Logo DBNL
Der leken spieghel (1844-1848)

Der leken spieghel

(1844-1848)–Jan van Boendale–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Leerdicht van den jare 1330


Vorige Volgende

V.

Vadde. Zie Fadde.
Vaen (vinc, ghevaen) trans., passim, vangen, ook, II. c. 44. v. 575 enz. enz., in den zin van gevangen nemen, vatten.
Vaen intr., gevolgd door te met den dat., (aan
vangen), aanvatten, aangrijpen, als: ic salre toe vaen, I. c. 28. v. 84, ik zal het (dit onderwerp) aan- of opvattten, ter behandeling opnemen; te penitentien vaen, II. c. 36. v. 2051, boetedoening aanvaarden. Bekend is de uitdrukking ten swerde (of ant swaert) vaen, enz.
Vaer, vare m., I. c. 5. v. 50, c. 12. v. 21, c. 14. v. 81, c. 19. v. 68, c. 42. v. 6, 26 enz., vrees. Vgl. ons vervaard.
Vaersekijn, - ine, III. c. 17. v. 94, versje, dichtregel.
Vaert, Vert, Veert, - rde v., passim, reis, togt, weg, vooral in de volgende spreekwijzen: sine vaert setten (var. ghereden) te enz., IV. c. 2. v. 9, den togt ondernemen, zich op weg begeven naar; sire vaerde (varen, trekken, gaan, zijn enz.), II. c. 61. v. 65 enz., sire verde, II. c. 44. v. 57, III. c. 5. v. 80 enz., sire veerde, I. c. 38. v. 53 enz., sijnre vaerde, I. c. 30. v. 1 enz., hare vaerde, I. c. 4. v. 46 enz., beter haerre vaerde, I. c. 17. v. 80, c. 18. v. 71, c. 23. v. 78, II. c. 6. v. 135, c. 47. v. 34 enz., dijnre vaerden, II. c. 61. v. 63, zijns, (huns, haars, uws) weegs, heen, weg; ter vaert, I. c. 18. v. 60, c. 47. v. 51, II. c. 11. v. 132 enz., ter vaerde, III. c. 15. v. 323 enz., of mitter vaerde, I. c. 24. v. 1, II. c. 13. v. 9, terstond.
Vallen (viel of vel), onpers. ww., I. c. 9. v. 33, 51, c. 38. v. 29, gevallen, gebeuren. Op de laatst aang. pl. staat Abraham in den dat.;
de var. Bijl. A. heeft dan ook te regt Abrahame.
Vallen (viel of vel) intr. In een scip -, II. c. 48. v. 352, zich in een schip werpen; an tghelove -, IV. c. 2. v. 65, c. 3. v. 82 enz., ook in tgh. - (doch de var. an), IV. c. 7. v. 62, het geloof omhelzen; aen hem -, IV. c. 1. v. 42 enz., hem toevallen, tot zijne party overgaan; (des) mit iemand -, III. c. 26. v. 205 vlg., 208, iemands gevoelen omhelzen, hem (daarin) bijvallen, als men thans zegt. Vgl. Anvallen.
Vane, I. c. 6. v. 7 enz., verbogen naamval van vaen. Zie aldaar.
Vant, I. c. 14. v. 78 enz., Imp. van vinden, vond.
Vant, IV. c. 9. v. 13 var., tweede pers. Imperat. van vanden, willen. Vant is dus juist hetzelfde als wilt, gelijk de tekst heeft. Doch het woord is minder gewoon, en juist daarom hier voor de ware lezing te houden.
Voorbeelden van vanden, vooral van den Imperat. vant, bij huydec. op stoke, II. bl. 557 vlg. en 589. In den grond is het niet verschillende van het gewone vanden d.i. bezoeken. De loop der beteekenis was deze: gaan vinden, bezoeken, zoeken, trachten, willen. Men houde hierbij in 't oog, dat vanden niet per se hetzelfde als willen beteekent, want dat het geen subst. als objekt bij zich duldt, maar alleen in verbinding met den Infinitivus die beteekenis aanneemt.
Varen (voer) intr., II. c. 61. v. 63, 65, III. c. 10. v. 59, 70 enz. enz., gaan. Hoe dat vaert,
I. c. 28. v. 45, III. c. 4. v. 532, c. 15. v. 309, c. 17. v. 46 enz., ook hoe soot vaert, III. c. 14. v. 179, hoe het ook ga, niet veel meer dan eene bevestigingsformule.
Vat, vate o., II. c. 45. v. 208, hier in den zin van lijkkist van heilige personen, hetzelfde wat anders casse, scrijn of fierter heet.
Elders, I. c. 19. v. 58, c. 20. v. 22, II. c. 24. v. 112, c. 35. v. 60, III. c. 3. v. 18, is het eene benaming van het ligchaam, als receptakel van de ziel, van goede of kwade geesten, enz. Als zoodanig werd het vooral met eerbied van de H. Maagd gezegd, II. c. 55. v. 88, III. bl. 23. var. v. 34, die ook, II. c. 58. v. 164, vat des levens genoemd wordt. Der Ystorien Bloeme, fol. 26. b.:
 
Doen ghebodense optie stat
 
Den duvelen, dat si ruumden tvat
 
Van den beelden daer si in waren.
En fol. 23. a. (christus is door God gezonden):
 
Hier neder in onse arme stat,
 
In der reinre maghet vat.
Vgl. leendertz, Gloss. op Sacr. v. Aemst. en Prof. clarisse op de Natuurkunde enz., bl. 389 vlg. Zie ook bij Zac. ‘'t Is een zwak vat,’ voor een zwak mensch, is nog een gewoon zeggen.
Vaten trans., I. c. 15. v. 57, vatten, bevatten.
Vee. Een -, I. c. 15. v. 66 var. (ook in Bijl. A.), een stuk vee. Zie bij Slijc.
Veede v., I. c. 34. v. 48 var., veete, haat, vijandschap.
Veelijc adj., III. c. 27. v. 40, dierlijk, beestelijk.
Veert, veerde. Zie Vaert.
Vel, I. c. 33. v. 6 enz., Imp. van vallen. Zie aldaar.
Vele adv., I. c. 10. v. 52, c. 25. v. 5, c. 30. v. 72 enz., grootelijks, zeer.
Vellen. Iemands ere -, III. c. 3. v. 1216 var., ter nederslaan, te gronde rigten; gramschap of toorn -, II. c. 3. v. 190, IV. c. 1. v. 120, te niet doen, doen ophouden. Zoo in Vanden levene o. h., vs. 1226:
 
Vellet evel ende strijt
 
Over al daer ghi sijt.
Zie Bevellen.
Vente. Alle die - verliesen, II. c. 46. v. 30, de partij verliezen, spreekwijze aan het schaakspel ontleend. Vent (Ohd. fendo, graff, III. 540; Mhd. vende, ziemann, 539), het Ital, fante, is oorspronkelijk een voetknecht, en vandaar de boer of pion (piéton) in het schaakspel. Floris e. Bl., vs. 2743:
 
Binnen der wilen hi een dracht vercoos,
 
Daer die portwerder bi verloos
 
Een riddere ende enen roc van sinen spele
 
Ende ooc van sinen venden vele.
Venden is hetzelfde als venten. In het Hamburgsche HS. van 't Schaakspel heet het altijd vinnen; ook kil. heeft veyn zoowel als vent. Zie voorts hoffmann v.f. Gloss. t.a. pl.
Ver (genit. veren in var. H.), voor een eigennaam, I. c. 23. v. 61, c. 25. v. 2 var. Bijl. A. (veren in dat.), c. 26. v. 19, c. 37. v. 3, II. c. 2. v. 46, c. 3. v. 18, 93, 97, of voor een naam ij personificatie, II. c. 36. v. 1637, 1639, 1644 enz., vrouw.
Verbernen (verbernde) trans., I. c. 26. v. 57 var., II. c. 1. v. 104 enz., verbranden.
Verbidden (verbat) trans., II. c. 36. v. 776, 784, 808, (iets) afbidden, door bidden verkrijgen; Moyses verbadse, II. c. 36. v. 622, M. bad voor hen en verkreeg hun vergiffenis. Eig. impetravit eos (i.e. eorum veniam) a Deo.
Verbieden iets aan iemand, I. c. 7. v. 72, c. 41. v. 44, beletten. Zie stoke, III. vs. 392, Ferguut, 2380, Caerl e. Eleg. 616 enz.
Verbien, I. c. 37. v. 123, Imp. van verbannen d.i. in den ban doen. - Die Rose, vs. 11189:
 
Ghi waert wale
 
Werdich dat men hu al te male
 
Jaechde of biene uten lande.
Bekend is spien van spannen, stiep van stappen, enz. Vgl. Dr. brill, Holl. Spraakleer, bl. 598.
Verbinden (de oogen), III. c. 3. v. 810, toebinden, blinddoeken.
Verbiten (3 p. enk. praes. verbit, Imp. verbeet, part. verbeten) trans., II. c. 28. v. 41, III. c. 4. v. 246, 263, doodbijten, verscheuren, van een wild dier. Zie clignett, Bijdr. bl. 289.
Bij uitbreiding wordt het ook overdragtelijk gezegd van menschen onderling, I. c. 34. v. 65, en dan is het zooveel als dooden, verdelgen; of wel wordt de dood gezegd den mensch te verbiten, I. c. 23. v. 76, III. c. 7. v. 24, d.i. te verslinden, als ware zij een wild dier. Elders leest men zelfs van christus, dat hij met ere doet, die hi leet, dewelike doet verbeet, II. c. 53. v.
73 vlg., d.i. door den eenen dood, dien hij onderging, den eeuwigen dood te niet deed (hetgeen in Jes. XXV. 8 en I. Cor. XV. 54 verslinden heet). Volkomen dezelfde wijziging en toepassing van beteekenis zagen wij boven bij Scoren en Sliten.
Verbliden (verblijdde) intr., I. c. 20. v. 18, II. c. 3. v. 133, c. 36. v. 1361, 1399, zich verblijden.
Verblusschen trans., II. c. 14. v. 56, uitblusschen, uitdooven, hier in den zin van overschijnen.
Verboren, Verbueren (verboorde, verboort) trans., I. c. 14. v. 10, c. 17. v. 33 enz., verbeuren, in den gewonen zin, vanwaar zijns lijfs verboort hebben, II. c. 36. v. 378, het leven verbeurd hebben, den dood verdienen (v. 383).
Bij uitbreiding, zonder objekt en dus als intr., I. c. 29. v. 133, misdoen, zondigen, waardoor men den zegen verbeurt en straf verdient. Zie kil., Minnen Loep, Gloss., enz.
Merkwaardig is de spreekwijze: die doot verbueren, I. c. 35. v. 83, die juist hetzelfde beteekent als des lijfs verboren, eig. het leven verbeuren en dus den dood verdienen. Verbeuren staat hier dan bijna gelijk met het vlak tegenovergestelde verdienen, zoo echter dat er steeds mede bedoeld wordt het verdienen van iets kwaads door verbeurte van het goede. Stoke, VI. vs. 323:
 
Wies mesdaet ic vinde so groot,
 
Dat hi hevet verboert de doot.
Esopet, Fab. II. vs. 18 (de wolf verscheurde het lam,):
 
Dlam nochtan hads niet verboert.
‘Het had niets misdreven dat zoo iets waardig was, het had dat niet verdiend.’ De verklaring verbeurd (in Gloss. op 't Handboek van Prof. lulofs) is voor deze plaats al zeer onvoldoende.
Nog heden zegt men, in gelijke opvatting, eene boete verbeuren.
Verchieren trans., I. c. 16. v. 42, c. 21. v. 112, versieren. Dat verchierste, I. c. 41. v. 22, van een koningrijk gezegd, is zooveel als het luisterrijkste, weelderigste, in pracht meest uitmuntende.
Hem verchieren, III. c. 20. v. 62, zich aan een kostbaar en weelderig leven overgeven, goede sier maken.
Verc.... Zie Verk....
Verdaert, IV. c. 9. v. 61, ontroerd, ontsteld, verbijsterd, part. van verdaeren, bij kil. stupefacere. Het is denkelijk niet anders dan verderen, van deren, dus getroffen, ter nedergeslagen, even als vertaert (zie ald.) het part. was van verteren. In het Leven van Jezus komt de freq. vorm verdarnt en het subst. verdarntheit voor (c. 30, 234, 240), beiden reeds door Prof. meijer te regt verklaard.
Verde. Zie Vaert.
Verdeelt, III. c. 11. v. 90, veroordeeld. Zie kil. en v.h. ald.
Verdiente, - en v., I. c. 4. v. 55, verdienste, of wel, III. c. 3. v. 531, van iets kwaads gezegd, schuld. Elken sine - gheven, II. c. 19. v.
150, aan ieder geven hetgeen hij verdiend heeft, loon naar werk geven.
Verdiepen trans. (eene rivier), I. e. 23. v. 132, de diepte (er van) meten, peilen; (een mensch), II. c. 36. v. 124, doorgronden, uitvorschen. Het Evangelium Nicodemi, waaruit deze plaats vertaald is, heeft dezen regel niet; maar hoogstdenkelijk is de zin: ‘Gij hebt gehoord wat uw eigen volk riep: wat tracht gij nu angstvallig dezen man uit te hooren (die een vreemdeling is en er niets naders van weet)?’
Verdinghen (verdinghede) trans., II. c. 16. v. 38, vrijmaken, verlossen. Eig. vrijpleiten (met woorden), maar hier (met daden, en dus) bevrijden. Zie mijne aant. in het Taalk. Mag. IV. 55 vgl.
Verdoen (passim), slecht besteden, verkwisten, als nog heden, maar, (den tijt nuttelijc -), III. c. 25. v. 136, in een goeden zin, besteden, gebruiken.
Verdooft, Verdoeft (var. verdovet), I. c. 48. v. 119, II. c. 58. v. 126, IV. c. 2. v. 71, verdwaasd. Eig. verdoofd of bedwelmd (van een slag), dus zijn verstand bijster of doof voor rede.
Verdoort, Verdoert, III. c. 3. v. 1163, c. 9. v. 119, IV. c. 9. v. 61 var., verdwaasd. Zie Dore.
Verdrach, III. c. 3. v. 1005, het verdragen, verdraagzaamheid, geduld (vgl. v. 997, 1002); elders, II. c. 36. v. 575 var., kwijtschelding, vanwaar zonder verdrach, ibid. v. 1955, zonder genade, ook, III. c. 6 v. 32, c. 15. v. 109, zonder ophouden, zonder verpoozing, of wel, II. c. 36. v. 1589, 1647, zonder uitstel, terstond.
Verdraghen en verdrach komen in alle wisseling van beteekenis overeen met het Lat. remittere en remissio. De gang der gedachten was in beide talen dezelfde, in beide even geleidelijk. Vgl. voorts Minnen Loep, Gloss.
Verdraeyen intr., II. c. 50. v. 48, van den regten weg afdwalen. Maar verkieselijk is de lezing der var., volgens welke het ww. transitief is, en dus af doen dwalen beteekent.
Verdraghen trans., I. c. 34. v. 39, (iemand) vrijspreken, verschoonen, hem zijne schuld kwijtschelden. Zie Verdrach.
Verdranc, I. c. 29. v. 82 enz., Imp. van verdrinken, verdronk.
Verduldelijc, Verduldichlijc, -like, -liken adv., I. c. 46. v. 129, III. c. 3. v. 539 en var., met geduld, met lijdzaamheid.
Verduldich adj., III. c. 3. v. 532, geduldig, lijdzaam.
Verduldicheit, -eide, ibid. v. 560, geduld, lijdzaamheid.
Verduwen (gramschap), III. c. 7. v. 1, (wegduwen), verdrijven.
Vererren trans., I. c. 39. v. 99 enz., bedroeven; I. c. 46. v. 69 enz., vertoornen. Zie Erre.
Vergadren tenen wighe, II. c. 48. v. 349, of - te wighe, IV. c. 2. v. 46, ten strijde bijeenkomen, handgemeen worden, vanwaar: int vergadren vanden stride (var. wighe), I. c. 46. v. 80, in het digtste gewoel, in het heetst van den strijd. Zie huydec. op stoke, III. bl. 252 vlg.
Uit hetzelfde gronddenkbeeld van bijeenkomen, doch in vredelievende opvatting, spruit de beteekenis van zich vereenigen (in het huwelijk), eene echtverbindtenis aangaan, als II. c. 44. v. 96, vanwaar, als trans., thuwelijc vergaderen, ibid. v. 98, het huwelijk sluiten, het werk van den priester.
Vergaen (verghinc) intr., I. c. 44. v. 29, omkomen, gedood worden.
Vergheefs. Te -, I. c. 45. v. 92, zonder geldige reden, ligtvaardig, onbedacht.
Vergheven, in den wensch: vergave God!, II. c. 56. v. 36, hetzelfde als geven.
Elders, nagenoeg in den hedendaagschen zin, kwijtschelden, vergiffenis schenken, in de zegswijze: God vergheeft ons sinen hat, III. c. 27. v. 38, God laat zijnen haat (zijne gramschap) jegens ons varen, hij vergeeft ons onze zonden. Thans vergeeft men iemand zijn misdrijf, oudtijds vergaf men iemand zijne eigene gramschap over dat misdrijf, d.i. men schonk hem die gramschap, stond ze af, liet ze varen. - Ferguut, vs. 1936:
 
Hine sal u niet wesen wreet,
 
Hi sal u vergeven sine gramheit.
Ibid. vs. 2854:
 
Om dat u hier sende Ferguut,
 
Vergevic u minen evelen moet.
Zoo ook Reinaert, 2506 vlg., Theoph. 692, enz.
Vergouden (loon), III. c. 1. v. 64 var., (vergolden), betaald. Zie Gout. Doch de lezing van den tekst is de ware.
Vergronden trans., II. c. 14. v. 65, doorgronden. Zie Gronde en Gronden.
Verhalen (den tijt), III. c. 25. v. 18, terughalen, terugroepen.
Verhaven (var. verheven), part. van verheffen, II. c. 36. v. 1940, c. 50. v. 23, III, c. 3. v. 496, c. 5. v. 55, c. 26. v. 167, verheven. Vgl. Ghehaven.
Verheeschen trans., III. c. 3. v. 827 var., inzien, erkennen. Het is niet anders dan vereeschen, vereischen, dus: door eischen of vragen te weten komen, vernemen, verstaan. Zie verder Ghevreeschen.
Over de uitdrukking: diet wel verheest (var. Bijl. A. vereest), I. c. 2 v. 7, c. 39. v. 175, indien men het wel inziet, of goed begrijpt, zie het gezegde bij Die.
Verhinc, II. c. 36. v. 2031 var., verlof. Vgl. Ghehinc.
Verhoeden trans., II. c. 44. v. 88, behoeden.
Verhoghen trans., III. c. 20. v. 82, verheugen; part. verhoghet, I. c. 9. v. 6, verheugd. Als subst., een groot verhoghen, III. c. 25. v. 23, eene groote vreugde.
Verholentheit, Verholenheit, - ede, I. c. 5. v. 15, II. c. 2. v. 42, c. 36. v. 2011 var., verborgenheid.
Verhoopt worden, II. c. 36. v. 1428, hoop opvatten. Elders hem verhopen (op) voor (al te zeer) zijne hoop stellen: zie de Taal- en Dichtk. Aanm. achter fortman's Dichtl. Mengel., bl. 18.
Verhoren trans., I. c. 32. v. 9, II. c. 6. v. 57 var., hooren, vernemen.
Verkeert adj., I. c. 48. v. 96, van den regten weg afgedoold, spoorbijster, part. van
Verkeren trans., IV. c. 6. v. 66, misleiden, op een dwaalspoor brengen.
Verclaren trans., II. c. 36. v. 1717, verhelderen, verlichten. Van klaar, het Lat. clarus.
Hem -, I. c. 10. v. 80 var., helder schijnen, lichten. Doch de lezing van den tekst is de ware.
Vercoenen intr., III. c. 12. v. 144, koen of dapper worden, moed scheppen; trans., ibid. v. 147, moed doen scheppen, bemoedigen.
Vercoeveren intr., I. c. 41. v. 115, III. c. 2. v. 157, zich herstellen. Van het oude subst. coever, dat in beteekenis geheel overeenstemde met het Lat. copia, en dus zoowel voorraad, overvloed, als kracht, vermogen (tot iets) aanduidde. Floris e. Blanc. vs. 1843:
 
Van so scoonre herberghe ende so goeder
 
Vant men quaden coever daer.
‘Men vond er geringen overvloed (parvam copiam) van, zij waren schaarsch.’ Limborch, I. 2674 (reeds aang. door bilderdijk, Gesl. I. 134, die het echter in plaats van veel, liever zelden voorkomende had moeten noemen):
 
(Ic) hadde beghert
 
Dat mijn jonfrouwe bleef op doever
 
Ende mijns beide, want coever
 
En hadde si niet wel te gane.
‘Zij had geene kracht om mede te gaan (non erat ei copia eundi),’ een woord, dat wel eene plaats in het Gloss. verdiend had.
Kil. kent koever slechts als adj. en adv. in den zin van abundans(-de), copiosus(-se), maar vermeldt nog het ww. koeveren d.i. verkrijgen, dat dan ook reeds in het Ohd. koborôn, arkoborôn, in het Mhd. koberen, erkoberen luidde (graff, IV. 357 vlg., ziemann, 190 en 81). Voorraad verkrijgen en kracht bekomen is dus de grondbeteekenis, en vercoeveren kan niet anders zijn dan zijne krachten herwinnen, zich herstellen.
Aan eene afleiding van copia valt natuurlijk niet te denken, maar hetgeen du cange aanteekent op Comparatum, maakt het niet onwaarschijnlijk, dat het Ohd. koborôn eene verbastering is van comparare. Het ww. coeveren zou dan het oudste zijn, coever als subst. daarvan ontleend, vercoeveren eindelijk hieruit ontsproten, en vandaar
Vercoevereren intr., I. c. 41. v. 115 var., IV. c. 1. v. 175 var., c. 2. v. 33 var., 75 var., hetzelfde als vercoeveren, een dwaze vorm, die zoo wat luidt als verhinderéren, verzilveréren enz.! Zie Recoevereren.
Verladen part., I. c. 26. v. 139, beladen, bezwaard, verlegen, door geldgebrek; (mit kindren), III. c. 3. v. 323, belast, bezwaard.
Verlanghen (verlanct), onpers. ww., met den dat. Mi verlanghet, I. c. 6. v. 63, III. c. 3. v. 907, ik verlang. Vgl. Langhen.
Verlanc o., I. c. 18. v. 108, verlangen; tferlanc (van), II. c. 55. v. 49, het verlangen (naar).
Verlasten trans., III. c. 4. v. 421, overladen, bezwaren.
Verlatenisse (var. verlanesse), -en, II. c. 43. v. 21, c. 48. v. 706, vergiffenis. Van verlaten in den zin van vergeven, kwijtschelden: zie Prof. siegenbeek in den Konst - en Letterbode van 2 Aug. 1839, bl. 77.
Verlesen trans., III. Prol. v. 51, overlezen, herlezen.
Verletten (zijn dagloon), III. c. 1. v. 44, door letten (vertoeven, van 't werk blijven) verloren laten gaan, dus verzuimen, verluijeren.
Verlien (verlijde, var. verlide, verlijdde) trans., II. c. 44. v. 520, 553, belijden, bekennen. Zie Lien.
Verloos, III. c. 16. v. 111, Imp. van verliesen, verloor.
Verlooste, IV. c. 11. v. 45, of verloeste, I. c. 20. v. 66, verlossing.
Verloosten, Verloesten trans., I. c. 26. v. 10, II. c. 36. v. 1580 var. (tekst verloossen), verlossen.
Verloostenesse, Verloestenesse, II. c. 44. v. 178, verlossing.
Verlooster, Verloester, II. c. 14. v. 26, c. 36. v. 1856, verlosser.
Vermaen, - ane o., I. c. 6. v. 19, vermaning, waarschuwing.
Vermaledien (vermaledide, vermalendijt) trans., I. c. 29. v. 12, III. c. 4. v. 446 var., vervloeken.
Vermanen met den genit., III. c. 3. v. 266, 1144, c. 6. v. 5, melding maken, gewagen (van iets).
Deze beteekenis geldt ook in Karel d. Gr. II. 1619, op welke plaats de Heer de jager (Nalez. op het Gloss. van Prof. lulofs, bl. 47 vlg.) het minder juist door ondernemen verklaart. Het pron. mi aldaar behoort niet bij vermanen, maar bij vermiden.
Vermeensamen (var. vermeesamen) trans., II. c. 44. v. 543, c. 48. v. 1039, 1185, in den (kerkelijken) ban doen, vervloeken. Zie de jager, Verscheid. bl. 302-304, die zich echter in de afleiding vergist, door aan het adj. mein (vanwaar meineed enz.) te denken en daaruit de verklaring kwaad toewenschen, verwenschen te ontleenen. Vermeensamen is eene letterlijke vertaling van het kerkwoord excommunicare. Het adj. meensaem of ghemeensaem was communis, dus catholicus, lid der katholieke kerk. Excommunicare, bij ons vermeensamen, was dus uit de gemeenschap der kerk verbannen, ontkatholieken, om zoo te zeggen. Graff, naar wien de Heer de jager verwijst, onderscheidt ook mein (II. 779-782) naauwkeurig van het daaruit afgeleide gamein (782-785), en rangschikt gameinsam, farmeinsamôn enz. te regt onder het laatste.
Vermeyen. Hem -, II. c. 36. v. 1776 var., zich vermaken, zich verlustigen. Zie Meyen.
Vermen trans., II. c. 44. v. 47, thans verbasterd vormen, het vormsel toedienen, van 't Lat. (con)-firmare.
Vermeten adj., I. c. 45. v. 3, eig. die zich veel durft vermeten, zoowel in goeden als kwaden zin,
dus stout, moedig, ook sterk, krachtvol, zoo als hier, of al te stout, laatdunkend, ons vermetel. Voorbeelden van 't eerste in Karel d. Gr. Gloss., Walewein, vs. 7953, stoke, I. vs. 648, II. vs. 491, 675, enz.
Vermiden. Zonder -, II. c. 13. v. 13, zonder schroom, zonder te ontzien (hetgeen de welvoegelijkheid eischte). Ontzien en vermijden zijn zoodanig zinverwante woorden, dat het niet bevreemden kan, het laatste in de beteekenis van het eerste aan te treffen. Als zoodanig vindt men vermiden in Walewein, vs. 10742, Partonopeus und Melior (uitg. van Prof. massmann), bl. 79, vs. 12; of wel hem vermiden voor zich ontzien, zich sparen, het gevaar ontwijken (Limborch, X. 1070), of zich ontzien (iets te doen), er voor schromen, het nalaten, als D. Doctr. II. 3435, waar Prof. jonckbloet (in Gloss.) het half en half met vermieden (verhuren) verwarde. - Vgl. Midel (ontziende, schromende, dus bedeesd).
Vermoghen adj., II. c. 8. v. 63, vermogend, magtig. Zie het Gloss. op Karel d. Gr. en vgl. bij Onvermoghen.
Vernaemt een wijs man, III. c. 5. v. 65, vermaard, beroemd, (gerenommeerd), als een wijs man.
Vernemen trans., II. c. 4. v. 18, hernemen, weder opnemen.
Vernoy, - ye o., Prol. v. 74, I. c. 5. v. 50, c. 21. v. 97, c. 26. v. 3, 11, c. 32. v. 103, c. 46. v. 124, 131, c. 48. v. 41, 53 enz., verdriet.
Vernoyeert, Vernoyiert, II. c. 36. v. 243,
256, die het geloof (doorgaans het Christelijke, hier het Joodsche) verzaakt heeft, afvallige, renegaat. Zie Prof. jonckbloet, Gloss. op Karel d. Gr. Doch de daar aang. clignett, Bijdr. bl. 351 vlg., verstond het woord niet, blijkens zijne verklaring door kwaad. Reeds die vernoyerde Juliaen (Apostata) had hem moeten waarschuwen.
Men wachte zich, dit woord met het voorgaande vernoy te verwarren: het laatste is van nocere (Fr. ennui), het andere van negare.
Verre m., II. c. 46. v. 32, 34, 40, 65, stier. Zie kil. en D. Doctr. III. 817, waar het staat ter vertaling van taurus bij ovidius. Wij hebben er nog vaarkoe en vaars van.
Verren (gheverret) trans., I. c. 39. v. 100, III. c. 6. v. 74, c. 19. v. 95, verwijderen, afwenden, verdrijven; hem - (van), III. c. 3. v. 1115, c. 7. v. 18, c. 9. v. 83, 90, zich verwijderen, zich ontdoen (van iemand of iets). - Van ver, dus eig. verre afzetten.
Verrieken trans., IV. c. 3. v. 78, bemerken. Eig. er de lucht van krijgen, van rieken, ruiken, oorspronkelijk dus van honden gezegd, als in Ferguut, vs. 106.
Verrostecht, II. c. 48. v. 920 var., (verroestigd), verroest.
Versamen (versaemde, versaemt) intr., II. c. 36. v. 1839, zich verzamelen; trans., I. c. 43. v. 13 var., (verzamelen), vereenigen. Ook staat dit ww. steeds als var. van
Versamenen (versament) trans., I. c. 32. v.
43, II. c. 36. v. 440, c. 39. v. 116, 246, c. 44. v. 404, c. 47. v. 10, verzamelen, vergaderen.
Verscapen, III. c. 4. v. 243, part. van versceppen, herschappen, van gedaante veranderd, gemetamorphoseerd.
Verscheden intr., II. c. 48. v. 553, zich afscheiden, zich afzonderen; ook trans., hem -, III. c. 4. v. 381 var., zich scheiden, zich verdeelen. Part. verscheeden, II. c. 40. v. 145 var., gescheiden, vanwaar vanden live verscheden, III. c. 25. v. 28 var., uit het leven gescheiden, gestorven. Hiertoe behoort ook
Verschiet (plur. verschieden), II. c. 32. v. 6, c. 36. v. 1289, III. c. 4. v. 360 enz., Imp. van verscheden intr., ons verscheiden, dus stierf.
Verscoven adj., I. c. 47. v. 11, c. 48. v. 5, verachtelijk, slecht; I. c. 36. v. 55, II. c. 46. v. 96 var., verachtelijk, ellendig, als scheldwoord. Eig. part. van verscuven, ons verschuiven, beteekent het oorspronkelijk verstooten (zie Vanden houte, Gloss.), maar gewoonlijk, bij overdragt, verworpen, verachtelijk, letterlijk het Lat. abjectus. Dat hoffmann v.f. (Hor. Belg. VI. Gloss.) en Mr. v.d. bergh (Limborch, Gloss.) het door dom en verdwaasd verklaren, steunt, mijns inziens, op geen genoegzamen grond.
Verscroven adj., II. c. 46. v. 96, hetzelfde als verscoven, waarmede het ook meermalen als variant afwisselt. Het is van 't ww. scruven (schruiven), dat insgelijks verstooten beteekende (zie Vanden houte, Gloss. op Scruiven), en werd niet
alleen voor ellendig, beroerd genomen, als in Reinaert, vs. 925, maar ook voor ellendig, rampzalig, als in Walewein, vs. 8858.
Verseert, I. c. 6. v. 25, c. 19. v. 81, bedroefd, van Verseren.
Versegghen trans., III. c. 3. v. 116 var., 254 var., 517, c. 4. v. 441, oververtellen, ruchtbaar maken.
Versent, II. c. 44. v. 51, c. 48. v. 104 var., waar de tekst versint heeft, v. 115 enz., part. van versenden, verzonden, in ballingschap gezonden. Zie Senden.
Verseren ww., als subst., I. c. 46. v. 131, II, c. 3. v. 77, verdriet, droefheid. Zie Zeer.
Versien trans., III. c. 26. v. 158, zien, bezien.
Versien trans., I. c. 37. v. 22, (iets) bezorgen, (er in) voorzien. Iemand - van iets, III. c. 9. v. 43, c. 23. v. 208 var., c. 24. v. 44 var., hem -, II. c. 8. v. 4, III. c. 26. v. 105 var., hetzelfde als voorzien.
Versinnen (versinde) trans., I. c. 2. v. 86, II. c. 24. v. 53, 65, III. c. 3. v. 487 enz., eig. met den zin vatten (zie Zin), dus begrijpen, kennen; I. c. 34. v. 56, c. 48. v. 164, II. c. 13. v. 74, c. 51. v. 72 enz., bedenken, nagaan; iemand -, I. c. 16. v. 19, c. 34. v. 22, (om iemand) denken, (op hem) letten; hem -, III. c. 3. v. 446, zich bedenken, zich bezinnen, of wel, II. c. 39. v. 84, zich zelven kennen, verstand hebben.
Na onse versinnen, I. c. 48. v. 85, naar onze overtuiging, zoo als wij het begrijpen;
alsict versinne, I. c. 29. v. 24, II. c. 3. v. 163, zoo als ik wel weet, gelijk mij bekend is, bevestigingsformule. - Vgl. D. Doctr. Gloss.
Versint, II. c. 48. v. 104. Zie Versent.
Verslaen (verslouch) trans., II. c. 36. v. 845 var., 923 var., (eene deur) beslaan, gelijk de tekst heeft, d.i. met spijkers, bouten enz. vastslaan, vernagelen.
Verslaen. Hem -, III. c. 9. v. 106, verslagen of neerslagtig worden.
Verslint, II. Prol. v. 30, part. van verslinden, verslonden. Het ww. zelf wordt ook, I. c. 23. v. 76 var., verslijnden gespeld.
Versoec hebben, III. c. 5. v. 95, aanzoek krijgen, door verzoeken lastig gevallen worden.
Versoeken (versochte) trans., II. c. 48. v. 390 var., onderzoeken.
Versparen trans., III. c. 21. v. 25, opsparen.
Verspreken (versprac) trans., II. c. 21. v. 12 var., c. 36. v. 716 var., berispen. Zie clignett, Bijdr. bl. 261 vlgg. en mijne aant. in de N.W.d.M.v.N. Lk. VI. 157 vlg.
Verstaen, als subst., II. c. 11. v. 45, doorgaans redelijc -, I. Prol. v. 14, c. 1. v. 25, IV. c. 9. v. 102, c. 10. v. 68, verstand; tferstaen, I. c. 18. v. 5, het verstand.
Haer (onse) verstaen, I. c. 2. v. 3, II. c. 41. v. 151, hunne opvatting, hunne wijze van de zaak te verstaan.
Verstaen (verstont) intr., II. c. 36. v. 1642, ontstellen, versteld staan. Eig. van zijne plaats
gaan, achteruitdeinzen (vgl. verzitten, verliggen enz.), van schrik en ontsteltenis. In versteld vertoont zich eene dergelijke beeldspraak.
Verstandel adj., III. c. 2. v. 84, verstandig.
Verstandelhede, II. c. 48. v. 172, verstand, rede.
Verstandenesse, Verstandenis, I. c. 23. v. 44, ook verstannesse, ibid. var. en IV. c. 9. v. 102 var., verstand.
Elders, II. c. 41. v. 27, beteekenis, meening, zin; II. c. 24. v. 46, verstaanbare uiting (van gedachten); of wel, III. c. 15. v. 26, kort begrip, inhoudsopgave, waarin de zin van het volgende ligt opgesloten.
Tot eene andere opvatting van verstaen behoort
Verstannesse, II. c. 36. v. 2016 var., opstanding.
Verste, Versten. Zie Vorste, Vorsten.
Versteken trans., III. c. 10. v. 194, treffen, nedervellen. Eig. van den ridder, die zijne partij doodelijk treft en ter aarde doet zinken; hier overdragtelijk van den dood gezegd.
Verstoren trans., III. c. 3. v. 1234, vergoeden, herstellen. Deze merkwaardige beteekenis vind ik ook in het Leven van Jezus, c. 156:
Here, ic wille half mijn goet gheven den armen; ende hebbic imene veronrecht, ic wilt hem virvout verstoeren.
Waarbij Prof. meijer (bl. 348) verwijst naar nijhoff's Gedenkw. uit de Gesch. van Geld., I. 362 en 435. Vermoedelijk behoort hiertoe ook de plaats uit den Ferguut, waar deze den overwonnen zwarten ridder voorwaarden van lijfsbehoud oplegt. Wilt gij die voorwaarden vervullen, zegt hij (vs. 1912),
 
So moghedi wel verstoren
 
U lijf, ende quite gaen:
 
En doedijs niet, ic sal u slaen.
‘zoo kunt gij uw leven, dat nu zoo goed als verloren is, herstellen, herwinnen.’ Prof. visscher (in Gloss.) verklaart het door verlengen; misschien zweefde hem het Deensche stor (d.i. groot) voor den geest. Doch die verklaring vervalt bij vergelijking der andere plaatsen.
Wat de afleiding betreft, de zamenhang met het Lat. restaurare is niet te miskennen, en het Ohd. stuorrên, bij graff (VI. 712) adjuvare, dus helpen, verhelpen, zal wel denkelijk hetzelfde zijn.
Dat voor 't overige verstoren in den gewonen zin een geheel ander woord is, gelijk het ook lijnregt in beteekenis verschilt, behoeft niet gezegd.
Versumen intr., II. c. 37. v. 71, niet ons verzuimen, verwaarloozen, maar, bij uitbreiding van beteekenis, zich vergrijpen, misdoen.
De lezing der var., verswijmt, is niet, gelijk ik vroeger vermoedde, eene verkeerde spelling voor versuymt, maar een ander woord van gelijke beteekenis, misschien wel de ware lezing. Verswimen, verzwijmen, afkomstig van zwijm, is oorspronkelijk buiten zich zelven of van zijn streek zijn, dus feilen, mistasten, zich vergrijpen (bij kil. hallucinari), een zamenhang van beteekenis, die zich ook vertoont in het Fr. défaillir en faute, beiden van het Lat. fallere. In de D. Doctr. III. 1319 leest men (volgens de var. H.):
 
Die wise duchtet nacht ende dach
 
Datti yet verswimen mach.
Hetgeen zeer wel beantwoordt aan de andere lezing mistreden. Ook in het Hamburgsche HS. van 't Schaakspel trof ik het meermalen aan.
Verzweren (verzwoer). Gods name -, I. c. 37. v. 71, Gods naam afzweren, zich aan de dienst van God onttrekken, Gode de gehoorzaamheid weigeren, eene spreekwijze uit het leenregt. Vs. 69-73 wijzen terug op hetgeen vs. 36-38 gezegd was. - Vgl. huydec. op stoke, II. bl. 545.
Vert. Zie Vaert.
Vertaren (vertaert) trans., III. c. 3. v. 145, c. 14. v. 180, c. 21. v. 26, IV. c. 4. v. 48, verteren.
Het part., IV. c. 9. v. 61 var. (Bijl. A.), in den zin van verteerd, uitgeput.
Vertien intr., met den gen., III. c. 3. v. 711, zich aftrekken, afzien (van iets), het nalaten, laten varen. Zie Minnen Loep, Gloss., v.h. op kil. (op Vertijden) en vgl. velthem, bl. 57, Esmoreit, vs. 813, en hem vertien bij stoke, III. vs. 43. Tien (zie ald.) is trekken, vertien dus vertrekken, zich aftrekken enz. Het Hoogd. kent nog den afgeleiden vorm verzichten.
Van vertien in eene andere opvatting is ook
Vertoghen part., II. c. 36. v. 792, vermeld, verhaald. De Infin. vertien in dien zin bij stoke, VIII. vs. 1272.
Vertoghen trans., II. c. 36. v. 1350, vertoonen, openbaren; IV. c. 4. v. 61, aantoonen, aanwijzen. Hem -, I. c. 5. v. 42, c. 17. v. 18, c. 36. v. 49 enz., zich vertoonen, zich laten zien. Vgl. Toghen.
Vertraghen intr. Tonswert -, III. c. 3. v. 820, (jegens ons) verflaauwen, verkoelen in liefde of vriendschap.
Vertrecken iets aan iemand, I. c. 42. v. 130, II. c. 13. v. 125, c. 35. v. 20, c. 60. v. 36, Imperf. vertrac, I. c. 14. v. 87, c. 20. v. 67, Part. vertroken (var. vertrocken), II. c. 3. v. 149, of vertrect, II. c. 56. v. 73, vertellen, verhalen.
Uwes vrients woort vertreken (var. vertrecken), III. c. 3. v. 58, voor uwen vriend het woord voeren.
Vervaren (vervoer, vervaren) intr., I. c. 11. v. 30, van zijne plaats gaan, uitwijken; I. c. 30. v. 11, c. 37. v. 37, 72, vergaan, te niet gaan. Zie Varen. Maar
Vervaren intr., I. c. 16. v. 68, verschrikken. Zie Vaer.
Vervollen (vervolt) trans., I. c. 18. v. 74, IV. c. 12. v. 34, vervullen. Ghi vervollet, Imperf., IV. c. 12. v. 12, gij vervuldet. Vgl. Vollen.
Vervorren, Vervorsen, II. c. 17. v. 87 var., vervrozen, stijf bevrozen.
Verwaent, Verwaenthede. Zie Verweent.
Verwandelen intr., I. c. 7. v. 66, c. 38. v. 39, c. 39. v. 8, II. c. 36. v. 2068, c. 39. v. 163, III. c. 3. v. 780, veranderen.
Verwandren trans., II. c. 44. v. 371, verplaatsen.
Verwanen. Hem -, I. c. 31. v. 51, II. c. 36. v. 823, zich aan eigenwaan toegeven, zich laten voorstaan, zich trotschelijk inbeelden, vanwaar ons verwaand. Zie huydec., Proeve, II. 154.
Verweent adj., IV. c. 5. v. 16 var., ook verwaent, III. c. 9. v. 54, weelderig, dartel, brooddronken. Zie
Verweenthede, - en, I. c. 14. v. 22 var. (tekst verwaenthede), c. 31. v. 36, weelde, dartelheid, met het bijdenkbeeld van overmoed en trots.
Verweend komt zoowel in goeden als kwaden zin voor, zoowel voor heerlijk, prachtig, kostbaar, als voor hem, die zich aan heerlijkheid en pracht te veel toegeeft, dus weelderig enz. Op het voorbeeld van kil. stelt men het doorgaans met verwaand gelijk, en de verwisseling der beide woorden in de verschillende HSS. van den L. Sp. (als ook in de var. op de D. Doctr. III. 450) schijnt dit te bevestigen. Doch, hoezeer ik erken, dat weelde en trots zinverwante woorden zijn, en dat aan verweend meermalen het bijdenkbeeld van hoogmoed verbonden is, zoo komt mij toch de afleiding van het ww. verwanen daarom hoogstonwaarschijnlijk voor, omdat de oudste beteekenis buiten twijfel die van heerlijk was, en de uitdrukkingen verweende Here, verweende Joncfrouwe enz. (van Heiligen gezegd), alle verwantschap met verwanen buitensluiten. En dat deze of gene afschrijver uit misverstand der bijna gelijkluidende woorden het eene voor het andere schreef, kan toch wel geen degelijk taalkundig bewijs heeten. Doch, hoe 't zij, om gelegenheid tot nader onderzoek te geven, verwijs ik naar fortman's Taal- en Dichtk. Aanm. achter zijne Dichtl. Mengel., bl. 37-40, Prof. meijer op het Leven van Jezus, bl. 292 vlg. en
301 vlg., Prof. siegenbeek in den Konst - en Letterbode van 15 Jan. 1836, bl. 41, de Gloss. op de D. Doctr., Limborch, enz.
Verwerf, I. c. 13. v. 18, klankwisseling voor verwarf, Imp. van verwerven, verwierf.
Verwerken (verwrachte, verwrocht) trans., I. c. 6. v. 50, c. 23. v. 48, c. 48. v. 47, III. c. 3. v. 427, c. 17. v. 96, 100, zich door zijne werken (iemand) afkeerig maken, (iemands gunst) door eigen schuld verliezen, verbeuren. Zie Prof. jonckbloet, Gloss. op de D. Doctr. en Karel d. Gr.
Verwillen intr., III. c. 3. v. 507, zich aan zijnen wil toegeven, te veel willen of begeeren; op dezelfde wijze gevormd als verhopen, vertwijfelen, verwanen enz.
Verwinnen (verwan) trans. Eenen strijd -, I. c. 46. v. 8, winnen.
Verwisen (verwijsde) trans., II. c. 47. v. 104, aanwijzen. Het part. verwijst, III. c. 11. v. 90, 92, in den gewonen zin van verwezen, veroordeeld.
Verwrachte, Verwrocht. Zie Verwerken.
Vessemen. Omme - trans., IV. c. 3. v. 45, omvademen. Vessem, vasem staat tot vadem, als asem tot adem.
Veste v., IV. c. 1. v. 198 var., vesting. Binnen vesten, III. c. 26. v. 144, 149, krijgsmansuitdrukking, het tegenovergestelde van in het veld, dus binnenshuis, in rust en veiligheid.
Vesten (ghevest) trans., I. c. 3. v. 52, vaststellen, verordenen; I. c. 16. v. 73, bij zich zelven
vaststellen, zich eene gevestigde overtuiging verschaffen; III. c. 3. v. 1240, zich vast in het geheugen prenten. Zie Minnen Loep, Gloss.
Vestkijn, IV. c. 1. v. 198, diminutief van Veste.
Veteren plur., I. c. 44. v. 41, boeijen. Hoogd. fessel, Eng. fetter, nog heden bij ons in gebruik in de verzwakte beteekenis van rijgsnoer. Zie v.h. op kil. en Prof. jonckbloet, Spec. de Velth. l. III, bl. 103 vlg.
Viant. Die -, I. c. 6. v. 5, II. c. 36. v. 40, c. 55. v. 89, c. 61 passim, enz., de duivel; plur. viande, I. c. 12. v. 19, II. c. 3. v. 183, c. 36. v. 547 enz., duivelen, booze geesten. Eng. fiend.
Vichtach, II. c. 48. v. 1169 var., vijftig.
Vier o., I. c. 12. v. 6, c. 13. v. 25, 27, 28, 31 enz., vuur.
Vierich, - ighe adj., I. c. 24. v. 2, 11, vurig, vlammend.
Vierte, - en v., II. c. 21. v. 8, 10, rustdag, feestdag, sabbath. Men schreef ook viere, vanwaar het ww. vieren, rusten. Zie huydec. op stoke, III. bl. 55 vlg. Het is 't Hoogd. feier, Ohd. fîra (graff, III. 665-667), van 't Lat. feriae.
Vilt. Een -, I. c. 19. v. 74. Zie bij Slijc.
Vingherlijn, II. c. 50. v. 64, ring.
Viseie v. Die - houden, II. c. 49. v. 80, naar ik vermoed, het oog (op iets) gerigt houden, (het) in acht nemen. Thans zou men zeggen: ‘zoo als men nog in het oog houdt.’ Het is het Fr. visée, van viser, bij ons
Visieren, Viseren (gheviseert) intr., I. c. 35.
v. 21, II. c. 36. v. 853, bedenken, overleggen; trans., I. c. 30. v. 44, c. 44. v. 40, III. c. 15. v. 122, bedenken, uitdenken; I. c. 10. v. 38, II. c. 44. v. 26, III. c. 12. v. 151, beramen, bepalen, schikken, van het Lat. videre, visus.
Mr. v.d. bergh (Gloss. op Limborch) bestrijdt eene meening, die, geloof ik, door niemand verdedigd wordt. Men beweert niet, dat visieren van verzieren (wel te onderscheiden van versieren) afkomt, maar integendeel houdt men het laatste voor eene verbastering van het eerste; en na al wat de Heer de jager bij herhaling daarover gezegd heeft, is dat boven allen twijfel verheven.
Visike, II. c. 33. v. 36, III. c. 14. v. 14, geneeskunst. Eig. physica, als nog in 't Eng. physician. Zie mijne aant. in het Taalk. Mag. IV. 74.
Vitaelge, Vitaelgie (var. vitalien plur.), IV. c. 2. v. 61, c. 3. v. 7, victualie, levensmiddelen.
Vite v., I. c. 25. v. 96, III. c. 4. v. 190, leven, levenswijze; II. c. 44. v. 37, 373, c. 48. v. 631, 646, III. c. 15. v. 211, leven, levensbeschrijving. Lat. vita. Zie mijne aant. in het Taalk. Mag. IV. 75 vlg.
Vlauwer. Zie Vloe.
Vlederike, - en, I. c. 5. v. 26, vleugels, ons vlerken. Ferguut, 1575, enz.
Vleesschelkijn, II. c. 7. v. 133, dimin. van vleesch.
Vlessen (var. vlassin) adj., II. c. 44. v. 138, ook vlassijn en vlassen, II. c. 48. v. 30, 31, vlassen, van vlas. Vgl. bij Guldijn.
Vlisheit, III. c. 2. v. 21, ook vlijfsheit, III. c. 10. v. 236 (doch het is in het HS. niet duidelijk: misschien is de f doorgeschrapt, en staat er vlijsheit), ongestadigheid, losheid, dartelheid, de eigenschap der onbezonnen jeugd. Het verband laat omtrent de beteekenis geen twijfel over, maar het woord is mij van elders niet bekend, en het verschil der (deels zeer dwaze) varianten toont duidelijk, dat de afschrijvers er geen weg mede wisten. Voor 't overige laat het zich vergelijken met vlieden, vliegen, vlieten enz., allen uitdrukkingen van hiet bewegelijke, onvaste, ongestadige.
Vloe, I. c. 42. v. 49 II. Begin. v. 18, 22, c. 17. v. 4, c. 36. v. 222, c. 48. v. 599, vlood, vlugtte; met een enclit., vlauwer, II. c. 17. v. 4 var., verscherpte uitspraak van vlower (vloe er), vlood er; Part. ghevloen, I. c. 42. v. 8, 14, II. c. 36. v. 14, gevloden, gevlugt.
Het ww., waartoe dit een en ander behoort, was vlien, het Ohd. fliuhan (graff, III. 764), Hoogd. fliehen, thans bij ons vlieden luidende. Voor het part. ghevloen (vgl. gheploen van plien) vindt men ook ghevlouwen, met dezelfde verscherping als wij straks in vlauwer zagen. Elders treft men in Imperf. ook vlou en vlau aan.
Vluchten trans., II. c. 17. Titel, doen vlugten.
Vluchtich, - ighe adj., III. c. 12. v. 171, vlugtende; I. c. 42. v. 147, voortvlugtig.
Vocht adj., I. c. 9. v. 19, vochtig. Hoogd. feucht.
Vochthede, II. c. 22. v. 18, vochtigheid.
Voeghen trans., I. c. 14. v. 13, c. 25. v. 43, schikken, regelen, verordenen.
Voere (var. vuere) v., III. c. 5. v. 50, c. 13. v. 36, handelwijze, bedrijf. Van wapenen die edele voeren, III. c. 26. v. 179, de edele wapenfeiten of krijgsbedrijven. Zie huydec. op stoke, III. bl. 66 vlg., en vooral van wijn op heelu, bl. 191 vlg.
Voer -, Voert-. Zie Voor-, Voort -.
Voldoen trans., I. c. 6. v. 55, aanvullen, volledig maken, hetzelfde als volmaken in v. 52, 58; elders I. c. 9. v. 28, 32, geheel en al doen, volbrengen, vanwaar, IV. c. 10. v. 40, volbragt.
Voldwoeghen, II. c. 57. v. 91, doch de var. heeft de betere lezing voldwaghen, Part. van voldwaen, dus ten volle, geheel en al gewasschen. Zie Dwaen.
Volen. Ten duvel -, I. c. 26. v. 122, den duivel aanbevolen, dus vervloekt, verdoemd. Elders vindt men gewoonlijk duvelvolen of dievelvolen en het opp. godevolen in één woord geschreven.
Volcomen intr. (van eene zaak), III. Prol. v. 11, ten einde komen, tot voltooijing geraken, zooveel als het passief van volbrengen, gelijk toecomen (zie ald.) van toebrengen. Ons adj. volkomen is er het part. van.
Van personen gezegd, was volkomen zooveel als ten einde komen, klaar komen (met iets), dus volbrengen. Doch ten onregte wordt het in de aant. op de Heim. d. Heim. bl. 338 een ‘bedrij-
vend ww.’ genoemd. Ik ontken niet, dat het hier en daar met den acc. gevonden wordt (als in Walewein, vs. 8593 vlg., Leven van St. Amand, II. 5723), doch dit is aan onkunde der afschrijvers of later misbruik te wijten. Het ware zeggen was: hi volquam des, gelijk dan ook te lezen staat in twee van de drie voorbeelden, in de Heim. t.a. pl. opgegeven, terwijl in het derde sine dinc, kennelijk eene fout is voor sire dinc, gelijk maerlant schreef.
Vollen (ghevolt) trans., I. c. 2. v. 10, c. 5. v. 3, c. 6. v. 65 enz., vullen.
Vollic adv., I. c. 42. v. 72, II. c. 25. v. 31, c. 36. v. 1597, c. 61. v. 63, III. c. 4. v. 55, terstond, dadelijk.
Volsegghen (volseit) intr., III. c. 3. v. 9, zijne rede voleindigen, uitspreken. Zoo ook volhoren voor ten einde toe aanhooren, als D. Doctr. I. 300, Karel d. Gr. I. 1050, enz.
Volstaen (si sijn volstaen) intr., I. c. 12. v. 23, c. 37. v. 38, IV. c. 8. v. 36, volstandig zijn, volharden.
Volvullen (volvult) trans., II. c. 53. v. 79, III. c. 12. v. 43, IV. c. 12. v. 34 var., vervullen. Ghi volvullet, Imperf., IV. c. 12. v. 12 var., gij vervuldet.
Volweten trans., I. c. 2. v. 56, ten volle weten.
Volwondren intr., met den genit., I. c. 14. v. 89, zich ten volle of genoeg verwonderen (over iets). Doch in de var. (Bijl. A.) staat te regt de
dat. niemanne. Mi wondert des, zegt men, dus ook mi volwonderst des, en niet ic volwonder.
Voorbaer. Die voorbaerste, I. c. 4. v. 21, III. c. 23. v. 98, de voornaamste, de eerste in rang. Zie huydec. op stoke, II. bl. 116 en 569, en de Gloss. op Brab. Yeesten, I. en Limborch.
Voordachtich adj., I. c. 32. v. 93, bedachtzaam.
Voordeel, Vordeel, - dele, het deel dat iemand boven anderen vóór heeft, voorregt, onderscheiding, zelfs eer en aanzien, als:
In voordele van ambachte setten, III. c. 16. v. 143, met een (niet juist voordeeligen, maar) aanzienlijken post bekleeden; Joden van vordele, II. c. 36. v. 2064, J. van aanzien, aanzienlijke J.
Voordeel doen aan iemand, II. c. 58. v. 23, (hem) een bijzonder voorregt schenken, eene bijzondere gunst bewijzen, hier in een goeden zin, doch elders veelal van partijdigheid, als: daer en sal sijn gheen vordeel, III. c. 11. v. 53, daar moet geene bijzondere gunst gelden, daar mag niemand iets vóór hebben, daar moeten allen gelijkstaan. Zoo zegt stoke bij het verhaal eener loting, dat de beide balletjes, die men trekken zou, volkomen gelijk er uitzagen, opdat men niet zeggen mogte (VI. 252):
 
Hier is ghesciet
 
Voordeel of valsheit inne.
Voorders, II. c. 11. v. 136, c. 49. v. 64, vorders, II. c. 36. v. 605, c. 47. v. 27, 57, 68, vordren, II. c. 36. v. 245 var., 599, c. 47. v.
42, vordre, III. c. 10. v. 210, of ook, in verschillende varr., vorderen, voerderen, vordere, voorouders. Het is de compar. van voor, dus anteriores, majores.
Voorfeit. Zie Forfeit.
Voorcoop, III. c. 26. v. 87, ook als ww. voorcopen, III. c. 25. v. 104, het (te voren) opkoopen, in het groot inkoopen, om het gekochte in een slechten tijd met woekerwinst af te zetten. Zie kil. in v. Veurkoop. Het werd veelal met persem of woeker te zamen genoemd. Hamburgsche HS. van 't Schaakspel, fol. 188:
 
Stelen, moorden, woukeren, voorcopen ende al dat antieren,
 
daer zij ghelt, goud, selvere mede mueghen vercryghen.
Zie ook het Gloss. op de D. Doctr., waar het wat al te onbestemd door woeker? verklaard wordt.
Voormaels, Vormaels adv., I. c. 26. v. 40, c. 32. v. 55, c. 48. v. 9, II. c. 36. v. 1794 enz., voorheen, voordezen. Vgl. voormalig en namaals.
Voorsienech adj., III. c. 12. v. 19, (vooruitziende), welberaden, wijs.
Voorsienicheit, - eiden, III. c. 2. v. 88, overleg, wijsheid.
Voorste. Zie Vorste.
Voort ende weder. Zie Weder.
Voortbringhen (brachte, brochte) trans., van een schrijver of spreker, Prol. v. 35, II. c. 46. v. 27, c. 50. v. 46, III. c. 15. v. 5, 293, (iets) voor den dag brengen, te boek stellen, uiten enz.
Voortgaen intr., III. c. 6. v. 42, c. 23. v. 185,
vervuld worden, zijn beslag krijgen. Nog zegt men: geen voortgang hebben.
Doen voertgaen (het regt), III. c. 11. v. 63, c. 13. v. 51, (het) zijn loop laten, ter witvoering brengen.
Voortmeer adv., III. c. 23. v. 109, voert mere, III. c. 9. v. 69, voortaan; voort mee, III. c. 16. v. 25, verder, daarenboven.
Voortsetten trans., I. c. 25. v. 97, c. 44. v. 61, III. c. 1. v. 157, c. 4. v. 353, op den voorgrond zetten, meer dan iets anders achten of bevorderen.
Voortsteken trans., I. c. 44. v. 76, III. c. 11. v. 67, hetzelfde.
Voorwaert setten, III. c. 17. v. 75, hetzelfde.
Vor -. Zie Voor -.
Vorderen, Vordren trans., I. c. 34. v. 32, III. c. 4. v. 126, c. 12. v. 126, bevorderen, vooruithelpen.
Voreghereescap, II. c. 31. v. 63 var., het te voren bereid of gereed zijn. Zie Bereetscap.
Voren adv., III. c. 26. v. 73 enz., voor, vooraan; I. c. 33. v. 1 enz. enz., te voren, vroeger, hierboven.
Te voren bringhen, III. c. 15. v. 179, IV. c. 6. v. 4 enz., te voorschijn, voor den dag brengen, verhalen, vermelden, hetzelfde als Voortbringhen.
Vorste (var. verste) v., II. c. 15. v. 76, of voorste, ibid. v. 69 (var. vorste, verste), uitstel. Misschien geldt deze beteekenis ook I. c.
41. v. 48, zoodat de zin zij: ‘toen was daar een oponthoud.’ In dat geval zou achter vorste eene punt, achter man (in vs. 49) een komma moeten staan. Doch vorste kan daar ook het gewone vorst, prins, edel heer zijn.
Vorsten (var. versten) trans., II. c. 16. v. 21, uitstellen. Zie huydec. op stoke, I. bl. 468 vlgg., clignett, Bijdr. bl. 403, enz. Vorste is eene klankwisseling voor het oudere verste, en dit eene omzetting van vreste, blijkens het Hoogd. frist, dat reeds in het Ohd. zoo luidde (graff, III. 834)(*). Hierdoor vervalt de meening van Dr. vermeulen, dat het van ver, verren (verwijderen) zou afstammen. Zie Gloss. op Vanden levene o. h. in v. Verre.
Vort -. Zie Voort -.
Vorten (3. p. enk. praes. vordt) intr., I. c. 17. v. 79 var., rotten (gelijk de tekst heeft), verrotten. Zie kil. en plantijn. Men had ook het adj. vort, vurt, voor verrot, vergaan, als in de Spreuken enz. uitg. door Prof. meijer, bl. 77.
Liever op een vurten waghen, dan in een nieu schip.
En zoo leest men in het Belg. Mus., 1838, bl. 128, van vurte sleteren d.i. rotte, versleten lappen of vodden. Doch dat het vuurt scaepkin (ald. bl. 315) hier ook toe behooren zou, trek ik zeer in twijfel.
Voude v. In deser vouden, I. c. 11. v. 47, III. c. 3. v. 1048, in dezer voege, op deze wijze; in allen vouden, III. c. 4. v. 71, op alle wijzen. Vgl. Ghevout. Bekend is het ww. vouden voor vouwen; het is synoniem met voegen, plooijen en schikken, en heeft met al deze woorden de overdragtelijke beteekenis van regelen, verordenen gemeen(*). Voude, vouw, is dus hetzelfde als voege (plooi, schikking), en werd eveneens opgelost in de algemeene beteekenis van wijze, manier, die nog in eenvoudig, veelvoudig, menigvuldig enz. doorstraalt. Zoo komen ook simplex en multiplex van plicare.
Vraey adj., II. c. 36. v. 1448, IV. Begin. v. 35, c. 1. v. 106, c. 3. v. 33, c. 4. v. 22, c. 7. v. 46, waar, waarachtig. Fr. vrai.
Vrame v., III. c. 12. v. 123 var., voordeel. Gewone klankwisseling voor vrome. Zie ald. en vgl. Onvrame.
Vreemden (ghevreemt) trans., I. c. 26. v. 121, vervreemden, ontvreemden.
Vreeschen. Zie Ghevreeschen.
Vreude, - en v., II. c. 4. v. 69 var., c. 36. v. 1799, c. 56. v. 13 var., III. c. 3. v. 822 enz. (alleen in HS. H.), vreugde.
Vri, Vry (die vrie, des vrien) adj., van God gezegd, I. Prol. v. 49, van christus, I. c. 21. v. 82, c. 39. v. 64, II. c. 7. v. 116, c. 40. v. 70,
III. Prol. v. 63, van een keizer of het keizerlijke hof, II. c. 15. v. 124, c. 49. v. 91, bij andere schrijvers ook van alle hoogedele heeren en vrouwen, hetzelfde als edel, vrijheerlijk, een uitvloeisel van den maatschappelijken toestand der middeleeuwen, toen een groot deel der menschen nog in dienstbaarheid verkeerde, maar de vrije stand die der edelen en aanzienlijken was. Zie vooral van wijn op heelu, bl. 158-161.
Vrien, Vrijen (vrijde, var. vride) trans., I. c. 29. v. 46, (van iets) c. 35. v. 60, II. c. 41. v. 180, III. c. 12. v. 195, bevrijden; I. c. 48. v. 75, beschermen; II. c. 45. v. 13, 25, 160, met vrijheden begiftigen. Maar
Vrien intr., III. c. 17. v. 55, ons vrijen, meer bepaald amourettes najagen.
Vrient plur., III. c. 3. v. 816, vrienden.
Vro adj., III. c. 25. v. 148, ook vroe, I. c. 21. v. 100, II, c. 53. v. 94, verblijd, thans vrolijk, Hoogd. froh. Vandaar vreude, vreugde, enz.
Vroe adv., II. c. 56. v. 108, III. Prol. v. 38 var., c. 7. v. 12, ook vro, II. c. 17. v. 71, vroeg, dat eig. vroe-ig is. Hoogd. früh.
Vroedelike adv., III. c. 3. v. 679, wijselijk.
Vroeden intr., I. c. 37. v. 127, wijs, verstandig zijn; II. c. 11. v. 36, redelijk verstand hebben.
Vroescap, III. c. 12. v. 57, voor vroetscap, wijsheid. Van
Vroet, Vroede adj., I. c. 24. v. 63, c. 31. v. 74 enz. enz., wijs; aen die sterre (n) (of van sterren) vroet, I. c. 29. v. 38, II. c. 11. v. 135,
ervaren in de astronomie (astrologie); iemand vroet maken, I. c. 18. v. 7, II. c. 10. v. 88, onderrigten, leeren; vroet worden, II. c. 9. v. 111, te weten komen, bevinden; des zijt vroet, I. c. 17. v. 3, II. c. 61. v. 73 enz., weet dat, gewone verzekeringsformule.
Vrome, - en v., I. c. 19. v. 5, II. c. 8. v. 36, III. c. 2. v. 135, c. 3. v. 1024, c. 12. v. 123, c. 26. v. 119, IV. c. 3. v. 3, voordeel, baat, nut. Vgl. Vromen.
Vrome adj. Zie Vroom.
Vromelike adv., I. c. 20. v. 13, c. 26. v. 144, II. c. 41. v. 163, III. c. 3. v. 64, c. 16. v. 83, c. 20. v. 75, dapperlijk, kloek.
Vromen intr., met den dat., III. c. 3. v. 681, c. 16. v. 146, tot voordeel strekken, baten. Zie de schrijvers, aang. door Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 125.
Vromicheit, III. c. 15. v. 106, vromechede, III. c. 4. v. 483, dapperheid, kloekheid.
Vroom, Vrome adj., I. c. 26. v. 142, c. 41. v. 49, c. 46. v. 49, II. c. 36. v. 1498 enz., dapper, kloek; ook, III. c. 10. v. 10, 13, kloek, sterk, krachtig.
Vroude, - en v., I. c. 1. v. 8, II. c. 36. v. 1381, III. c. 23. v. 83 var. enz., vreugde.
Vrouwe, - en, II. c. 3. v. 185, III. Prol. v. 23, 26, 34, c. 14. v. 66, meesteres. - Wijf is het fem. van man, maar vrouwe van heer.
Vruchten intr., II. c. 36. v. 837, en trans., IV. c. 9. v. 94 var., vreezen, duchten. Hoogd. fürchten.
Vruechdelichede, I. c. 5. v. 12, vreugde, zaligheid.
Vuere. Zie Voere.
Vueren. Zie Vuren.
Vullen. Te -, I. c. 21. v. 26, ten volle.
Vuren, I. c. 47. v. 98, II. c. 40. v. 114, IV. c. 8. v. 32 enz., of vueren, I. c. 21. v. 22 enz., voeren als Infin. Ook, II. c. 12. v. 23, voeren als Imp. van varen, gelijk vuer, III. c. 15. v. 133 var., voer, ging.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs