Lees paradijs.

I. c. 21. v. 84. Lees In wien dat a.h., als in H. en de Nederr. Vert.

I. c. 22. v. 55. Lees ist sorchlijc herde zere, als in I. en H.

I. c. 23. v. 3. Lees scamelhede. Zie de Verkl. Woord. op Scalcheit.

I. c. 23. v. 20. Lees Dattie nosel. Zie de Verkl. Woord. op Nosel.

I. c. 23. v. 21. Lees scamelhede. Zie de Verkl. Woord. op Scalcheit.

I. c. 23. v. 53. Lees Ons selfs sijn scouden e. bl. Zie I. H. en de Nederr. Vert.

I. c. 23. v. 130. Tusschen dit vers en vs. 131 in te voegen: Ende hi was selve fonteine mede Van alre ontfarmechede, als in H. Ook I. en de Nederr. Vert. hebben die verzen, ofschoon in onjuiste volgorde.

I. c. 31. v. 33. De komma achter stichten moet wegvallen.

I. c. 38. v. 28. fijn. Lees fijn,

I. c. 38. v. 29. Lees Abrahame. Zie de Verkl. Woord. op Vallen.

I. c. 38. v. 44. luttel moet wegvallen, als in I. en H. Zie het gezegde aldaar, Bijl. A. bl. 302.

I. c. 38. v. 58. meer dan ontbr. te regt in H.

I. c. 39. v. 30. Lees sijns, als in H.

I. c. 39. v. 51. Lees slaen. Zie de Verkl. Woord. op Slaen.

I. c. 39. v. 69. Lees priestren, als in H.

I. c. 39. v. 70. Mijne gissing vervalt. Maken is de ware lezing: ook H. en de Nederr. Vert. hebben zoo. Hoe kon ik aan een zoo bekend kerkwoord twijfelen?

I. c. 40. v. 41. Ende moet wegvallen, als in H.

I. c. 40. v. 46. Zie de Verkl. Woord. op Ondrachticheit.

I. c. 40. v. 52 vlg. Lees, met H.: Dat poorteren eendrachtigher waren Inden steden dan si sijn, zoo als het verband eischt. Ook I. heeft althans het laatste vers zoo.

II. c. 40. v. 138. Lees met niede, en het vorige rijmwoord liede. Zie de Verkl. Woord. op Miede.

II. c. 48. v. 987. Voor zende lees seide, als in H.

III. c. 5. Het begin van dit hoofdstuk aldus te herstellen (zie de Nederr. Vert., Bijl. C. bl. 335):

[p. 695]

Een mensche vraeghde wilen ere Enen clerc van groeter lere, Welc dat alre beste were, Soe rijcheit soe ere. Die clerc antwoorde ende seide Van tweerhande rijcheide: Deen ware rijcheit sonderlinghe Die der zielen ane ghinghe: Dat ware rijcheit ende oec ere, Enz.

III. c. 5. v. 93. Achter heren plaatse men eene dubbele-punt. Zie de Verkl. Woord. op Bederven.

III. c. 13. v. 85 vlgg. Deze verzen, met inlassching van vier regels, aldus te herstellen (zie de Nederr. Vert., Bijl. C. bl. 336): Want ghierecheit maect soe ontsint Dicke den man dat hi en kint Trouwe noch waerheit, wats ghesciet, Om dat hi hebben mach gheniet. Dat vierde poent, sonder waen, Dats dat een raedsman sal bestaen Met sinen here, wats ghesciet, Die dinc daer hi hem toe riet; Enz. De afschrijvers vergisten zich, doordat twee verzen op dezelfde woorden (wats ghesciet) uitgaan.

In de varianten.

Deel I. bl. 20. Voor 38 lees 39.

Deel I. bl. 138. Voor 38 lees 39.

Deel I. bl. 180. Voor 13 lees 12.

Deel II. bl. 82. Bij 50 is de letter H. uitgevallen.

In de bijlagen.

Bijl. C. bl. 321. Aant. Der Selen Troist is hoogstdenkelijk, even als der Leyen Spiegel, eene vertaling uit het Nederlandsch. Althans er bestaat ook een Nederlandsch werk van dien naam. Huydecoper bezat daarvan eene uitgave van d.j. 1484, en haalt die meermalen aan (zie b.v. Proeve, I. bl. 4 en 133).

In de verklarende woordenlijst.

Abuus. Zoo ook in de Maghet van Ghend, vs. 194: Doen sagic dat mi dochte abuus.

[p. 696]

Belg. Mus. 1842, bl. 63: Dits ommers abuus! De bedoeling is daar niet: ‘dat hebt gij abuis!’, maar ‘dat is al heel vreemd’, hetzelfde wat zoo even gezegd was: Payt een ander met sulc een clucht! Men ziet echter tevens, hoe naauw de oude beteekenis met de tegenwoordige zamenhangt; want vreemde kluchten vertellen en het mis hebben komt hier vrij wel op hetzelfde uit.

Achten. Deze beteekenis van bestemmen, beschikken, als intr. opgevat, wordt gelijkbeduidend met eene schikking of een plan maken, voornemen. Zoo lees ik in de Bediedenisse van der missen, fol. 9. b.: Nu singt men: ‘Ite, missa est!’ Dat bediet in alder lest: ‘Gaet daer gi hebt geacht, Want die misse es nu volbracht.’ d.i. ‘werwaarts gij voorgenomen hebt te gaan.’ Zoo ook in St. Franc. leven, vs. 7086: Ende hi adde na sijn gevouch Gevast, als hi eerst vor achte, In de woestine sine viertich nachte. ‘gelijk hij te voren plan gemaakt of voorgenomen had.’ En ziedaar tevens de verklaring van het vorhacht bij maerlant, dat aan Prof. lulofs (Handboek, bl. 51) noodeloos moeite baarde.

Aerdsch bisscop. Zoo ook II. c. 50. v. 65 var.

^(*) * Aflegghen. Zie Oflegghen.

Al in een, komt in den vermelden zin tallooze malen in den Lancelot voor.

* Alende, I. c. 44. v. 41 var. (Bijl. A.), hetzelfde als ellende. Zie aldaar.

Altenen. Ook Prof. meijer (Leven van Jezus, bl. 339) en willems (Belg. Mus. 1846, bl. 56, vs. 169) hebben zich in de opvatting van dit woord vergist. De eerste verklaart het door alles tot een, alles te zamen, de laatste door geheel en al, ofschoon op beide plaatsen de beteekenis van aanhoudend, voortdurend zeer kennelijk is. Ook in die Rose en elders trof ik het meermalen aan, en vond ik telkens de door mij opgegevene verklaring bevestigd.

Alve. Voor aan heeft, lees aanheeft.

Atremint. Vgl. bij Slijc.

Bedraghen. Hem -, voor zich behelpen, lees ik ook in St. Franc. leven, vs. 2261: Som wile was hem gevraget,

(*) De met * geteekende woorden zijn hier nieuw ingelascht.

[p. 697]

Welker wijs hi hem bedraget Vanden couden wintre wreet.

* Behouden trans., II. c. 14. v. 54 var., omvatten, bevatten.

Beiten. Vandaar het subst. gebeet in Partonopeus und Melior, bl. 7. vs. 8, dat massmann in Gloss. te regt verklaart door aucupium, venatio cum avibus. Van harderwijk (N.W.d.M.v.N. Lk. V. 2. bl. 207) dacht daarbij aan gebit, beet, van bijten!!

Becoren. Die doot -. Zie nog Prof. meijer, Nalezingen enz., bl. 23.

Belanc sijn. Zoo ook St. Franc. leven, vs. 2518: Want dat leven entie doot Es vele ande tonge belanc. d.i. ‘komt veeltijds op de tong aan, hangt dikwijls van spreken of zwijgen af.’

* Bendecheit, - ede, I. c. 41. v. 79 var. (Bijl. A.), behendigheid.

Bereetscap. Vgl. Belg. Mus. 1845, bl. 81, vs. 615.

* Berespen trans., II. c. 21. v. 12, berispen.

Bespouwen. Zie bij Rau.

Bestimmen. Vgl. Vanden derden Edewaert, vs. 423.

Besuren. Voor: Zie Suren, lees: Zie Zuren.

Bevaen hebben, inhouden, bevatten. Zoo ook II. c. 40. v. 84.

Blaer. Die blare, de bête noire. De zondebok, zou men thans zeggen.

* Boeven, I. c. 26. v. 140 var. (Bijl. A.), behoeven. Vgl. Bouf.

Boy. In regel 17 staat: eerstens. Lees ten eerste.

Die. Zoo ook I. c. 25. v. 80, c. 32. v. 20, c. 37. v. 48, c. 47. v. 103, II. c. 48. v. 1213 enz.

* Drinken (ghedrinct, var. ghedranct) trans., II. c. 60. v. 60, klankwisseling voor drenken.

* Eren ww., I. c. 25. v. 106 var. (Bijl. A.). Zie Aren.

Ernstech, naarstig. Zoo ook II. c. 45. v. 147 var.

Ghebruken. Gods -, dus te regt met den genit. gebruikt, lees ik in St. Franc. leven, vs. 6868 vlg.

Ghereke. Te -, in orde enz. Zoo ook Lancelot, vs. 11744: Dat Lanceloet niet doet en es, Maer gesont ende te gereke.

Ghetes. Deze beteekenis van goedgunstig heeft hoogstwaarschijnlijk haren grond in het Ohd. zeso d.i. regts (Goth. taihsu, Gr. δεξιὸς, Lat. dexter), vanwaar de comparatief - vorm zesawa, de regterhand, ook in 't Mhd. zesewe en zeseme. Zie graff, V. 708-710 (waar men ook kazeso aantreft) en ziemann, 684 en 685.

Ghewijst. Elders, III. c. 11. v. 89, in den zin van (aan)gewezen, hier wat wij geteekend noemen.

[p. 698]

* Groensdach, I. c. 10. v. 32 var. (Bijl. A.), Woensdag. Zie kil. en v.h. aldaar.

Gronden. Voor doorgronden, lees trachten te doorgronden.

Hal, verheelde. Het meervoud halen komt voor in I. c. 14. v. 52 var. (Bijl. A.), waar de tekst bedecten heeft. Vgl. ook Prof. siegenbeek in de N.W.d.M.v.N. Lk. III. 2. bl. 168.

* Halen ww. Zie Opghehaelt.

* Jongheren, I. c. 42. v. 85, meervoud van jonc, jongen van een dier.

Castien. Vandaar staat het ook, als intr., kortweg voor prediken in 't algemeen. Zie b.v. St. Franc. leven, vs. 6546, 6567.

Creten, krijten, weenen. Zoo ook St. Franc. leven, vs. 5475.

Lach. De Infin. laen voor laten komt werkelijk voor, als b.v. in de Spreuken, door mij medegedeeld in onze Verslagen en Berigten, 1847, No. 34 en 79.

Laden. In de spreekwijze: die twater laedt d.i. die door het water (de waterzucht) gekweld wordt, vatte ik water als Nom. op, en dus het pron. als Acc. Ik haast mij dit te herroepen. Die is inderdaad Nom. en water Acc., gelijk mij gebleken is uit eene plaats uit de Vier Schriften von johann rusbroek in niederdeutscher Sprache, onlangs door a. von arnswaldt, met eene voorrede van Dr. c. ullmann uitgegeven (Hannover, 1848). Daar lees ik, bl. 72: Van quaiden humoren untarden etzliche mynschen ind laden dat wasser, da sy lange aff quellen ind bewijlen aff sterven. Von arnswaldt verklaart dit te regt, naar eene aanwijzing van j. gr(imm): ‘die Wassersucht bekommen (eigentl. Wasser (in sich) schöpfen, füllen). Mijne aanmerking over die vervalt dus geheel.

* Lecht, I. c. 9. v. 82, rijmshalve voor licht.

Loeken. Vgl. nog Vander drievoudichede (bij Prof. meijer, Nalezingen enz.), bl. 125, c. 4, vs. 5.

Marche. De auteur van den Ferguut (vs. 5075) spelt maertse, hetgeen Prof. visscher voor moeras en te gelijk voor beemden aanziet! Doch de bedoeling van artur is: ‘Ik zal doen bekend maken door mijn geheele rijk, tot in alle grenslanden toe.’

Mes. Een -. Zie bij Slijc.

Nie, waar wij thans ooit gebruiken. Zoo ook II. c. 36. v. 1794.

Oflegghen, afslaan, van de hand wijzen, zich er van afmaken. Nog bij cats komt afleggen in dien zin voor, als: Trouwring (Amst. 1643), bl. 107: Veel die gegrepen zijn die poogen yet te seggen, Om met een soet verset den grijper af te leggen. Afschepen, zou men thans zeggen.

Onder - ende. Vgl. nog St. Franc. leven, vs. 5838.

[p. 699]

Onghelt. De benaming van ongelden is nog heden bij de belastingen enz. in gebruik.

Ontwecken. Als intr., dus even verkeerd, gebruikt ook maerlant het in St. Franc. leven, vs. 6471. Het was eene heerschende fout, even als thans de verwarring van liggen en leggen.

Oudervader, II. c. 2. v. 9. Op deze plaats had ik het woord niet door grootvader, maar door voorvader moeten verklaren. Sint servatius leefde in de vierde eeuw.

Over. De uitdrukking: alse u vrienden over u comen, voor bij u overkomen, staat ook in de var. op III. c. 3. v. 682.

Point. In regel 3 staat od, lees op.

Rinnen. Het Imperf. rinden, in den zin van liepen, gebruikt de dichter in III. c. 4. v. 57.

* Vacht, II. c. 48. v. 343 enz., Imperf. van vechten, vocht.