Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

P.

Paelgien plur., II. c. 18. v. 34, stroo. Lat. paleae, Fr. paille. Vgl. Brab. Yeesten, II. 5230.

Paes m., II. c. 48. v. 207, 888, de vredekus, bij de mis. Lat. pax, Fr. paix. In de Bediedenisse van der missen wordt er over gehandeld op fol. 8. c. d.

Pays, Paeys m., I. c. 10. v. 49, c. 23. v. 104 enz., vrede. Lat. pax, Fr. paix.

Paysen trans., III. c. 13. v. 71, bevredigen, tot vrede brengen.

Pale plur., I. c. 11. v. 78, c. 42. v. 118, III. c. 25. v. 97, eig. grenzen, en vandaar de geheele uitgestrektheid van land, of het gebiedt.

Pant doen aan iemand, IV. c. 1. v. 80, schade toebrengen, overlast aandoen. Zie huydec. op stoke, I. bl. 460 vlg., Prof. clarisse in de N.W.d.M.v.N. Lk. III. 2. bl. 159 vlg., Gloss. op Ferguut enz. Hoe kwam willems er toe, deze spreekwijze door aenvatten te verklaren (Reinaert, Gloss. ad vs. 1269)?

Parten, II. c. 48. v. 1200, III. c. 15. v. 47, wat

[p. 556]

wij nog in de Latijnsche scholen partes noemen, ontleding der rededeelen, hier dus spraakkunst, grammnatica in den beperkteren zin, tegenover Gramarie (zie ald.), dat zich wijder uitstrekt. Het woord wordt op beide pll. voorafgegaan door het pron. zijn, sine, juist als wij nog heden zeggen: ‘hij kent zijne grammatica niet, hij is zijn Latijn vergeten,’ enz.

Partye, Pertie, - ien v., II. c. 54. v. 64, deel; te sire pertien, te horre partie, thaerre pertyen. II. c. 48. v. 692, c. 54. v. 68, IV. c. 1. v. 127, voor zijn (haar, hun) aandeel. Gelijk partye in het bovenstaande aan het Fr. partie beantwoordt, zoo komt het elders met parti overeen, en beteekent dus de partij, het gezamenlijke aantal der tot iemand behoorende personen, als: hare partyen, I. c. 25. v. 28, hun geslacht; met sijnre partien, I. c. 30. v. 4, met zijn huisgezin, met de zijnen; Salomons pertie, II. c. 1. v. 80, het nageslacht van S.; van Cristus pertyen, II. c. 45. v. 74, tot de partij van C. behoorende, een aanhanger van C.; die Joodsche pertyen, II. c. 31. v. 1, en die Noordsche pertie, IV. c. 1. v. 140, kortweg de Joden en het Noordsche volk (d.i. de kruisvaarders).

Pas m., I. c. 41. v. 50, overtogt (over eene rivier), het Fr. passage; I. c. 9. v. 65, van de zon gesproken, weg, koers, loop; den pas winnen, II. c. 48. v. 346, den doortogt veroveen, zich een weg (door de vijanden heen) banen.

[p. 557]

Passen (eene rivier of zee), I. c. 41. v. 47, IV. c. 1. v. 74, 123, overtrekken Fr. passer.

Patene v., II. c. 51. v. 149, de schotel, die tot deksel op den miskelk dient en waarop de hostie gelegd wordt. Lat. patina. Zie de Bediedenisse van der missen, fol. 7. b.c.

Pauwelioen, III. c. 12. v. 118, tent. Lat. papilio, Fr. pavillon.

Peinsen (var. peysen), I. c. 16. v. 73, c. 23. v. 10, 20 enz., denken, het Fr. penser; III. c. 15. v. 173, in den zin van uitdenken, verzinnen (vgl. Denken).

Peysinghe, III. c. 3. v. 85 var., gedachte: eene lezing, die hier volstrekt niet te pas komt.

Perlement, I. c. 34. v. 16, c. 43. v. 51, II, c. 36. v. 599, III. c. 3. v. 441, twist, Yeven perlemint, II. Prol. v. 7, de twist door Eva verwerkt, de strijd der zonde, die het gevolg was van den val van Eva. Oorspronkelijk beteekende het gesprek, zamenspraak, en vandaar raadsvergadering of teregtzitting: beide maar al te dikwijls eene bron van hevige woordenwisseling, van twist en tweedragt. Zie huydec. op stoke, III. bl. 395 en het Gloss. op Floris e. Bl.

Persem, Perseme, III. c. 16. v. 54, c. 25, v. 104, c. 26. v. 87, woeker, en

Persemier, III. c. 4. v. 177, woekeraar. Zie de aant. op maelant, Sp, Hist. III. bl. 292, clignett Bijdr. bl. 263 vlg., D. Doctr. Gloss. enz., en over de afleiding het Taalk, Mag. III. 159 vlg. Vgl. ook graff, III. 369.

[p. 558]

Pertie. Zie Partye.

Pete, II. c. 44. v. 186, peet, doopmoeder.

Peter (petren, peterne), ibid., peet- of doopvader. Lat. pater. Vgl. Meter.

Pine v., I. c. 42. v. 48, 78, II. c. 45. v. 82, c. 46. v. 62 enz., moeite; iemand - doen, II. c. 48. v. 79, moeite baren, overlast aandoen. Nog zeggen wij: 't is de pijne waard!

Pinen (hi pijnt, pijnde) intr., I. c. 16. v. 31, III. c. 2. v. 131, c. 19. v. 54 enz., moeite doen. Hem pinen, gevolgd door te met een Infin., II. c. 48. v. 901, II Prol. v. 50, c. 4. v. 156, door te met den dat., III. c. 16. v. 162, door den gen., I. c. 29. v. 104, zich moeite geven (voor), zich bevlijtigen (op).

Pinen trans., I. c. 14. v. 71, pijnigen.

Piscine, II. c. 51. v. 169, de plaats, waar men het waschwater der gewijde vaten uitstort. Lat. piscina, vijver, in welken zin piscine meermalen voorkomt in Dboec vanden houte: zie Gloss.

Plaetse. In plaetsen brenghen (een verhaal, gevoelen enz.), III. c. 15. v. 142, ter neder of op het papier stellen, eig. zijne plaats in het geschiedverhaal aanwijzen.

Plaghen. Zie Plien.

Plac, I. c. 23. v. 109, Imp. van pleken, hetzelfde als plukken. Er is mij geen tweede voorbeeld van bekend, maar het is analogisch met helen (hal), hullen; zelen (zal), zullen; reken (rac) rukken (zie R.); wreken (wrac), wrokken enz.

Planteyt, I. c. 21. v. 76, overvloed. Oud-Fr.

[p. 559]

plenté, Eng. plenty, van 't Lat. plenitas d.i. plenitudo.

Plechten (gheplecht) intr., zich verbinden. Aen die quaetheit -, I. c. 6. v. 42, zich aan de ondeugd verbinden, de partij der snoodheid kiezen; mede -, II. c. 36. v. 770, zich met iemand verbinden, zijne partij kiezen, dus mededoen, vanwaar ons adj. medepligtig. Zie huydec. op stoke, I. bl. 382, Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 124, van wijn op heelu, bl. 30. Willems op de Brab. Yeesten, V. 417 en 1513, en lulofs, Gloss. op Handboek enz. (ad. bl. 133) dwaalden in de verklaring van dit woord, doordien zij het met pleghen verwarden. Aan dezelfde verwarring heeft men meer dan eene verkeerde uitlegging van het subst. plecht te danken. Zie slechts de Gloss. op Brab, Yeesten D. II, op Reinaert en op het Leven van Jezus. Gelukkig dat Dr. vermeulen in 't Gloss. op Vanden levene o. h. iets beters geleverd heeft.

Pleyn, Plein m., I. c. 21. v. 63, II. c. 19. v. 99, c. 48. v. 1113, vlakte, plein. Fr. plaine.

Plien, doorgaans met den gen., III. c. 10. v. 54, 124, c. 15. v. 55, 220, derde pers. enk. praes. pliet, I. c. 27. v. 42, II. c. 48. v. 218, 546, III. c. 3. v. 1176, c. 4. v. 160, 355, c. 5. v. 35, c. 6. v. 76, c. 14. v. 125, c. 25. v. 64, meerv. plien, III. c. 10. v. 62, c. 15. v. 91, Imperf. plach, I. c. 29. v. 68, c. 41. v. 92 enz., meerv. plaghen, II. c. 36. v. 1770 enz., Imperf. Conj. ploghe, I. c. 46. v. 78 var., plegen, in

[p. 560]

de beide opvattingen van doen en gewoon zijn. Het part. was gheploen. Zie aldaar.

Ploechde, II. c. 29. v. 3, ploeg.

Poente. Zie Point.

Poenten trans., III. c. 14. v. 33, punt voor punt vaststellen, bepalen. Zie mijn Brief aan Dr. J. bl. 30. Ten naauwste hangen hiermede zamen de gewijzigde opvattingen in den Limborch: zie Gloss.

Poghen, gevolgd door hoe hi mach doen, I. c. 7. v. 9 vlg., c. 15. v 13 vlg., II. c. 43. v. 41 vlg., IV. c. 1. v. 45 vlg., 96 vlg. enz., ons pogen (te doen); gevolgd door om met een acc. of infin., III. c. 12. v. 123, c. 27. v. 32, streven naar.

Poyen (ghepoyt), II. c. 7. v. 6, 7, opsieren, uitdossen. Men had ook het subst. poye d.i. dos, opschik, vanwaar de uitdrukking ter poien staen d.i. naar opschik staan, op een kostbaar toilet uitzijn. In de Oud-Vlaemsche Ged. (I. bl. 83, vs. 731) geeft een vader aan zijnen zoon raad over de keuze eener vrouw, en zegt: Hoet u ooc van hen allene, Die legghen haer goet ane diere stene, Ane diere striketten ende ane langen sloien, Ende altoes staen ter poien, Ende an andren diere saken, Die die liede aerm maken. Vermakelijk is de verklaring van blommaert in Gloss.: ‘Bij kil. puye, puyde, podium, suggestus lapideus.’ De vader zegt dan: ‘Zoon, neem geene vrouw, die altijd op de pui van het huis staat!’ en tevens wordt de pui gerekend onder de ‘kostbare zaken, die de lieden arm maken!’

[p. 561]

Point (ook poent). Te pointe, III. c. 3. v. 716, c. 12. v. 109, 116, 132, c. 14. v. 72, 76, eig. tot op een punt toe, od een prik, dus juist, naar behooren, van pas, Fr. à point. Te pointe ghesetten (een kind), II. c. 39. v. 87, op zijne plaats zetten, doen bedaren. Inden pointe van dertich jaren, IV. c. 10. v. 22, in den staat van 30jarigen ouderdom. Ook in het Fransch is point in den zin van état zeer gewoon (il est toujours au même point).

Pointelijc (var. ghepointelic, pointelike) adv., III. c. 14. v. 74, c. 15. v. 20, stiptelijk, naar behooren. Zie Point.

Poort v., I. c. 34. v. 38, c. 44. v. 62, II. c. 11. v. 74 enz., stad.

Poorter, Portere (plur. poorteren en poorters) m., I. c. 34. v. 43, c. 40. v. 52, III. c. 26 passim, enz., stedeling, burger.

Porren intr., III. c. 12. v. 150, ook hem -, IV. c. 5. v. 34, trekken, optrekken, op marsch gaan. Zie huydec. op stoke, II. bl. 399 en 585.

Prant, II. c. 56. v. 4, Imp. van prinden, aangrijpen, opnemen, het Fr. prendre. Het part. was ghepronden, ofschoon, naar ik meen, het ww., als hoogstdenkelijk uit eene vreemde taal overgenomen, de zwakke buiging had behooren te volgen. Voorbeelden bij huydec. op stoke, II. bl. 347 vlg., Prof. meijer op het Leven van Jezus, bl. 362. vlg., Minnen Loep, Gloss., enz.

Predecade v., II. c. 44. v. 88, predikatie, preeke.

Predicaren (var. predekeren), IV. c. 7. v. 31,

[p. 562]

Dominicanen, eig. predikers, thans nog, bij verbastering, Predikheeren genoemd.

Prenten, Printen (gheprent, gheprint) trans., II. Prol. v. 25, c. 46. v. 78, eig. drukken. Aen dat cruce gheprint is dus zooveel als tegen het kruis aan gedrukt, er aan vastgenageld. Het is van't Lat. premere, door middel van den Franschen vorm preindre. Elders vindt men ook het part. met gewijzigden klank, gheprant (vgl. hetzelfde bij Senden), als in der Vrouwen Heimel. vs. 1103, waar het gedrukt, beklemd beteekent. Ik merk dit aan, omdat blommaert in Gloss. het door geprangd, gepraemd verklaart: beide woorden, het is waar, van dezelfde beteekenis en oorsprong als gheprant, maar hier toch berustende op een misverstand van den grammatischen vorm; want gheprant is een part. van prenten, geenszins uit geprangd zamengetrokken.

Priemetijt. Te priemetide, II. c. 53. v. 23, des morgens te zes ure. Eig. de tijd der prima (hora), volgens de oude verdeeling van den dag: zie bij Noene en vgl. huydec. op stoke, II. bl. 496. Ziedaar tevens den oorsprong van het adj. priemdonker.

Prijch. Met prighe, IV. c. 2. v. 45, met ijver, met geestdrift. Zie huydec. op stoke, I. bl. 36, clignett, Bijdr. bl. 119 en 205, die echter het ww. prighen wat al te sterk vertolkt door wangunstig, nijdig zijn. Beter ware ijveren, of wel, om het met een germanisme uit te drukken, ijverzuchtig zijn.

[p. 563]

Waarom zegt Mr. v.d. bergh in Gloss, op Ĺimborch twijfelende: ‘Prighen, streven?’ Het woord is toch bekend genoeg en de beteekenis op geene der beide aang. pll. twijfelachtig. Men zou ze daar wel het best wedergeven door zich beijveren.

Prijs, - ise m., III. c. 3. v. 244, 249, c. 5. v. 30, lof; III. c. 26. v. 73, lofspraak. Van prise, I. c. 23. v. 120, eig. prijzenswaardig, dus heerlijk, voortreffelijk; van groten prise, I. c. 31. v. 24, van groote waarde. Beide spreekwijzen worden als adj. gebruikt, gelijk wij nog zeggen: van waarde, van gewigt enz., en oudtijds van love, in denzelfden zin als van prise, zeer gewoon was.

Prighe. Zie Prijch.

Prime (van de maan) v., II. c. 44. v. 279, de derde dag na nieuwe maan. Zie kil. Het is 't Lat. prima (luna).

Prise. Zie Prijs.

Prochie, - en v., II. c. 44. v. 467, 468, c. 48. v. 364, III. c. 4. v. 260, parochie, kerspel.

Proeven (gheproeft en gheproevet) intr., II. c. 23. v. 31, beproeven, de proef nemen; I. c. 34, v. 24, de bewijzen voor iets overwegen, dus onderzoeken, nagaan; trans., I. c. 37. v. 7, III. c. 4. v. 207, beproeven, op de proef stellen; II. c. 9. v. 129, 138, onderzoeken; II. c. 24. v. 9, c. 36. v. 664, c. 48. v. 119, c. 60. v. 6, bewijzen. Vgl. het Fr. prouver en ons probéren: beiden van 't Lat. probare.

Provende (var. provene), III. c. 14. v. 218,

[p. 564]

255, c. 23. v. 161, kerkelijk inkomen. Lat. praebenda. Vandaar onze provenieren.

Puer, Puur, Pure adj., II. c. 10. v. 98, III. c. 9. v. 3, zuiver, rein. Elders zooveel als louter, onvermengd, niet purus, maar merus. Zoo: in sijnre puerre kintschede, II. c. 10. v. 91, toen hij nog maar louter een kind was; een puer mensche, II. c. 36. v. 1495, c. 39. v. 14, IV. c. 10. v. 58, niets meer dan een mensch; een puer leke man, III. c. 14. v. 250, een eevoudige leek. Hiertoe behoort ook als adv. puer valsch, I. c. 31. v. 40, louter d.i. door en door valsch.

Puerlijc (of - lec, - lic) adv., III. c. 9. v. 17, c. 23. v. 72, 86, 88, louter, alleen.