Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

C.K.

Cade, I. c. 12. v. 46, korstje van geroost of gebraden vet. Kiliaen: ‘Kaeye, Kaede, frustula

[p. 476]

frixa sive adusta ex arvina: adustae et exuccae pinguedinis crustae.’ In de beschrijving der helsche tormenten in Tondalus Visioen (bij blommaert, Oud-Vl. Ged. II) wordt het, juist als in den L. Sp., in vergelijking met de door het vuur gefolterde zielen, gebezigd. Daar heet het (bl. 35. a.): Up dat gloyende decsele so lach eene menichte keytivigher sielen, ende daer up brieden si tote si waren versmolten, ghelijc eender caden te siene [d.i. zieden] in eene panne, dat si droopen door 't decsele. In denzelfden zin is kaaijen nog heden te Breda in gebruik, volgens hoeufft, Bredaasch Taaleigen, bl. 277.

Caf. Een -, Prol. v. 38, het allerminste, zoo goed als niets. Niet een -, I. c. 1. v. 22, c. 12. v. 35, III. c. 3. v. 917 enz., geen zier, volstrekt niets. Elders vindt men zelfs: niet twee cave, als in den Haagschen bundel van hillegaersberch, fol. 26. a. Vgl. bij Bast.

Caytijf. Zie Keytijf.

Camerraet (var. beter cameraert), II. c. 49. v. 87, aartskamerheer, Lat. camerarius, een der hooge ambten aan het keizerlijke hof, het attribuut van den keurvorst van Brandenburg.

Kapen ende kipen (var. kwalijk gapen ende kyken), Prol. v. 33, rondkijken en op de loer liggen. In den Teuthonista wordt capen gelijk gesteld met umbsyen, en door visere, circumspicere, respicere, lustere vertolkt; eene beteekenis, die blijkbaar geldt in het subst. aencape (Minnen Loep, I. 2593): Daer henck die eersaem hoefsche knape, Alle der werlt te aencape.

[p. 477]

‘daar hing hij tot bekijk van iedereen.’ Kipen, dat hier bij kapen gevoegd wordt, en zich alleen door de gewone klankwisseling onderscheidt, is derhalve hetzelfde, en vereenigd duiden de beide woorden het aanhoudend rondzien en loeren uit. Vgl. de jager, Verscheid. bl. 147, die echter (gelijk, naar ik meen, uit het bovenstaande blijkt) minder juist aan ons ww. kapen en kippen denkt, als ware het: vatten, vitten, er op uit zijn om te vangen.

Caproen (var. ook capruin) m., I. c. 24. v. 50, muts, hoofddeksel, hier bepaaldelijk voor mannen. Den caproen afdoen, II. c. 52. v. 70, III. c. 4. v. 101, en - ofstriken, III. c. 23. v. 180, de muts afnemen, uit eerbied of beleefdheid. Caproen, het Fransche chaperon, is afkomstig van caput, en dus geenszins ‘eene soort van mantel,’ gelijk het verklaard wordt in de N.W.d.M.v.N. Lk. V. 2. bl. 133. Dat kil. er humerale voor opgeeft, is alleen omdat de afhangende slippen van den caproen ook de schouders bedekten. Zie verder van wijn, Avondst. II. 132 en op heelu, bl. 206.

Carnacioen o., I. c. 38. v. 73, III. c. 16. v. 122 enz., de menschwording van Christus, het begin onzer jaartelling.

Castien (van iets) trans., II. c. 23. v. 23, c. 48. v. 943, III. c. 3. v. 216, 395, c. 17. v. 82, c. 18. v. 16, niet ons kastijden, straffen, maar bestraffen (met woorden), berispen, vermanen, te regt wijzen (over iets). Zie Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 396-398, enz.

[p. 478]

Casufle (de var. casule is eene schrijffout) v., II. c. 51. v. 133, kazuifel, priesterlijk misgewaad, ook casughele geheeten.

Keefsdoem (var. keesdoem), - me o., II. c. 36. v. 216, 227, 240, hoererij, overspel. Zie kil., het Leven van Jezus, uitg. door Prof. meijer, in Gloss., enz.

Keefskint (var. keeskint), II. c. 36. v. 232, 564, hoerenkind.

Keelct, Kelct (tekst kelc) m., II. c. 51. v. 143 var., 148 var., 162 var., kelk, bij de mis. Kelect, schrijft de auteur van Karel d. Gr. II. 164.

Keer, Oghe keer. Zie Oghe.

Keytijf (var. ook caytijf), - ive adj., I. c. 13. v. 24, 99, c. 14. v. 50, c. 18. v. 100, c. 22. v. 66 enz., ellendig, rampzalig; elders, als I, c. 16. v. 71, c. 20. v. 55, c. 28. v. 52, c. 44. v. 92 enz., ellendig, nietswaardig. Zie huydec. op stoke, I. bl. 511-513, enz. enz.

Keytivechede, III. c. 5. v. 99, ellende.

Kempe m., II. c. 36. v. 1696, of Kimpe, ibid. var., II. c. 50. v. 131, c. 52. v. 96 (var. kampioen, kempioen), kemper, kampioen.

Kenlijc adj., III. c. 14. v. 231, kenbaar, bekend. Nog gebruikelijk in de onderteekeningsformule van eenen stedelijken secretaris: ‘Mij kennelijk.’

Kennen, Kinnen intr., I. c. 18. v. 49, begrip hebben; I. c. 8. v. 41, c. 19. v. 83 enz., inzien, begrijpen; I. c. 25. v. 5, weten. Elders trans., als I. c. 18. v. 96, c. 19. v. 53,

[p. 479]

c. 23. v. 2, c. 48. v. 86, 163, II. c. 36. v. 1097 enz., inzien, erkennen, bekennen. Kinnen (iets aan iemand), III. c. 12. v. 14, is ons toekennen, toewijzen.

Kere (cas. obl. van keer). Buten kere (minnen), I. c. 22. v. 56, bovenmate en als buiten zich zelven, als bedwelmd van liefde; uten kere ghekeert, II. c 24. v. 84, buiten zich zelven van schrik. Uten kere of buten kere wordt doorgaans gezegd van hem, die òf ligchamelijk door een zwaren slag, òf geestelijk door drift, hartstogt of schrik, bedwelmd, buiten zich zelven, of, in één woord, van zijn streek is. Zie huydec. op stoke, II. bl. 428 vlgg., D. Doctr. Gloss. op Buten en Uten, enz. Iets anders is de spreekwijze: in allen keren, III. c. 26. v. 59, in elk geval, in elk opzigt. Zie daarover mijne aant. in het Taalk. Mag. IV. 76 vlg.

Keren, hetzelfde als ons keeren, maar met zeer gewijzigde toepassing in verschillende spreekwijzen: Intr., van Gode keren, II. c. 9. v. 38, zich van God afkeeren; uter waerheit keren, II. c. 38. v. 105, III. c. 15. v. 95, van de w. afwijken; ten ghelove keren, II. c. 9. v. 42, c. 17. v. 172, zich tot het geloof bekeeren; ter wijsheit keren, III. Prol. v. 35, zich tot de w. wenden, naar w. streven; ter archeit keren, III. c. 3. v. 572, zich aan de ondeugd overgeven; ter werelt keren, III. c. 10. v. 48, zich aan wereldsche zaken wijden; maar vander werelt keren, III. c. 3. v. 736, de w. verlaten, sterven; daer uut keren, I. c. 4. v. 11,

[p. 480]

IV. c. 12. v. 22, en daer of keren, III. c. 3. v. 214, zich daarvan afwenden, er mede ophouden. Trans., (een kint) te Gods dienste keren, I. c. 25. v. 91, leiden, sturen; ter scolen keren, II. c. 23. v. 11, c. 31. v. 3, naar school zenden; sijn gheven te Gods eren keren, III. c. 23. v. 223, zijne giften tot Gods eer doen strekken; int quade keren, II. c. 21. v. 24, ten kwade duiden, elders in arghe keren (zie Arch); van hem keren, III. c. 23. v. 16, van zich afzetten, zich er aan onttrekken; iets aan iemand weder keren, II. c. 48. v. 1191, III. c. 1. v. 70, teruggeven; (van de eene taal in de andere) keren, II. c. 34. v. 32, overbrengen, vertalen; al aertrike in een rike keren, II. c. 15. v. 47, de geheele aarde tot één rijk brengen of vereenigen; buten zinne ghekeert worden, III. c. 3. v. 68, buiten zich zelven vervoerd worden, van zijn streek raken; uten kere ghekeert, hetzelfde, zie Kere. Hem keren (ter leren, ter archeit enz.), I. c. 29. v. 31, III. c. 3. v. 572 var. enz., zich begeven tot, zich overgeven aan, enz.

Kerse v., I. c. 17. v. 22, kaars.

Kersten, plur. kerstene, kerstine, I. c. 48. v. 139, 148 enz., Christen; iemand kersten doen, II. c. 44. v. 283, 364 enz., (tot Christen maken), doopen.

Kerstendom. Dat - ontfaen, I. c. 39. v. 161 enz., het Christendom ontvangen, gedoopt worden.

Kerstenheit, - ede (var. I. meermalen kersti-

[p. 481]

nede), I. c. 48. v. 147, II. c. 43. v. 19 enz., (- ontfaen), II. c. 39, v. 236, 260 enz., Christendom.

Kerstenrijc, II. c. 50. v. 5, het Christelijk rijk, de heerschappij der kerk.

Kerven, I. c. 17. v. 49, thans alleen voor insnijdingen maken gebezigd, oudtijds ook voor doorsnijden, hakken. Zie mijne aant. op Warenar, bl. 211, Vanden houte, vs. 556 enz. Hier is ontwee kerven zooveel als in stukken scheuren, úiteenslaan.

Chore. Zie Core.

Kimpe. Zie Kempe.

Kinnen. Zie Kennen.

Kint (var. Bijl. A. kinder) plur., I. c. 21. v. 121, kinderen.

Kipen. Zie Kapen.

Claer, clare adj., I. c. 4. v. 22, c. 5. v. 61, c. 7. v. 19, c. 9. v. 43, c. 21. v. 104, III. c. 23. v. 97 enz., luisterrijk, schitterend, heerlijk, ook helder (van een licht, eene fontein enz.), of (van een zin), III. c. 15. v. 196, duidelijk, klaar, Lat. clarus. Elders, I. c. 47. v. 105, III. c. 8. v. 19, doorgaans gevolgd door van, II. c. 45. v. 142, III. bl. 23. var. v. 26, c. 3. v. 586, 708 enz., zuiver, rein, en vandaar claer int ghelove, I. c. 39. v. 182.

Claer. Al claer adv., III. c. 26. v. 206, IV. c. 2. v. 64, clare, I. c. 18. v. 25, II. c. 47. v. 81, c. 48. v. 443, klaarblijkelijk, zeker.

Claerheit, - ede, I. c. 5. v. 58, c. 9. v. 41,

[p. 482]

49, c. 11. v. 70, c. 13. v. 44 enz., licht, luister, glans.

Claerlijc, - like adv., I. c. 5. v. 55, c. 39. v. 181, II. c. 46. v. 6, klaarblijkelijk, zeker.

Claghe v., II. c. 20. v. 51, c. 22. v. 58, c. 25. v. 18, klagt, aanklagt.

Clam, I. c. 31. v. 62 enz., Imp. van climmen, klom.

Clanc, II. c. 56. v. 104 enz., Imp. van clincken, klonk.

Clene adj., III. c. 10. v. 137, 141, 145, klein, in den zin van nederig, bescheiden.

Clergie, - en v., II. c. 39. v. 157, c. 48. v. 1206, III. c. 10. v. 65, c. 14. Titel. en passim, godgeleerdheid, in den zin van dien tijd.

Clerc, plur. clerke, subst., Prol. v. 18 enz., geestelijke.

Clerkelijc adv., III. c. 14. v. 268, zoo als 't eenen geestelijke betaamt.

Cleven (an of in iets) intr., I. c. 20. v. 52, II. c. 5. v. 18, III. c. 10. v. 260, vastkleven, vasthouden, (er in) volharden. An enen wech cleven, II. c. 16. v. 3, een weg houden, er op voortgaan. De var. laat daar ten onregte de praep. an weg, hetgeen bilderdijk (Geslachtlijst, II. 82) tot eene min juiste verklaring verleidde. Die dorst cleeft an hem, III. c. 4. v. 402, is zooveel als zijn dorst houdt aan, blijft hem bij, en alse deen mitten andren cleeft, III. c. 14. v. 248, als het een bij het ander komt en zich daarmede vereenigt. In een anderen zin echter moet de uitdrukking te hogheren state cleven, I. c. 4. v. 25, wor-

[p. 483]

den opgevat. Daar kan cleven wel niet anders zijn dan hetgeen gewoonlijk cliven heet, d.i. klimmen, stijgen, eene beteekenis, over welke men Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 458 vlgg. en het Gloss. op der Minnen Loep nazie. De verwisseling dier beide vormen (cliven en cleven) laat zich te eerder denken, daar ook de eerstvermelde en gewone zin van cleven (die van vastkleven) eigen is aan

Cliven, in de uitdrukking: daer in ghecleven sijn, I. c. 28. v. 72, waar de var. becleven heeft, dat volkomen hetzelfde is. Ik heb de plaats reeds verklaar op Becliven.

Cloot, bal. Mit cloten rollen, III. c. 25. v. 122, een balspel. Vgl. Hor. Belg. VI. 177.

Knaghen. Van eren gheknaecht worden, III. c. 3. v. 184, zijne eer trapsgewijze verliezen. De ledigheid knaagt aan 's menschen eer, en vreet die allengs weg.

Knapelijn (var. knapelen). Een - kint, I. c. 26. v. 27, een kind van 't manlijk geslacht. - Brab. Yeesten, IV. 985: Ende om dat hem niet was bleven Knapelen kint, soe wart ghegheven Sijn hertoghedom Gocelone. (Var. knapelijn). Der Vrouwen Heim. vs. 597: Alexander seghet alleene Dat men in die rechte zijde knapelen draecht; Van der slinker hi oec secht Dat men wijf draecht daer inne. Men zeide ook knapelinc (zie kil.), als in het Leven van S. Amand, II. 2783:

[p. 484]

So was die Vrancsche coninghinne, Daghebeerts wijf, elc versinne, Van eenen knapelinghe kinde ghenesen. en kneplekijn in 't Leven van Jesus, c. 13. Voor 't overige was knapelijn, vooral later, ook als subst. in de gewone opvatting van knaapje in gebruik. Zie huydec., Proeve, I. bl. 38.

Coemanscap, III. c. 10. v. 69, koopmanschap.

Coeren, III. c. 26. v. 52 var., alleen in I. en daar de plaats vervangende van zorghe, zoo als de tekst heeft. Inderdaad komt coren ook elders voor in de beteekenis, zoowel van het intr. bezorgd zijn, zich kwellen (met iets), als van het trans. bezorgd maken, kwellen. Het eerste in Limborch, III. 1273: O wi, wat maken die! Si pinen ende corens alle drie. het andere ald. IV. 1275: (Ic) seggu van Echites voert, Dien de minne sere cort. Mr. v.d. bergh in Gloss. verklaart het te regt door kwellen; doch minder juist leidt hij er het subst. coringhe van af, dat op de beide door hem aang. pll. en overal elders, niet kwelling, maar verzoeking beteekent. Evenwel hangt dit laatste met het eerste zeer naauw te zamen. De gang der beteekenissen zal deze geweest zijn: beproeven, verzoeken, dus intr. moeite doen, zich kwellen, trans. iemand moeite verwekken, hem lastig vallen, kwellen. Het Lat. tentare vertoont denzelfden overgang.

Coetse (var. coetche) v., II. c. 9. v. 68, koets, bed. Fr. couche.

Kockijn, -ine, I. c. 35. v. 7, lui, vadzig schep-

[p. 485]

sel. Het Fr. coquin, een algemeene schimpnaam, dien men zoowel aan een armen drommel (Hor. Belg. VI. Gloss.) toewierp, als aan een loozen en boozen schelm (Reinaert, 5128, 6426), aan een luijaard, of aan soortgelijke wezens.

Compleeten. Ten -, II. c. 53. v. 75, in den avond, op den tijd der Completa, in de R.C. kerk de benaming van de dienst, ‘met welke alle de diensten van den dag vervuld en besloten werden.’ Zie huydec. op stoke, II. bl. 497 en III. bl. 140, waar men tevens ziet, dat het in goed Hollandsch te vollen tide heette. Elders werd het ook te complien genoemd, als in het Leven van S. Amand, II. 919, welke geheele plaats met die van den L. Sp. mag vergeleken worden.

Conduut, -dute, II. .c. 20. v. 27, waterleiding, goot. Fr. conduit.

Conroot, Conroet o., I. c. 20. v. 5, II. c. 58. v. 197, IV. Begin. v. 11, c. 5. v. 26, troep, schaar, bende; elcx gheslachten[n] -, I. c. 39. v. 108, de geheele menigte, het gezamenlijke aantal der personen tot ieders geslacht behoorende. Het is een zeer gewoon woord (zie van wijn op heelu, bl. 162), en luidde in 't oud-Fransch conroy, doch de afleiding blijft onzeker.

Cont adj., I c. 2. v. 54, c. 8. v. 1 enz., bekend. Cont maken, IV. Prol. v. 5. enz., berigten, melden, thans nog kond doen.

Convent o., II. c. 36. v. 673, en II. Prol. v. 17 var., waar de tekst covint heeft, gezelschap. Lat. conventus.

[p. 486]

Core ww., I. c. 46. v. 103, 104 enz., Imperf. Conj. van kiesen.

Core, Chore subst. m., II. c. 49. v. 76 en var., ook kuere (var. coere), I. c. 46. v. 92, 101, keus, keur. Vandaar de spreekwijze: ter core (var. ook ter cuere), I. c. 19. v. 43, II. c. 9. v. 101, c. 48. v. 895, of ter cure, I. c. 15. v. 73, eig. naar keus, naar wensch, dus ten volle, ter deeg, zeer. Doorgaans wordt het bij een adj. of part. gevoegd, om de beteekenis te versterken: ter core goet is dus zoo goed als men maar wenschen kan, zeer goed, ter cure besloten, ter deeg ingesloten, enz. Zie Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 402-404, Prof. schrant op harduyn, bl. 23, enz.

Coren (ghecoort) trans., II. c. 36. v. 1512, in verzoeking brengen, verleiden. Uut coren (die duvele), ibid. v. 515, (door tooverij) uitlokken, belezen om uit te komen. Zie Becoren.

Coringhe, II. c. 41. v. 21, 146, 153, 158, 166, III. c. 8. v. 37, verzoeking, verleiding.

Coronike (var. cornike) v., II. c. 44. v. 288, c. 45. v. 140, kronijk, en

Coroniste m., III. c. 15. v. 277, kronijkschrijver. Zie mijne aant. in de N.W.d.M.v.N. Lk. VI. 184 vlg.

Corporael o., II. c. 44. v. 137, c. 51. v. 155, heilige altaardoek.

Cort adv., III. c. 14, v. 11, en corts, ibid. var., c. 6. v. 52 var., spoedig, weldra, eerlang. Lat. brevi.

Cortelike ( var. cortelinghe) adv., II. c. 39. v. 122, hetzelfde.

[p. 487]

Cost enk., III. c. 22. v. 32, onkosten.

Costelijc sijn, III. c. 3. v. 684, onkosten maken, uithalen. Kiliaen geeft voor 't adj. niet alleen pretiosus, sumptuosus, maar ook luxuriosus, profusus op.

Costelijcheit, III. c. 26. v. 75, kostbaarheid.

Covint. Zie Convent.

Cracht, -te, I. c. 28. v. 14, c. 30. v. 73 enz., geweld, gewelddaad.

Craijeren, IV. c. 4. v. 40 var., uitroepen, afkondigen. Fr. crier. Doch deze lezing kan hier niet bestaan: die van den tekst is de ware.

Craken over iemand, III. c. 4. v. 522, op iemand losbarsten, op zijn hoofd nederkomen, van tegenspoed gesproken. Ook gevolgd door op, als Karel d. Gr. V. 184.

Cranc adj., I. c. 11. v. 28, c. 15. v. 9, II. c. 50. v. 82, III. Begin. v. 18, c. 3. v. 339, 954 enz., zwak; ook, I. c. 7. v. 37, c. 26. v. 67, II. c. 22. v. 16, III. c. 3. v. 296, 297, gering, onbeduidend, slecht.

Cranken (ghecranct) trans., III. c. 23. v. 158, verzwakken, krenken.

Crancheit, III. c. 10. v. 236 var., zwakheid.

Cranclijc adv., III. Prol. v. 27, slecht, kwalijk; doch, I. c. 16. v. 48, (zwakjes), zachtjes aan, langzaam.

Crepel, Cropel adj., II. c. 35. v. 61 en var., c. 36. v. 39 en var., IV. c. 6. v. 50 en var., enz., kreupel.

Creten (ghecreet) trans., II. c. 36. v. 1511, tergen, sarren. Kil. heeft drie vormen, graeten,

[p. 488]

kreyten en kreten, allen in den zin van provocare, irritare, exasperare, en zoo wordt ook creytzen in den Teuthonista (op Bedroeven) met tergen, verstoeren gelijkgesteld en door dezelfde en meer dergelijke Latijnsche woorden vertaald. Hiertoe behoort ook het spreekwoord: ‘Als de hond onderligt, al de wereld wil hem kreesten,’ door cats gebruikt in het derde deel van zijn Spiegel v. d. o. en n. tijd. Elders staat creten ook in den zin van ons krijten, weenen, als in Karel d. Gr. I. 1053.

Criselinghe(van tanden), I. c. 13. v. 96 var., gekners. Zie Ghecrijsch, Ghecrisel.

Crisma o., I. c. 39. v. 91, II. c. 44. v. 391, c. 48. v. 1142, heilige olie, het Gr. χϱῖσμα. In den Floris e. Blanc. vs. 980, 984, las hoffmann v.f. crisine en crisivier. Hij verklaart het eerste door chrisma, vermeldt bij het tweede het Fransche cresmier, en nog ziet hij niet, dat hij crisme en crismier had moeten lezen! Verdiende zóó iets door Prof. lulofs onverbeterd te worden nageschreven (zie Handboek, bl. 171 en 389)?

Crocht (komt in alle drie geslachten voor), I. c. 8. v. 5, II. c. 9. v. 64, 69, 88, II. c. 13. v. 5, 9, c. 45. v. 77 enz., hetzelfde als ons krocht, spelonk.

Croec, II. c. 44. v. 68, 216, haarlok. Zie Limborch, Gloss. op Croke, Ferguut, vs. 2410 enz. Op de laatst aang. pl. verklaart Prof. visscher het door staf, maar is deswege reeds teregtgewezen door Dr. halbertsma, Lett. Naoogst, I. 20-22.

Cropel. Zie Crepel.

[p. 489]

Cuelne, cas. obl. van cuelen intr., III. c. 6. v. 76, koelen, verkoelen.

Cume adv., I. c. 15. v. 12, c. 22. v. 52, c. 28 v. 62, 63 enz. enz., naauwelijks. Hoogd. kaum. Over de etymologie, zie bij Becumen.

Cure, - en, I. c. 32. v. 18, kuur, genezing. Lat. cura.

Cureit, - te, II. c. 48. v. 369, parochiepriester, pastoor. Fr. curé, van 't Lat. curatus.

Curen ww., III. c. 7. v. 21. Dezelfde gedachte met hetzelfde woord uitgedrukt leest men in het Sacr. van Aemst. vs. 360: Voer die doot en is gheen curen, waar leendertz in Gloss. het te regt verklaart door: ‘middelen ter genezing aanwenden.’ Het naast beantwoordt het aan ons verhelpen. Vgl. Cure.