Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

N.

Na dat adv., IV. c. 1. v. 69, 161, daarna.

Naernstelike, Nernstelike (var. neerenstelike, neerstelike) adv., II. c. 3. v. 33, c. 13. v. 76, c. 44. v. 274, c. 48. v. 403, in het algemeen gezegd van al met ernst en dus met ijver, inspanning of aandrang geschiedt; derhalve ons ernstig en naarstig beide, die dan ook etymologisch niet van elkander verschillen.

Naerste adj., II. c. 45. v. 147, naarstig.

Namaels adv., I. c. 7. v. 56, II. c. 49. v. 73, later, naderhand.

Namecont (var. naemcont) adj., III. c. 15. v.

[p. 514]

328, beroemd; van naem en cont, bekend. Zie Karel de Gr. Gloss., Renout, vs. 316, Walewein, vs. 8266, 5 enz. Hooft gebruikt in dien zin naamhaftigh, maar neemt naamkundigh in de beteekenis van bij name bekend.

Namelike, Namelic adv., I. c. 26. v. 99 III. bl. 23. var. v. 47, met name vooral. Bij stoke, IV. 1403 en in de daarbij (II. bl. 576) door huydec. aang. pl., is 't adj. die namelike niet anders dan 't Hoogd. der nämliche, dus dezelfde, eig. de genoemde.

Naspreken met den dat., III. c. 15. v. 227, (iemand) berispen, de waarheid zeggen. Elders ook kwaadspreken (van iemand), als Gloriant, vs. 165, 167. Nog zegt men in dergelijken zin: iemand te na spreken.

Nauwe adv., III. c. 2. v. 89, c. 3. v. 940, c. 15. v. 92, 294 enz., naauwkeurig, naauwlettend, en vandaar, II. c. 61. v. 1, schrander, slim, fijn. In III. c. 15. v. 94 zou men 't door fijn, moeilijk te onderscheiden, kunnen wedergeven, doch de lezing der var. (meslijc) verdient de voorkeur. Ten nausten niet betruwen, III. c. 17. v. 78, eig. ten naauwkeurigste (d.i. met de strengste behoedzaamheid, en dus in het geheel) niet vertrouwen, is eene uitdrukking, die ook in de D. Doctr. II. 3740 (te n. niet gheloven) en III. 1704 (te n. niet ghetruwen) voorkomt, en derhalve spreekwoordelijk was. Prof. jonckbloet (in Gloss.) had echter het nauwer van hillegaersbergh in den zin van nergens daarmede niet moeten vergelijken. Dat is niet anders dan

[p. 515]

nieuwer: een dialektverschil, ook bij kil. opgeteekend.

Neder adj., II. c. 36. v. 1701, c. 48. v. 1155, III. c. 3. v. 485, c. 4. v. 522, c. 25. v. 66, laag, gering; III .c. 3. v. 51, nederig. Mit nederen moede, II. c. 7. v. 114, met een nederig gemoed, ootmoedig; ook als adv. neder ghemoet, II. c. 7. v. 32, nederig van gemoed of van zin. Zie Prof. siegenbeek in den Konst- en Letterbode van 26 Julij 1839, bl. 58.

Neder cleet o., I. c. 33. v. 9, onderkleed.

Nederen intr., I. c. 9. v. 26, 31, naar beneden gaan, dalen. Elders ook trans., doen dalen, vernederen, als Rose, vs. 5630, Karel de Gr. I. 1857, stoke, I. vs. 65, enz. Vgl. Hoghen.

Nederlegghen (een onderwerp), I. c. 17. v. 85, II. c. 17. v. 184, III. c. 12. v. 135, laten staan, (er mede) uitscheiden; (de afgoden), II. c. 19. v. 130 var., laten varen, afschaffen; (goed en eer), III. c. 20 v. 13, laten varen, afstand doen (van).

Nederre adv., I. c. 45. v. 28, lager. Zie Neder.

Nederste adj., I. c. 13. v. 21., II. c. 36. v. 1751, laagste, onderste.

Neerenstich, Neernstich adj., II. c. 45. v. 147 var., III. c. 3. v. 1015 var., naarstig. Vgl. Naernstelike.

Neernst, II. c. Prol. v. 69 var., c. 3. v. 621 var., 1227 var., en

Neerst, II. c. 47. v. 37 var., ernst. Zie Aernst.

Nemmee, adj. en adv., I. c. 29. v. 106, nemmeer, II. c. 36. v. 1768, nemmer, II. c. 19. v. 86 var.,

[p. 516]

nemmere, I. c. 44. v. 551, niemere, II. c. 20. v. 80, nimmere, III. c. 13. v. 24, niet meer.

Nere subst., III. c. 3. v. 143, nering, inkomsten, middelen van bestaan. Vandaar het spreekwoord: den teer naar den neer zetten, thans de tering naar de nering. Vgl. Gheneren.

Neringhe. Scalke -, III. c. 16. v. 55, c. 26. v. 87, kwade nering, oneerlijke geldwinning.

Nernstelike. Zie Naernstelike.

Nie, Nye adv., I. c. 24. v. 22, 45 enz. enz., nooit; ook als negatie, waar wij het bevestigende ooit gebruiken: die felste strijt die nye gheviel, IV. c. 2. v. 48 var., qui eut jamais lieu. Vgl. Noyt.

Niede. Met -, II. c. 40. v. 138 var. (de ware lezing: vgl. bij Miede), met groten -, II. c. 55. v. 23, met (grooten) ijver, met aandrang, met hart en ziel, wat men in 't Fr. avec empressement noemt. Heelu, vs. 4398: Knapen, ridderen ende heeren Daden daer als die vroede, Ende ontfingen, met oetmoede, Al meest als kerstene liede, Dat hoege sacrament, met niede. Reeds vroeger heb ik deze plaats aangehaald in het Taalk. Mag. IV. 79 vlg. en te kennen gegeven, dat bilderdijk met niede te regt verklaart door met innige gretigheid, cum fervore animi, doch verkeerdelijk aan het subst. nijd denkt, waarmede het niets te maken heeft. Niede is de dat. van niet, het Ohd. niot, bij graff (II. 1048 vlg.) door desiderium vertaald, en in 't Mnl. gebruikelijk in

[p. 517]

de spreekwijze sijn niet d.i. zijne volle begeerte, zijne bekomst, volop. - Ferguut, vs. 2301: Oft u wille si, So comt vechten jegen mi: Ic saels u leveren uwen niet. en hetzelfde, vs. 4701: Laet ons vechten onsen niet. d.i. naar hartelust. Met niede is dus eig. met begeerte, gretigheid ijver enz. Zie ook de verzen door mij in het T.M. t.a. pl. bl. 80 aang. Er is eene andere plaats van heelu, die tot hiertoe duister bleef. Zij luidt aldus (vs. 930): Want si wisten wale, Dat men den hertoge weder nieden Niet en mochte, met even vele lieden. Willems verklaart het, zonder eenigen grond, door niden, steken, maar voorzigtiger zegt van wijn (bl. 184): ‘Weder nieden. De zin schijnt te zijn wederstaan. Ik vinde bet nergens.’ Van wijn had zich in den zin niet bedrogen: nieden, als ww. van niet afgeleid, is ijveren streven, en weder nieden niet anders dan wederstreven. Ik verwijs hierbij nog naar het Leven van St. Franc., waar van den held des gedichts gezegd wordt, dat hij, bij het zien van iemand die armer was dan hij, zich zelven aanporde om dat voorbeeld na te volgen (vs. 3712), Als of hi nijdde hertelike Te stridene om de armoede. Kon dit voor niedde of niede staan, en dus zooveel als ijverde, streefde beteekenen, het zou best

[p. 518]

in den zin passen. Maar naar den vorm behoort het tot niden, en zal dus aan aemulabatur beantwoorden. Men vgl. ook boven bij Ghenieden, waar ik verzuimd heb hierheen te verwijzen.

Niemare v., II. c. 5. v. 123, 136, c. 9. v. 80 var., c. 11. v. 10 enz. 5 ook nuwe mare, II. c. 36. v. 871, III. c. 3. v. 93, eig. nieuwe mare, dus tijding, gerucht.

Niemere. Zie Nemmee.

Niewelinghe adv., II. c. 37. v. 3, onlangs.

Nyewerinc adv., II. c. 36. v. 1076 var., III. c. 14. v. 56 var., nieuwerincx, III. c. 2. v. 139 var., IV. c. 5. v. 14 var., en

Niewers, II. c. 11. v. 54 var., nergens.

Nighen (Imperf. neech, neghen, Part. gheneghen) intr., met den dat., II. c. 28. v. 58, c. 36. v. 73, 151, 159, 177, 183, c. 48. v. 328 enz., nijgen, buigen voor iemand. Als trans. gebruikt, thooft nighen, II. c. 18. v. 19, 44, ook met den dat., II. c. 28. v. 28, het hoofd buigen voor iemand. Over het gebruik van den dat. bij dit ww., vgl. mijne aant. in de N.W.d.M.v.N. Lk. VI. 171 vlg. - De transitive opvatting wordt door Mr. v.d. bergh (in Gloss. op Limborch) in 't algemeen te regt afgekeurd; doch thooft nighen is niettemin volmaakt goed gezegd. Het is de acc. bij intr. ww., als in den dood sterven enz. In de pl. uit den Limborch houd ik het woord stellig voor intr., in de ironische bedoeling, door v.d.b. gegist.

[p. 519]

Nijt. Mit nide, II. c. 48. v. 343, met heftigheid, met verbittering. Zeer gewone uitdrukking van vechtende partijen, vanwaar de strijd zelf ook nijtspel heette. Men wachte zich, dit nide met het boven behandelde niede te verwarren.

Nicken. Hem -, I. c. 16. v. 55 var. (in var. Bijl. A. intr., zonder hem), zich nederbuigen, bukken. Zie huydec. op stoke, III. bl. 197, enz.

Nimmere. Zie Nemmee.

Nochtan adv., I. c. 12. v. 65, c. 28. v. 29, II. c. 15. v. 141, c. 44. v. 325, III. c. 19. v. 79, c. 25. v. 117, daarenboven, volgens de oorspronkelijke kracht des woords (noch dan). Elders zeer gewoon in de hedendaagsche opvatting van nogtans, echter (Hoogd. dennoch). Het verband der beide beteekenissen heb ik aangewezen in de aant. op Warenar, bl. 235 vlg.

Noene, - en v., II. c. 53. v. 55, eig. (hora) nona, dus de negende ure des dags, ook de benaming van de dienst, die in de R.C. kerk op dat uur verrigt werd. Volgens de oude tijdrekening begon de dag met priemetijt (zie ald.) d.i., naar onze telling, des morgens te zes ure, den gemiddelden tijd van den opgang der zon. De noene komt dus overeen met ons 's namiddags drie ure, en dus vatte men het, II. c. 47. v. 84, c. 54. v. 76, III. c. 4. v. 259, in den algemeenen zin van namiddag op. Die hoghe noene, II. c. 36. v. 730, hoog op den namiddag. Later bleef het woord, even als 't Eng. noon, nog lang in gebruik voor middag. Vgl. Prof. visscher, Gloss. op Ferg.

[p. 520]

Noetdorfste, Noetdorftecheit. Zie Noodtorfte.

Noyt adv., II. c. 3. v. 103 var., bij eene vraag, op welke men een ontkennend antwoord wacht. Thans gebruiken wij daar alleen het bevestigende ooit: destijds zeide men even goed ie of nie, oit of noit, gelijk men in 't Fr. zeggen zou: qui fut jamais etc.? Vgl. Nie.

Noodtorfte, Noodtorft (var. nootdorste) v., I. c. 16. v. 20, c. 24. v. 18, c. 35. v. 42, of nootdorfte, nootdorft (var. noetdorfste, nootdorst), II. c. 41. v. 57, 94, III. c. 5. v. 18, c. 19. v. 8, nooddruft, behoefte. Van dorven. Zie aldaar.

Nootdorfticheit (var. nootdorsticheit), - ede, III. c. 26. v. 113, of noetdorftecheit (var. noodtdorstheyt), III. c. 4. v. 393, hetzelfde.

Nopen, II. c. 36. v. 1784, eig. raken, stooten, steken, en vandaar aanporren, aansporen, opwekken, veelal van het aanzetten der paarden gezegd. Zie clignett, Bijdr. bl. 377 vlg., Karel de Gr., Limborch, enz. Gloss. Hier is de zin: ‘Zij die altijd hopeloos waren, mij dunkt dat het (hetgeen gij gedaan hebt) hen thans anders opwekt,’ d.i. ‘mij dunkt dat zij nu geheel bemoedigd zijn.’ Het pron. 't of het is in dunct ingesmolten. (In den Walewein, vs. 10025, lees ik nopen als intr., in den zin van zich bewegen).

Nose v., II. c. 36. v. 1913, schade, ongemak, verdriet. Zie clignett, Aant. op maerlant's Sp. Hist. II. Aant. bl. 132 vlg., Vanden houte enz. Gloss.

[p. 521]

Het is van het ww. nosen, oorspronkelijk éen met het Latijnsche nocere. Clignett t.a. pl. zegt, dat dit ww. zeldzaam voorkomt: men vindt het in den Theoph. vs. 924, Leven van St. Amand, I. 1119, Belg. Mus. 1845, bl. 96, vs. 1003, enz. Vgl. ook Floris e. Bl. Gloss. en Prof. jonckbloet op den Dietscen Catoen, bl. 41.

Nosel adj., I. c. 23. v. 20 var. Bijl. A. (de ware lezing)? schuldig, slecht, het opp. van onnoozel. Van Hetzelfde nosen, waarvan bij Nose. Een voorbeeld van nosel in den zin van schadelijk haalt Prof. clarisse aan in zijne aant. op de Natuurkunde enz. bl. 421; zie ook het Uitl. Woordenb. op hooft, op Noosselijk.

Nuwe mare. Zie Niemare.