Logo DBNL
Der leken spieghel (1844-1848)

Der leken spieghel

(1844-1848)–Jan van Boendale–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Leerdicht van den jare 1330


Vorige Volgende

H.

Hachte v., II. c. 36. v. 1151, 1532, (hechtenis), gevangenis. Elders ook achte en nog in 't Hoogd. haft. Zie Taalk. Mag. IV. bl. 63 vlg. en 222 vlg., en, over de vorming en oorspronkelijke kracht des woords, graff, I. 108 vlg.
Hachten (ghehacht, var. gheacht) trans., II. c. 53. v. 15, in hechtenis nemen.
Hachten intr., met den gen., III. c. 9. v. 94 var., voor iets zorg dragen, hetzelfde als Achten. Zie aldaar.
Haenbilt. Zie Aenbilt.
Haer (var. her), voor een eigennaam, IV. Prol. v. 1, heer.
Haer, in de spreekwijzen: een haer (lieghen), III. c. 15. v. 71, het allerminste; een haer crancker, I. c. 11. v. 28, een ziertje zwakker; niet een haer, I. c. 23. v. 38, II. Prol. v. 66, II. c. 60. v. 61, III. c. 3. v. 811, geen zier, volstrekt niets. Hiertoe behoort ook de uitdrukking: die daer van enen haer toe dochte (gevolgd door dat), I. c. 2. v. 43, die er het allerminst toe zou deugen. De zin is: ‘er is niemand, die zelfs maar in het allerminste daarvan zou vermogen te spreken.’ Vgl. bij Bast.
Haer (var. hare) adv., I. c. 21. v. 119, II. c. 57. v. 27 enz., hier; tote haer (hare), II. c. 23. v. 56, c. 45. v. 37, tot hiertoe; haer ende gheins, I. c. 35. v. 44, hier en ginds, hier en daar; harentaer of harentare(var. hare ende dare), I. c. 26. v. 116, c. 33. v. 55, II. c. 39. v. 210, hier en daar; harwaert, III. c. 3. v. 1098, herwaarts.
Haestelinghe adv., II. c. 3. v. 143, c. 36. v. 61, 132, 277, 994, 1239, c. 41. v. 130, 145, haastelijk, terstond.
Haghedochte (var. haghedocht, haeghdocht), - en v., II. c. 13. v. 91 var., c. 18. v. 40, c. 28. v. 14, 23, c. 45. v. 78, krocht, hol, spelonk; ook, II. c. 45. v. 195, 199, 204, grafkelder. Na al wat over dit woord geschreven is, zeg ik met Mr. v.d. bergh (in Gloss. op Limborch): ‘Ik houd het nog altijd voor het Lat. aquaeductus,’ zoodanig
als die afleiding door bilderdijk (Geslachtlijst, I. 284) ontwikkeld is. Tot hiertoe althans hebben mij noch de aanmerkingen van de jager (Verscheid. bl. 243 vlgg.), noch die van Prof. lulofs (Handboek , bl. 418) kunnen overtuigen.
Hal (tekst heelde), Imperf. van helen, II. c. 38. v. 21 var., verheelde, verzweeg. Nog is het sterke part. verholen in gebruik. Vgl. huydec. op stoke, II. bl. 420 en 585, Gloss. op Floris e. Bl., enz.
Volgens blommaert (Gloss. op der Vrouwen Heimel.) is hal het Imperf. van houden, nu hield!
Hale v., III. c. 4. v. 204 var., stilwijgendheid, geheimhouding. Hetzelfde als Hele (zie ald.), en daarmede afkomstig van helen, Imperf. hal. - Der Ystorien Bloemne, fol. 16. a.:
 
Nochtan willie u, sonder hale,
 
Te hemelrike doen comen wale.
‘Ik zeg het u zonder geheimbouding.’ Oud-Vl. Ged. I. bl. 50, vs. 713:
 
Dit was den jongelingen goet,
 
Dien leet was dat men hare tale
 
Horde, dies si hadden hale,
‘die zij geheim wilden houden.’ En zoo wordt in de Clausule vander bible (N.W.d.M.v.N. Lk. V. 2. bl. 71) gesproken van eene poort,
 
Daer God door in stilre hale
 
Zoude liden altemale.
d.i. ‘in het verborgen, in het geheim.’
Halp, I. c. 22. v. 44, Imp. van helpen, hielp.
Hande v., IV. c. 3. v. 39 var., slechte lezing voor Ande. Zie aldaar.
Handelen trans., II. c. 14. v. 9, behandelen; II. c. 34. v. 13, c. 44. v. 142, 234, c. 48. v. 231, hetzelfde, in den zin van met de had aanroeren, met de hand gebruiken. Vgl. Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 255 vlgg. Het primitive handen, in gelijken zin, lees ik in den Walewein, vs. 8547.
Handelinghe adv., II. c. 3. v. 143 var., c. 9. v. 81, c. 17. v. 43, c. 36. v. 61 var., 132 var., 277 var., 994 var., 1239 var., c. 41. v. 130 var., 145 var., III. c. 3. v. 807, haastelijk terstond. Vgl. te Hant.
Hant v., magt, in de volgende spreekwijzen: (een lant besetten) van haerre hant, IV. c. 1. v. 76, met hunne magt; (enen) in hant gaen, IV. c. 1. v. 66, c. 4. v. 24, in iemands magt vallen, zich aan hem onderwerpen; (een lant) in hant hebben, IV. c. 1. v. 94, c. 5. v. 12 enz., in hant houden, IV. c. 1. v. 134, in zijne magt hebben of houden; (enen een lant) uter hant werpen, III. c. 16. v. 98, een land aan iemands magt doen ontvallen, het hem doen verliezen.
Hant. Te -, adv., I. c. 4. v. 45, c. 5. v. 21, 23 enz., thant, I. c. 45. v. 116, c. 46. v. 26, thands, I. c. 42. v. 166, te hans, II. c. 36. v. 368, te hande, I. c. 46. v. 59, te handen, II. c. 38. v. 109, c. 58. v. 196, IV. c. 3. v. 65, of ook, in verschillende varr., te hants, thans en thanden, terstond.
Hantghewerc. Sijn -, IV. c. 8. v. 2, het werk zijner handen.
Hantieren, Hanteren, een woord van veel uitgebreider toepassing dan ons hanteren. Nu eens drukt het objekt de eene of andere deugd of ondeugd, eene goede of kwade eigenschap, uit, als I. c. 24. v. 83, c. 29. v. 70, II. c. 1. v. 3, III. Begin. v. 4, c. 2. v. 44, c. 14. v. 184, c. 15. v. 231, c. 17. v. 56, c. 19. v. 3, c. 22. v. 23 enz., en dan is het zooveel als plegen, in praktijk brengen; dan eens is het objekt een beroep of bezigheid, als III. c. 10. v. 58, 69, en beantwoordt het aan ons hanteren of (uit)oefenen; of wel leest men, II. c. 56. v. 40, van eene uitvaart te hanteren, d.i. te bezorgen, te verrigten; of zelfs, I. c. 12. v. 70, van tormenten te hantieren, d.i. te ondervinden, te lijden.
In II. c. 44. v. 392 staat hanteren in den zin van plegen (te doen), gewoon zijn.
Hantvane m., II. c. 51. v. 127, breede band aan den linker arm des priesters, die de mis bedient, in het Lat. vexillum of labarum sacrum, of wel confanum geheeten. Bediedenisse van der missen, fol. 2. b.:
 
Soe neemt hi ane die luchter hant
 
Een hantvane eist ghenant,
 
Bi gelike oft ware een scilt,
 
Die men vor den viant hilt,
waarbij dezelfde verklaring gevoegd wordt als in onzen tekst.
De Fransche benaming fanon is als diminutief uit ons vaan verbasterd.
Harde adv., III. c. 24. v. 30 enz., zeer. Zie Herde.
Hare v., II. c. 44. v. 523, haren kleed. Fr. haire. Zie Gloss. op Beatrijs.
Hare adv., Harentare, Harwaert. Zie Haer.
Hat m., III. c. 13. v. 68, c. 27. v. 38, haat.
Hat adj., met den dat., II. c. 40. v. 80, vijandig. Zie Ghehat.
Have subst., III. c. 12. v. 113, bezitting.
Hebben. Hem -, III. c. 3. Titel. var., zich houden, zich gedragen. Vgl. het Lat. sese habere.
Heelden, I. c. 21. v. 84, hetzelfde als helden of hilden, Imp. van houden, in den zin van zich ophouden. Zie ald. Doch men leze, volgens H. (Bijl. A.): ‘In wien dat altoes h.’
Heelt, Helt (tekst helft) v., I. c. 28. v. 24 var., c. 33. v. 92 var., helft. Hamburgsche HS. van 't Schaakspel, fol. 240:
Ende al te hant doe Sinte Bernaerd wierp, spranc die een ternijnc [d.i. teerling] ontwee, ende tooghde up die een helt één oghe, ende up die ander helt ... een cijs.
In den Ferguut wordt van eene prachtige fontein gezegd, vs. 3050:
 
Ic wane noit man en sach
 
Binnen der helt geene so diere.
d.i. voor de helft, of half zoo kostbaar. Vgl. clignett, Bijdr. bl. 217 vlg.
Heer. Zie Man.
Heercracht, - te, II. c. 48. v. 332, legermagt.
Heerleke ghewelt, IV. c. 12. Besluit. v. 25, landsheerlijke magt.
Heesch. Zie Eesch.
Heeschen (hiesch, gheheescht), III, c. 1. v.
64 var., eischen; II. c. 36. v. 84 var., 85 var., 152 var., 388 var., III. c. 4. v. 514 var., hetzelfde, in den zin van ontbieden, oproepen. Zie mijn Brief aan Dr. J., bl. 28.
Heffen (hief, gheheven) intr. (van een storm), I. c. 43. v. 57, zich verheffen opsteken; trans. (een zang), II. c. 56. v. 103 var., aanheffen (een strijd), III. c. 4. v. 305, beginnen, aangaan.
Heide v., I. c. 42. v. 158, heide, wijd en woest veld. Doch an die heide was de gewone uitdrukking, waar men geene zekere plaatsbepaling, maar in 't algemeen zoo maar hier of daar bedoelde. Zoo ook achter heiden varen d.i. hier en daar heen, zoo maar rond rijden, zonder bepaalde bestemming.
Heimelicheit, - ede, III. c. 4. v. 456, in den gewonen zin; maar, III. c. 3. v. 115, 127, geheim. Vgl. Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. M. 115 vlgg.
Helden intr., III. c. 3. v. 152, c. 23. v. 193, hellen, overhellen. Zie kil. In de D. Doctr. komt hetzelfde woord tweemalen voor als grondvorm van houden, vanwaar het Imperf. hilt, hield. Ik zou die beteekenis echter niet (met Prof. jonckbloet in Gloss.) op Ferguut, vs. 2569, toepassen, maar vat het daar met Prof. visscher als hellen op.
Hele (var. hale) v., III. c. 4. v. 204, stilzwijgendheid, geheimhouding. Van crancker hele zijn, niet goed kunnen zwijgen. Zie Hale.
Helsen (helsde) trans., II. c. 48. v. 382, omhelzen. - Ferguut, vs. 493, 3419, enz.
Helt. Zie Heelt.
Hen (passim), het en.
Henen comen met iets, I. c. 15. v. 56, het ergens mede stellen, er mede volstaan. Zoo werd het active er mede doen volstaan, onderhouden, ook henen bringhen genoemd. D. Doctr. II. 2973:
 
Want men mach met cleinen dinghen
 
Die nature henen bringhen.
En bijna dezelfde verzen leest men ook III. 1065 vlg., zoodat zij blijkbaar voor spreekwoord golden.
Hens (passim), het en is.
Herde subst. m., I. c. 42. v. 163, 169, 175, II. c. 3. v. 65, c. 11. v. 8 enz., herder; ook, in kerkelijken zin, van den Paus gezegd, II. c. 48. v. 1022, en vanden stoele -, ibid. v. 746, herder op den pauselijken stoel.
Het dimin. herdekijn in Ferguut, vs. 3282.
Herde adv., I. c. 7. v. 37, c. 10. v. 64 enz. enz., zeer.
Herdelijc adv., II. c. 23. v. 8, c. 30. v. 10, III. c. 3. v. 41, hard, scherp, bits.
Herden trans., I. c. 13. v. 78, (volharden in), verduren, uitstaan.
Heresye, - en, II. c. 44. v. 90, c. 48. v. 106, ketterij. Lat. haeresia.
Herie, - ien v., I. c. 35. v. 59, III. c. 11. Titel, heerschappij.
Het, II. c. 36. v. 874 enz. enz., aankondiging van het later volgende subjekt, thans er.
Heten (hiet, gheheten), met den dat., I. c. 3. v. 31, c. 26. v. 107, c. 37. v. 6, II. c. 9. v. 60, c. 58. v. 136, III. c. 20. v. 49, bevelen.
Hier binnen, Hier en binnen. Zie Binnen.
Hiesch. Zie Heeschen.
Hiet. Zie Heten.
Hijs (passim), hij des, of ook hij is.
Hilt, hilden (passim), Imp. van houden, hield, hielden.
Hin, I. c. 10. v. 18, II. c. 11. v. 38, c. 17. v. 80, III. c. 14. v. 243, rijmshalve voor hen.
Hinderen intr., I. c. 12. v. 13, hinder ondervinden; doch, I. c. 26. v. 14, trans., met den dat., in den gewonen zin, hinder aandoen.
Hine (passim), hij en, of ook hij hem.
Hyraude, Hieraude, III. c. 4. v. 190 var. Zie Yraude.
Hire en Hise (passim.), hij er en hij haar of hij ze.
Hissen. Henen -, II. c. 52. v. 5, verjagen, wegdrijven. Hissen, ook hisschen en hessen, bij kil. agitare, incitare, is hetzelfde als ons hitsen, ophitsen, opjagen, en vandaar was den haes hissen een gebruikelijke jagtterm. Met henen verbonden staat het dus met wegjagen gelijk, en op dezelfde wijze wordt het getruikt in de oude spreuk (bij Prof. meijer, Spreuken enz. bl. 4):
Men solde hem .... mit honden uut der stadt hessen.
Vgl. ook Minnen Loep, Gloss. op Hesten.
Hoefsch. Zie Hovesch.
Hoesch, passim in var., als b.v. III. c. 12. v. 85, 88 enz., latere vorm voor hoefsch, hovesch, doch sedert in ons heusch heerschende geworden. De weglating der f voor s is van elders bekend. (Vgl. mijne aant. op Warenar, bl. 199). Zie Hovesch.
Hoet. Zie Hoot.
Hoeverde. Zie Hovaerde.
Hof. Luttel te hove bringhen, I. c. 7. v. 38, weinig voordeel aanbrengen, weinig inbrengen ten gemeenen nutte.
Hoghe. In hoghen sijn, II. c. 18. v. 102, verheugd zijn. Zie huydec. op stoke, III. bl. 263 vlgg., enz.
Hoghen (3. p. praes. hoocht, hoeght) intr., I. c. 9. v. 26, 31, hooger klimmen stijgen; II. c. 45. v. 46, c. 50. v. 7, stijgen of rijzen in magt en aanzien; trans., III. c. 3. v. 704, c. 12. v. 131, hooger doen stijgen, vanwaar het part. ghehoghet (var. ghehoecht, ghehoeght), II. c. 23. v. 51, verhoogd.
Honen (ghehoont) trans., II. c. 8. v. 82, III. c. 2. v. 150, c. 3. v. 76, 238, 1026, 1029, 1057 var., 1099, bedriegen. Zie D. Doctr. Gloss. en mijne aant. in de N.W.d.M.v.N. Lk. VI. bl. 184.
Hooftslop (var. hooftslope) o., II. c. 7. v. 9, de opening in een vrouwenkleed, waardoor het hoofd gestoken wordt, dus de hals van het kleed. Kiliaen: orificium indusii aut tunicae, foramen vestis cui caput inseritur, een getuigenis, dat ruim opweegt tegen de onbewezene uitspraak van bilderdijk (Gesl. op Salope), volgens welke het ‘een grooten sluier of mantel beteekende, die het hoofd en geheele lijf eener vrouw bedekte.’ Dit geldt van de hoycke of huik, maar kan hier onmogelijk van toepassing zijn. Eene vrouw met hoornen op het hoofdhulsel zal toch geen mantel daarover heen dragen! - Slop voor opening is buitendien een bekend woord.
De bedoeling is blijkbaar, dat vele vrouwen haar
kleed aan den hals wijd genoeg geopend dragen, om den boezem links en regts aan den blik der nieuwsgierigen te vertoonen. Vgl. bij Hoornen.
Hoonre (var. hoondere, hoendre) m., III. c. 3. v. 1099, (honer), bedrieger. Zie Honen.
Hoornen, II. c. 7. v. 8, de twee omhoogstekende punten aan het hoofdhulsel der middeleeuwsche vrouwen. Zoo werden ook de twee punten, die op den bisschoppelijken mijter omhoogsteken, hoornen genoemd. Zie huydec., Proeve, I. bl. 264.
Men vergelijke bij deze geheele plaats van den L. Sp. de eerste de beste afbeelding van eene vrouw in middeleeuwsch kostuum, b.v. die in D. I. van de Brab. Yeesten, tegenover bl. 379, 386, 400 enz. Men kan daar ook den open boezem, als een gevolg van het wijde hoofdslop, duidelijk opmerken.
Hoosschede, IV. c. 12. Besluit. v. 6 var., hetzelfde als Hoveschede. Zie ald. en vgl. bij Hoesch.
Hoot (var. H. passim hoet) o., II. c. 15. v. 52, c. 18. v. 44, c. 24. v. 31, c. 28. v. 36, 56, c. 30. v. 17, c. 32. v. 19, c. 53. v. 38 enz., hoofd. Hoetkerke, II. c. 45. v. 162 var., hoofdkerk. Zie Limborch, Gloss. op Hoet, enz.
Hope. Te -, II. c. 26. v. 6, III. c. 10. v. 189, ook teenen -, II. c. 45. v. 7, c. 48. v. 67, 491, c. 56. v. 48, te zamen, bijeen.
Hore, Hoer, doorgaans in var. H., hare, haar.
Horeest. Zie Oreest.
Horen ww., als subst. gebezigd, I. c. 17. v. 72, het gehoor, als zintuig.
Houde subst., II. c. 44. v. 482, gunst. Zie Hout en Hulde.
Houde adv., in de uitdrukking: also houde, I. c. 33. v. 25, c. 46. v. 74, II. c. 9. v. 139, c. 13. v. 52 enz., terstond.
Houden (hilt, heelt) intr., I. c. 7. v. 47, c. 21. v. 84, zich ophouden, zich voortdurend bevinden. Over de laatst aang. pl., zie bij Heelden.
Houden intr., I. c. 32. v. 7, ook 't houden, I. c. 2. v. 3, c. 21. v. 41, het er voor houden, gelooven. Ic hout in dien, III. c. 15. v. 87, ik houd het daarvoor. Vandaar, als trans., dat die kerke hout, II. c. 10. Titel, v. 2, 60 enz., hetgeen de kerk gelooft, aanneemt, als waarheid heeft vastgesteld; onze wet hout, II. c. 36. v. 36 enz., onse wet stelt vast, bepaalt.
Houden trans., I. c. 33. v. 92, inhouden, omvatten.
Houdt, Hout adj., met den dat., I. c. 4. v. 28, II. c. 36. v. 921, getrouw, als nog in houw en getrouw; doch doorgaans, I. c. 27. v. 84, III. c. 1. v. 59, c. 2. v. 137, c. 12. v. 34, c. 18. v. 47, c. 20. v. 46, c. 23. v. 137, in den zin van gunstig, even als 't Hoogd. hold. Zie Hulde.
Hovaerde, - en v., I. c. 4. v. 24, 45, c. 28. v. 1 enz., hoeverde (H.), II. c. 36. v. 18O7, hoovaardij, hoogmoed.
Hoveren intr., IV. c. 5. v. 18, feestvieren, vrolijk zijn. Zie D. Doctr. en Minnen Loep (op Hoven), Gloss.
Hovesch (var. hoefsch, hoesch) adj., III. c. 2. v. 84, c. 3. v. 411, c. 4. passim, enz., welgemanierd, wellevend beleefd, heusch. Vgl. Prof.
jonckbloet op Beatrijs, bl. 38, Prof. clarisse op de Heim. d. Heim. bl. 202 vlgg., enz.
Hovescheit, - ede (var. hoofschede, hoefshede enz.), - eden, II. c. 48. v. 323, III. c. 3. v. 82, 84, c. 4. passim, enz., wellevendheid, beleefdheid, heuschheid.
Hoveschelike (var. hoefschelike enz.) adv., II. c. 36. v. 1315, III. c. 3. v. 3, 904, c. 4. passim, enz., beleefdelijk, heuschelijk.
Huden adv., I. c. 21. v. 130, II. c. 36. v. 726, heden.
Hulde v., III. c. 1. v. 75, c. 2. v. 38, c. 14. v. 254, c. 16. v. 134, c. 26. v. 202, gunst. Zie Houde en Hout, en vgl., over het een en ander, huydec. op stoke, I. bl. 366-368, III. bl. 19, clignett, Bijdr. bl. 147 vlg., enz.
Hurten intr., IV. c. 9. v. 43 var., horten, stooten.
Husch, plur. husche (var. Bijl. A. huischen), I. c. 30. v. 66 var., huisgezin, familie. In dien zin wordt ons huis ook wel gebezigd, en toch, ondanks die schijnbaar ontwijfelbare gelijkheid, toch heeft husch met huis volstrekt niets te maken. Het laatste is het Ohd. hûs (graff, IV. 1050 vlgg.) en neemt nimmer de keelletter aan; maar husch beantwoordt aan het Ohd. hiwiski of hiwisca, ook, bij zamentrekking, huske(*) en husche, dat familia beteekent, en regtstreeks afstamt van hiwjan, ons huwen. Zie graff, IV. 1068, waar men zelfs hus unde husce, huis en familie, vindt aangeteekend.
Husch is dus een onderdeel van een geslacht, een huisgezin door het huwelijk gevormd, uit man, vrouw en kinderen bestaande. Ik herinner mij het woord meer te hebben aangetroffen, maar het destijds nog met huis verwarrende, heb ik daar, helaas! geen acht op gegeven en verzuimd het op te teekenen.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs