|
| |
T.
| Taelman, III. c. 4. v. 178, advocaat. Zie D. Doctr. Gloss., laurman, Taalk. Bijdr. bl. 67, enz. |
| Tafelronde, III. c. 10. v. 52, c. 25. v. 94, steekspel, waarin de ridders man tegen man streden
|
| |
| |
| (hetzelfde als joeste, jostierspel), in tegenoverstelling van het tornooi, in hetwelk troepsgewijze gestreden werd. De onderscheiding, door onzen dichter gemaakt, bevestigt de verklaring van du cange, aang. bij van wijn op heelu, bl. 172 vlg. Zie ook ald. bl. 177, en vgl. het gedicht Ene Tafelronde in het Belg. Mus., 1841, bl. 256-258. |
| Tamelijc, - like adv., I. c. 26. v. 99 var., II. c. 58. v. 1, III. c. 9. v. 48, betamelijk, naar behooren. |
| Tamen, III. c. 21. v. 23 var., van zich verkrijgen, toelaten, gedoogen. Elders temen: zie bij Betemen. |
| Tard, II. c. 36. v. 525 var., of tart, ibid. v. 1200 var., plur. torden, ibid. v. 226 var., 249 var., Imperf. van terden, gewone omzetting voor treden, dus trad, traden. |
| Targhe. Zie Arch. |
| Tassen (ghetast) trans., III. c. 10. v. 189, c. 26. v. 119, ophoopen, opstapelen. Fr. entasser. |
Tasten (taste) trans., I. c. 17. v. 15, 44, 57, II. c. 9. v. 159, c. 36. v. 537, c. 39. v. 78 enz., aanraken; merken ende tasten, II. c. 36. v. 448, opmerken en inzien, als eene duidelijke, tastbare waarheid.
Ook als subst., I. c. 15. v. 47, het gevoel, als zintuig. |
| Tavaerne, III. c. 25. v. 108, c. 26. v. 90, herberg, kroeg. Lat. taberna. |
| Te praep. met den dat. (passim), tot, naar. |
| Te bij werkwoorden, met de kracht van het voorvoegsel ver- (het Hoogd. zer-), als: te gaen (te ghinc),
|
| |
| |
| I. c. 41. v. 16, c. 44. v. 29 var., III. bl. 13. v. 12 var., bl. 14. v. 22 var., c. 4. v. 180 enz., vergaan;
te varen ende te gliden, I. c. 11. v. 30 (tekst en var.), verwaren en verglijden, d.i. van zijne plaats raken en afglijden; te vallen part., II. c. 45. v. 130, vervallen; te broken, II. c. 24. v. 81, c. 48. v. 1156, verbroken, gebroken. Vgl. nog Barenteren, Blouwen en Livereert. |
| Te met dat, III. c. 4. v. 408, naarmate, naar gelang dat. Zie Altemet. |
| Tebat, III. c. 26. v. 16 var., schrijffout voor Rebat. Zie ald. |
| Teech. Zie Tien. |
| Teechenen (var. tekenen, Bijl. A. teghenen), I. c. 26. v. 106, (teekenen), te kennen geven. |
| Teelde, I. c. 21. v. 8, rijmshalve voor telde. Zie Tellen. |
| Teer (passim), te eer; tenen, teenre, tere enz., te eenen, te eene. |
| Teere v., III. c. 3. v. 144, vertering. Vgl. bij Nere. |
| Tey, I. c. 2. v. 60. Zie Ey. |
| Telgheren (tekst telghe), II. c. 22. v. 19 var., meervoud van telch, uitspruitsels, takken. Zie clignett, Bijdr. bl. 265 vlg., Vanden houte Gloss., enz. |
| Tellen trans., I. c. 13. v. 1, c. 24. v. 53, III. c. 3. v. 1032; 1080 enz., vertellen, verhalen. |
| Tenden praep., I. c. 39. v. 140, (te enden d.i. aan het einde van, dus) achter, na; tenden een, II. c. 47. v. 79, achtereen, na elkander; als adv. daer tenden, III. c. 1. v. 92, na af- |
| |
| |
loop daarvan, daarna. Zie mijne uitvoerige aant. in de jager's Archief, I. 76-78. Ik heb daar tevens mijne gissing op I. c. 39. v. 140 herroepen en deen tenden andren als de ware lezing aangewezen.
Hier tenden en daer tenden voor hierna, daarna, tref ik nog aan in de Reimchronik bij kausler, vs. 4964, 7899; tenden een in Limborch, IX. 394. |
| Tennen adj., II. c. 44. v. 296, 318, tinnen, van tin. Vgl. bij Guldijn. De var., teenin, teenen (vimineus), komt hier natuurlijk niet te pas. |
| Tes (passim), te des; als conj., II. Prol. v. 81, in den zin van totdat. |
| Tghuent, I. c. 12. v. 76 var., (het gunt), hetgeen. |
| Thant, Thands enz. Zie Hant. |
| Thoore. Zie Oor. |
| Tidelike (var. ghetijdelike, Bijl. A. ghetidechlike) adv., I. c. 9. v. 21, op zijn tijd, ter juister tijd. |
| Tiden. Te -, I. c. 26. v. 146, voor een tijd, tijdelijk. |
| Tiden (hi tijdt) intr., I. c. 9. v. 47, c. 44. v. 71, II. c. 13. v. 14, c. 52. v. 136, III. c. 12. v. 149, trekken, gaan, zich begeven. Alse gheselscap ane u tijdt, III. c. 3. v. 236, als g. zich bij u aansluit. Het Imperf. was tide of tijdde, als bij stoke, II. vs. 947, 1039 enz. Het part. luidt ghetiet, ghetyet, II. c. 14. v. 85, c. 20. v. 9, c. 36. v. 1441, III. c. 3. v. 771, c. 26. v. 171. Eigenlijk had het ghetijt moeten wezen, doch de verkeerde schrijfwijze ontstond denkelijk uit eene verwarring met het straks volgende
|
| |
| |
| Tien, waarvan trouwens Tiden slechts een afgeleide en afwisselende vorm is. |
Tien, Tyen (tiet of tyet, tooch, toghen, ghetoghen). Intr., I. c. 18. v. 23, III. c. 1. v. 87, c. 3. v. 231, 423, 631, c. 12. v. 168 enz., trekken, gaan, zich begeven; an hem tien, IV. c. 6. v. 24, c. 7. v. 14, zich bij hem aansluiten, tot zijne partij overgaan; uut tyen, II. c. 24. v. 56 var., uitgaan, eindigen; ter doeght tien, III. c. 13. v. 17, en ter archeit -, I. c. 29. v. 66, het pad der deugd (ondeugd) inslaan.
Trans., I. c. 11. v. 45, II. c. 29. v. 28, trekken;
aen hem tien, I. c. 26. v. 134, II. c. 48. v. 337, tot zich trekken, zich toeëigenen; van Gode tien, III. c. 3. v. 710, 856, van God aftrekken;
ter scolen tien, III. c. 10. v. 64, naar school zenden; ter archeit tien, III. c. 3. v. 928, tot de ondeugd trekken, verleiden; in arghe tien, zie Arch.
Hem tien (te penitencie, ter ledicheit), II. Prol. v. 81, III. c. 25. v. 67, zich begeven tot, zich overgeven aan.
Men vgl. Trecken, dat volkomen dezelfde wijzigingen der beteekenis vertoont, en ook wel als var. met tien afwisselt.
Tien, in de vermelde beteekenis, is eigenlijk eene zamentrekking van tiegen, en beantwoordt geheel aan het Hoogd. ziehen, zog, gezogen, dat reeds in het Ohd. ziuhan, zoh, (ga)zogan luidde. Men heeft het meermalen verward met het straks volgende Tien, doch de gelijkheid is slechts toe- |
| |
| |
| vallig en de verbogen vormen toonen het verschil aan. Het laatste is eene zamentrekking van tigen, Ohd. zîhan, zêh, (ga)zigan, Hoogd. zeihen, zieh, geziehen, thans bij ons tijgen luidende. Vgl. graff, V. 600 vlgg. met V. 585 vlgg. en ziemann, 686 met 688. |
Tien, Tyen, (tiet, teech, gheteghen). An tien iets aan iemand, II. c. 8. v. 68, c. 48. v. 485, c. 49. v. 32 var., aantijgen, te laste leggen, verwijten; ook in een goeden zin, III. c. 15. v. 97, (eer) toekennen, toezwaaijen; of wel in de oorspronkelijke vis media, II. c. 57. v. 6, toeschrijven.
Zonder an lees ik tien (teech) bij stoke, VI. 292, in het Belg. Mus., 1846, bl. 86, vs. 89, tighen in Theoph. vs. 51, enz. |
| Tien, Tier (passim), te dien, te dier. |
| Tilde, III. c. 12. v. 112 var., rijmshalve voor telde. Zie Tellen. |
| Toebringhen (brochte, brachte, bracht) trans., III. c. 15. v. 282, c. 16. v. 35, 110, IV. c. 6. v. 48, 60 enz., tot stand brengen, vervaardigen, verrigten, veroorzaken. Iets aen iemand -, II. c. 48. v. 754 vlg., iets bij iemand bewerken, van hem gedaan krijgen (vgl. bij An). |
| Toebringhere, II. c. 36. v. 1754, veroorzaker. |
| Toecomen (quam) intr., Porl. v. 86, II. c. 7. v. 79, c. 48. v. 401, III. bl. 23. var. v. 60, tot stand komen, ontstaan, volbragt worden, zooveel als het passief van toebringhen. |
| Toelegghen (leide) trans., Prol. v. 30, III. c.
|
| |
| |
| 15. v. 287, volbrengen, vervaardigen, wat hooft
te werke leggen noemt. |
| Toepsel, II. c. 44. v. 48, het doopsel, de doop. |
| Toghe. Zie Tooch. |
| Toghen, Toeghen (toocht, toeght, toechde, ghetoecht) trans., I. c. 12. v. 72 var., c. 46. v. 19 var., 35 var., 148 var., c. 47. v. 9 var., c. 48. v. 167, II. c. 7. v. 19 enz., toonen, als nog in ons betoogen. Alsmen toeght, III. c. 6. v. 17, gelijk men aantoont, gelijk de schrijvers leeren, bevestigingsformule. |
| Tomme (var. tumme) v., II. c. 36. v. 930, tombe, grafstede. Zie de jager, Archief, I. 49. Ten Zeven Tommen, III. c. 15. v. 161, naam van eene plaats bij Leuven. |
| Tonghemake, Tonghereke. Zie O. |
| Tooch, toghe m. (van de zon), I. c. 9. v. 79, togt, loopbaan, de weg dien zij beschrijft. Eig. een trek, vandaar de getrokken lijn, de beschreven loopbaan. |
| Tooch, Toghen ww. Zie Tien. |
| Torden. Zie Tard. |
| Toren, I. c. 23. v. 66, c. 25. v. 94, c. 37. v. 92, c. 41. v. 55, c. 48. v. 41 enz., verdriet. |
| Torre m., II. c. 48. v. 386 var., 1164 var., c. 51. v. 41, toren. Lat. turris. |
| Torten (tortte), II. c. 45. v. 47, hetzelfde als ons tarten. Zie kil. en plantijn. De zin is: ‘de kerk steeg niet door hen, die aanvallend en uittartend te werk konden gaan, d.i. niet door de overmagt der grooten, maar enz.’ |
| |
| |
| Tortise (var. tortijs) v., III. c. 13. v. 37, c. 22. v. 28, toorts, fakkel. Fr. torche, van 't Midd. - Lat. torticia of toitisius, dat van torquere komt, en dus eig. een gedraaid en bepikt touw aanduidt. Bij du cange (Suppl. D. IV) vindt men het Oud-Fr. part. torticié, hetzelfde als tortillé. |
| Trac, Traect, Traken. Zie Trecken. |
| Tracten (var. tracte) plur., II. c. 48. v. 450, kerkelijke gezangen bij de mis; dus genoemd, omdat zij op een slependen toon (‘trahendo, id est tractim’) gezongen worden. Zie du cange. |
Trecken, Treken (hi trac, ghi traect, si traken, ghetreken). Intr., II. c. 18. v. 41, 47, c. 28. v. 84, c. 36. v. 1299, III. c. 3. v. 817, c. 4. v. 209 enz., trekken, gaan, zich begeven;
aen hem treken, II. c. 14. v. 22, tot hem overgaan, zijne partij omhelzen; ter doghet (ten duechden) trecken, I. c. 29. v. 57, c. 39. v. 18, en ter archeit -, toten zonden -, I. c. 29. v. 66 var., c. 33. v. 64, het pad der deugd (ondeugd, zonde) inslaan; te huwelike trecken, II, c. 10. v. 17, III. c. 4. v. 327, c. 9. v. 19, zich in het huwelijk begeven; te paepscape trecken, II. c. 48. v. 190, zich in den geestelijken stand begeven; van nieute op ghetreken, III. c. 13. v. 9, van niets opgekomen, van lage geboorte (parvenu), in tegenoverstelling van vs. 4.
Trans., (iets) an hem treken, III. c. 3. v. 136, zich aantrekken; sine gheboorte trecken van iemand, I. c. 29. v. 78, zijn geslacht
|
| |
| |
| afleiden; sijn beghin trecken uut iemand, I. c. 30. v. 90 vlg., zijnen oorsprong ontleenen; den stoel te Ludeke trecken, II. c. 48. v. 939 vlg., den bisschopszetel naar Luik overbrengen;
niet in yet trecken, II. c. 6. v. 156, niets in iets overbrengen, verkeeren, veranderen. - Vgl. Tien, Tructe en Uuttrecken. |
| Tricht (eigennaam), II. c. 2. v. 12, c. 48. v. 938, ook Tricht optie Mase, II. c. 2. v. 10, en Maestrecht, II. c. 48. v. 936, Maastricht. |
| Troon, ook Throon, - one m., I. c. 2. v. 42, 79, c. 5. v. 59, II. c. 15. v. 98, c. 36. v. 1360, III. c. 16. v. 44, het uitspansel, het firmament; ook, II. c. 10. v. 76, c. 22. v. 66, de hemel. Zie Prof. clarisse, Heim. d. Heim. bl. 503-507. |
| Trouwe. Op trouwe (ook trouwen) aanbevelen, bidden, I. c. 6. v. 23, 30, II. c. 55. v. 85 enz., met trouwen raden, II. c. 61. v. 69, op grond van de verschuldigde trouw, dus met vertrouwen (dat het bevel enz. volbragt zal worden). |
Tructe, I. c. 6. v. 37, Imperf. van trucken, klankwisseling voor trecken, dus trok. Doch de var. (ook in Bijl. A.) heeft trocke, dat de voorkeur verdient. Trucken, II. c. 54. v. 23 var., staat als Imperf. voor trocken, gelijk de tekst heeft. De gewone buiging was trac, ghetreken, doch men zeide ook troc, ghetroken, of gebruikte het als zwak ww. trecte, ghetrect (stoke, V. 55, 61, 398 enz.).
De uitdrukking: ter quaetheiden trecken
|
| |
| |
| is zooveel als den kwaden weg opgaan, zich aan het kwaad overgeven. Zie Trecken. |
| Tsaerter, III. c. 14. v. 22 var., charter, gelijk de tekst heeft. |
| Tseren, III. c. 16. v. 134 var., des heeren. Voor een eigennaam luidde het bij verkorting tser, II. c. 1. v. 72, elders veelal ser, gelijk wij nog van het dorp Seer - Arends - kerke spreken. Voorbeelden bij huydec. op stoke, II. bl. 150. |
| Tsollen. Zie Soudsspel. |
| Tsop m., II. c. 5. v. 87 var., c. 18. v. 64 var., hetzelfde als top, gelijk de tekst heeft. Zie kil. en Limborch, Gloss. op Tscop. Het staat ook in Ferguut, vs. 1579, althans in het HS.; maar Prof. visscher schijnt met die s geen weg geweten te hebben. Ondertusschen was die schrijfwijze oudtijds zeer gewoon, en daarom van belang, omdat zij ons wijst op den uitheemschen oorsprong des woords. Sop of tsop komt van 't Lat. caput, door middel van de Fransche ch. |
| Tsout (var. sout), I. c. 44. v. 4, soldij, eig. sold. Zie van wijn op heelu, bl. 46-48. Sout was de gewone spelling, doch ook tsout is niet zeldzaam; men vindt ook saut (Belg. Mus., 1840, bl. 69, 199). |
| Twaren (var. I. doorgaans te waren) adv., I. Prol. v. 21, c. 17. v. 9 enz. enz. enz., in waarheid, waarlijk, voorwaar. |
| Twent. Zie Twint. |
| Twi adv., II. c. 56. v. 50, waarom? Zeer uitvoerig is daarover gehandeld in de Taalk. Mengel. van clignett en steenwinkel, bl. 158-175. |
| |
| |
Twien (twide) intr., I. c. 40. v. 33, III. c. 26. v. 3 var., twisten, gelijk ter laatst aang. pl. de tekst heeft. Zie v.h. op kil. in v. Twist, waar hij echter uit het Imperf. twijden ten onregte tot een ww. twyden besluit. Het door v.h. vermelde subst. twij of twy, voor twist of geschil, lees ik ook in een charter in den Codex Diplom. achter de Brab. Yeesten, D. II. bl. 683, en elders vindt men in denzelfden zin twyunge, d.i. twi-ing (zie willems op de Brab. Y. VI. 10675). Het laatste lost tevens de zwarigheid op, die ijpey (Gesch. d. Ned. tale, I. 382) in het woord twynighe vond, door hem in een oud HS. aangetroffen. Hij had twyinghe moeten lezen.
Ten naauwste hiermede verwant is het bekende twien als onpers. ww. (mi twiet), in den zin van twijfelen (zie b.v. leendertz, Gloss. op Sacr. v. Aemst.), vanwaar de uitdrukking sonder twi, d.i. zonder twijfel, in Reinaert, 4678, D. Doctr. II. 44, enz. Dat het een en ander zijn grond heeft in het telwoord twee, is reeds dikwijls opgemerkt. |
| Twint, voorafgegaan door de negatie en, I. c. 2. v. 13, c. 5. v. 28, c. 21. v. 56 enz. enz., niets; I. c. 13. v. 42, c. 15. v. 31, c. 17. v. 44, c. 18. v. 12, 87 enz. enz., rijmshalve twent, IV. c. 10. v. 36, of wel en twint (bij anderen veelal een twint), I. c. 12. v. 13, in het geheel niet; anders twint, I. c. 11. v. 69 enz., ook zonder de negatie, I. c. 1. v. 43, c. 18. v. 81 enz., niets anders. - Over de afleiding zie men de jager, Verscheid. bl. 251-259. |
| |
| |
| Twivelijc adj., II. c. 5. v. 42, twijfelachtig. |
| Twivuldich adj., I. c. 27. v. 66, tweevoudig, dubbel. |
|
|
Auteursrechtvrij