Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

[p. 347]

Verklarende woordenlijst.

A.

Abijt, - ite, I. c. 25. V. 95, II. c. 48. v. 1063, kleed met name kloosterkleed. Fransch habit.

Abolghe, I. c. 48. v. 124, verbolgenheid. Ook I. c. 29. v. 30 var. (Bijl. A.), waar de tekst verbolghentheit, de andere var. gramscap heeft.

Abuus, I. c. 42. v. 162 var. (tekst wonder), vreemde, wonderlijke zaak. Rijmkronijk in kausler's Denkmäler, vs. 8511: In dese beroerte ende andere mede Ghesciede in Vlaender te meneger stede Menich wonderlijc abuus. vs. 9034: Nochtan so ghesciede int lant Groet abuus ende vremde saken. Die Buskenblaser (Hor. Belg. VI), vs. 32: Jaet, het dunct mi een vri abuus Steinen cruken binden ende meleteilen. Op de laatste plaats gaat de beteekenis bijna over in die van fopperij, bedrog, welke ten volle geldt in Lippijn, (Hor. Belg. VI), vs. 58:

[p. 348]

Bi sente Jan! ic sal haer dit abuus Noch tavont tongoede maken. De zamenhang met de tegenwoordige beteekenis van vergissing is ligt te verklaren.

Achten, II. c. 53. v. 15 var. Zie Hachten.

Achten trans., I. c. 4. v. 10, iemand tot iets -, (goedachten) bestemmen, beschikken; intr., I. c. 27. v. 80, op iets -, I. c. 26. v. 152, c. 27. v. 95, c. 39. v. 34, met den genit., I. c. 28. v. 20, 31, III. c. 9. v. 94 enz., om iets geven, zich aan iets laten gelegen liggen, ook voor iets zorg dragen. In Ferguut, vs. 1065, om iets -, in denzelfden zin.

Achtende (var. achtenste), II. c. 3. v. 157, c. 10. v. 52 enz., achtste.

Achter adv. III. c. 3. v. 845, hierna, later.

Achter lande, II. c. 52. v. 132, III. c. 6. v. 2, c. 12. v. 64, c. 23. v. 170 var., door het land heen, hier en daar in het land. Zoo ook achter straten; beiden nog later, vooral bij cats, veelvuldig in gebruik.

Achterbliven, III. c. 15. v. 204, achterwege blijven.

Achterlaten, II. c. 48. v. 468, nalaten; I. c. 34, v. 80, 85, III. c. 16. v. 130, 138 enz., op den achtergrond stellen, verwaarloozen.

Achtersetten, I. c. 44. v. 94, III. bl. 15. v. 45, tachter setten, III. c. 24. v. 18, op den achtergrond stellen, verwaarloozen.

Achtersprake, III. c. 4. v. 471, achterklap (dezelfde gedachte), laster.

Achterspreken van iemand, III. c. 2. v. 140, achterklappen, kwaad spreken.

[p. 349]

Achtersteken, III. c. 12. v. 53, IV. c. 8. v. 25 var., van zich stooten, verwerpen.

Achterstoten (Imp. stiet), III. c. 16. v. 130 var. Hetzelfde als Achtersetten.

Achtertrecken intr., I. c. 23. v. 27, zich terugtrekken, zich schuil of uit den weg houden.

Ackeren intr., I. c. 25. v. 114 var., den akker bebouwen.

Aellinghe adv., I. c. 13. v. 39, geheel en al. Zie kil. op Allinghe en Minnen Loep, Gloss. op Alinghe. Het was ook als adj. in gebruik: zie van hasselt op kil.

Aen. Zie An, Ane.

Aerdsch bisscop, II. c. 48. v. 183, 999 enz., voor aartsbisschop. Ook elders zeer gewoon, denkelijk uit misverstand van de beteekenis. Zelfs leest men, II. c. 48. v. 1178, in het meervoud aerdsche bisscoope.

Aernst, II. c. 14. v. 13, c. 47. v. 37, ernst, tegenover ligtvaardigheid; III. Prol. v. 69, c. 3. v. 621, 1227 enz., ernst, tegenover scherts. In aernste noch in scherne, in ernst noch in scherts.

Aerselen intr., III. c. 3. v. 500, achteruitgaan. Zie mijne aant. op Warenar, bl. 101.

Aerte, III. c. 14. v. 101, 137 var. Zie Arte.

Aet m., I. c. 31. v. 9, III. c. 26. v. 98, eten, voedsel. Zie Dr. jonckbloet, Gloss. op de D. Doctr. Over aet ende over dranc, III, c. 24. v. 19, 29, onmatigheid in eten en drinken.

Afgaen met den dat., I. c. 16. v. 53, c. 48. v. 35, II. c. 48. v. 609 enz., ook ofgaen, I. c. 28. v. 19, II. c. 36. v. 6, c. 38. v. 46, c. 39. v. 2 enz., verlaten, begeven. Zie Heim. d. Heim., bl. 451 vlg.

[p. 350]

Afstaen met den genit., III. c. 3. v. 1138, laten varen.

Aftersteken, IV. c. 8. v. 25. Zie Achtersteken.

Afweeghs en Afweghes adv., II. c. 45. v. 78 var. Zie Ofweghes.

Ayse, I. c. 20. v. 42, IV. c. 5. v. 20, blijde, vrolijk. Fransch aise. Elders als subst. blijdschap, vrolijkheid, vanwaar weder tayse (à leur aise) als adj. in gebruik. Rijmkronijk in kausler's Denkmäler, vs. 10195, 10263. Hem met ayse maken, zich vrolijk maken, bij velthem, bl. 26. Vandaar

Aysieren, III. c. 20. v. 61, vrolijk maken, gemak of genoegen verschaffen.

Al in een, II. c. 31. v. 7, aanhoudend, voortdurend. Kil. Al-en-een, continenter, assiduo. Zie de Natuurkunde van het geheel-al, vs. 656 en 1672, waar het echter op beide plaatsen verkeerd verklaard wordt. Der Ystorien Bloeme (Leidsche HS.), fol. 15. a., sprekende van de engelen in betrekking tot s. bartholomeus: Want si hem dienen al in een. Caerl ende Elegast, vs. 1338: En quam niemen daer hi sach Noit op enen dach So fellen strijt tuschen hem tween, Als si hadden al in een. Walewein, vs. 8352: Ende slouch die maghet goedertiere Vele te meer ooc al in een. Ferguut, vs. 3356: Si wachte den scilt al in ene, Ende hadden gewacht menech jaer.

[p. 351]

Al te, II. c. 28. v. 47, zeer. Zie leendertz, Gloss. op der M.L. en v.d. bergh, Gloss. op Limborch.

Albloot, I. c. 6. v. 31, c. 36. v. 82, c. 38. v. 33, c. 39. v. 79 enz., duidelijk, openbaar, en bij gevolg voorzeker, stellig. Zie Bloot. Zeldzamer is het in den zin van blootelijk, alleen, als I. c. 36. v. 70.

Algader (var. altegader), Prol. v. 104, I. Prol. v. 44, I. c. 11. v. 9 enz., geheel en al; I. c. 18. v. 86, allen te zamen.

Mit Allen, I. c. 7. v. 3, c. 18. v. 52, II. c. 36. v. 945 enz., geheel en al. Vandaar, II, c. 5. v. 77, overgegaan tot eene bloote verzekeringsformule, voorzeker.

Alluttel, III. c. 17. v. 102 var., weinig.

Als ende als, I. c. 4. v. 55, ten eenenmale, geheel en al. Zie Dr. jonckbloet, Gloss. op de D. Doctr.

Als, Alse, III. c. 5. v. 36, 80, c. 12. v. 128, bl. 143. var. v. 12, alzoo.

Alse, gevolgd door die met een adj., zeer gewone vorm, die in beteekenis niet van een adv. verschilt. Zoo I. c. 24. v. 63, alse die vroede, wijselijk; I. c. 42. v. 97, alse die wise, hetzelfde; II. c. 58. v. 101, als die coene, stoutelijk; II. c. 61. v. 38, als die blode, bloodelijk. Zoo leest men elders: als die blide, als die boude, als die riese, als donvervaerde, enz.

Alteenen en Altenen, II. c. 10. v. 67, c. 31. v. 37, III. c. 3. v. 722, aanhoudend, voortdurend, in afleiding en beteekenis volkomen hetzelfde als Al in een, doch tot nog toe door alle uitgevers verkeerd verklaard. Onze verklaring past niet alleen op de plaatsen uit den Leken Spieghel, maar ook op die

[p. 352]

uit de Natuurkunde enz. vs. 50, op de drie plaatsen uit den Ferguut, die Prof. Clarisse (a.w. bl. 352) ten onregte moeite baarden, en op alle de acht plaatsen in den Limborch, die v.d. bergh in het Gloss. even kwalijk door geheel, ten eenenmaal verklaart. Soms zou men het door telkenmale kunnen wedergeven, maar dat is niet anders dan het aanhoudend of voortdurend wederkeeren van hetzelfde geval. Zie hier nog een paar plaatsen: Renout (Hor. Belg. V), vs. 1769: Aldusdaen leven lede hi Altenen, des ghelovet mi. Brab. Yeesten, VI. 4938: Aldus vallet meest altenen, Ende nemt quaet finement Dat men onredelec begent. Leven van Sinte Amand, I. 153: Dus wies dit kint in duechden alteen. waar blommaert het verkeerd verklaart door te samen, gezamenlijk. Velthem, bl. 170: Alse mense heeft altenen vernomen, Sijn si jegen die gene comen Tot over dat broec. lelong verklaart het niet kwaad door gestadig. De zin is: ‘Als men hen (niet eene enkele maal, maar) bij voortduring vernam, trok men tegen hen op.’ Bilderdijk (Gesl. op Broek) verstond den zin niet, en terwijl hij zelf eene geheel mislukte verklaring geeft, vaart hij heftig tegen lelong uit. ‘Ongerijmder kon het wel niet,’ zegt hij. Ik neem devrijheid, uit naam van lelong, hem dien bal terug te kaatsen. Zie nog N.W.d.M.v. Ned. Lett. V. 2. bl. 93 enz.

[p. 353]

Alteenengader, I. c. 29. v. 39, 96, II. c. 39. v. 51 enz., geheel en al, ten volle.

Altehant, I. c. 13. v. 52, II. c. 9. v. 155 enz., terstond.

Altemet dat, I. c. 9. v. 83, III. c. 4. v. 408 var., naarmate, naar gelang dat. - Caerl ende Elegast, vs. 1113: Men leitse ghevanghen daer Altemet dat si quamen, Tot dat mense hadde benamen. D.i. een voor een, naarmate zij aankwamen. De afleiding is duidelijk: ‘allen met dat d.i. te gelijk als zij’ enz. Zie ook Te met.

Alve, II. c. 51. v. 103, wit kleed, dat de priester bij de mis aan heeft. Lat. alba, Fransch aube. Bediedenisse van der missen (Leidsche HS.), fol. 2. a.: Nu trect hi ane een linen gewant, Dat een alve es ghenant. Daar wordt ook het kleed, waarin jezus bespot werd, niet purperen, maar wit genoemd.

Ambachte, II. c. 48. v. 287, dienst; III. c. 11. v. 66, c. 14. v. 208 var., c. 16. v. 143, bediening, ambt. Zie clignett, Bijdragen, bl. 109 vlgg.

Ambachte in plur., II. c. 36. v. 1571, 1605, bedienden, onderdanen, handlangers. Men denke aan de Gallische ambacti clientesque bij caesar, B.G. VI. 15. In de Gothische bijbeloverzetting komt het dikwijls voor ter vertaling van ὑπηϱέτης, διάϰονος. Zie de gabelentz en loebe, Gloss. op ulfilas, bl. 21, en diefenbach, Vergl. Wörteb. der Goth. Sprache, I. 255. Vgl. ook graff, III. 25.

[p. 354]

De woorden van palthenius, door clignett (bl. 110) aangehaald: ‘duplex hujus vocis significatus est, ut aut ministerium, aut ministrum exprimat,’ zijn dus niet alleen op het Ohd., maar ook op het Mnl. toepasselijk.

Ameide, II. c. 36. v. 1607, elders hameide, slagboom, hamei. Zie Reinaert, Limborch, Ferguut enz. Gloss., maerlant, Sp. Hist., II. Aant. 124.

Amie v., II. c. 48. v. 944, minnares, bijzit.

Amijs m., III. c. 9. v. 118, minnaar.

Ammit (var. beter amict), II. c. 51. v. 98, witte doek, bij de mis gebruikelijk. Lat. amictus. Bediedenisse van der missen, fol. 2. a.: Soe nemt hi enen doec wit Die geheten es amit, Die hem om die side strect Ende sijn hoeft al omme bedect. En straks: Die amit die ic noemede eer.

An, 3 pers. enk. tegenw. tijd (met de vocaal van 't Imperf.) van Onnen. Zie aldaar, en vgl. Dr. brill, Holl. Spraakleer, bl. 609-613.

An, Aen Ane. Met het ww. sijn en den persoon of de zaak in dat. of met te, I. c. 6. v. 18, c. 42. v. 108, bij, nabij, tegenwoordig zijn. An hebben, IV. c. 9. v. 102, aan zich hebben, bezitten, (er mede) bedeeld zijn. An hem hebben van seden, II. c. 55. v. 21, eene gewoonte over zich hebben, gewoon zijn. Daer niet an hebben, III. c. 3. v. 806, er niet in slagen, er niet mede klaar komen.

[p. 355]

An, Aen, Ane. Gelijk nog tegenwoordig het ww. ontleenen den persoon, van wien men leent, met aan verbonden bij zich heeft, zoo gold oudtijds hetzelfde van alle werkwoorden, die op de eene of andere wijze eene ontleening van elders of poging daartoe aanduidden: als leren, II. c. 24. v. 38 enz.; zoeken, III. c. 26. v. 44 vlg.; halen, III. c. 26. v. 49; winnen, II. c. 2. v. 25, 29 enz.; ontfaen, II. c. 6. v. 165; toebringhen (zie ald.), II. c. 48. v. 754 vlg.; oorlof nemen, II. c. 5. v. 104 vlg. enz. Vgl. Dr. brill, Holl. Spraakleer, bl. 716.

An, tegen, in de spreekwijze an sinen danc. Zie Danc.

Aenbeden, II. c. 9. v. 157, c. 10. v. 48, c. 11. v. 114, c. 13. v. 29 enz., aanbidden. Imperf. (Indic. en Conj.) aenbeedde, II. c. 15. v. 104, 109, c. 17. v. 147 enz., ook aenbede, I. c. 29. v. 69, II. c. 13. v. 116, c. 17. v. 131 enz.

Aenbilt o., I. c. 12. v. 10, c. 13. v. 75, aanbeeld. Ook Haenbilt gespeld en als m. gebruikt, I. c. 13. v. 75 var., c. 19. v. 73. Anebilt in Ferguut, vs. 1876.

Ande v., IV. c. 3. v. 39, leed, beleediging. Sine ande wreken, voor wraak nemen voor geleden onregt, is eene gewone spreekwijze. Zie huydec. op stoke, D. II. bl. 451 vlgg. en 586. Vgl. ook a. ten broecke hoekstra in den Konst - en Letterbode van 27 Aug. 1813, waar een berg van getuigen en plaatsen ligt opgestapeld.

Anedraghen iets aan iemand, III. c. 15. v. 126, toeschrijven.

[p. 356]

Angaen intr., III. c. 9. v. 82, voortgaan, toenemen; trans., III. c. 10. v. 158, c. 27. v. 30 var., aanvangen, ondernemen.

Angaen met den dat. intr., III. c. 26. v. 72 enz., behooren tot. Vandaar het gewone: het gaat mij niet aan.

Angaen met den dat. trans., II. c. 30. v. 10, iemand aan boord komen (met woorden, en dus) aanspreken. Vgl. Minnen Loep, I. 1487, II. 506, 2566, 2742, 3969. Elders (met daden, en dus) aanvallen, als M.L. III. 219. Enen raet anegaen, III. c. 3. v. 1158, opvolgen, er naar handelen.

Aenlegghen (Imp. leidde ane) iets aan iemand, II. c. 15. v. 61, III. c. 3. v. 414, voorstellen (om iets aan te nemen of wel te verstrekken, en dus), aanbieden zoowel als verzoeken. Hiertoe behooren al de plaatsen, aangehaald in het Gloss. op den Minnen Loep, behalve II. 483, die tot het onzijdige aenligghen behoort. Dit laatste beantwoordt in neutralen zin aan het active aenlegghen, en beteekent: aan de ooren liggen malen, als 't ware eene voortduring van aengaen. Zoo ook in Caerl ende Elegast, vs. 887: Dit began si hem te vraghen .... So langhe lach si hem an, Dat hi haer te segghen began ....

Anenemen. Hem iemand -, III. c. 13. v. 28, zich iemand toevoegen, als raadgever bij zich nemen. Eene stad -, I. c. 34. v. 54, tot zich nemen, in bezit nemen. Hem die crone -, II. c. 49. v. 60, tot zich nemen, zich toeeigenen. Be-

[p. 357]

rou -, II. c. 48. v. 612, berouw krijgen. Weelde ende ghemac -, III. c. 26. v. 187, gelijk men nog van eene gewoonte aannemen spreekt. Vgl. Minnen Loep, Gloss.

Ans, II. c. 37. v. 97 var., III. c. 14. v. 38, contr. uit an des. Zie An en Onnen. Dr. halbertsma, Lett. Naoogst, I. 10, maakt er een ww. ansen van en vergelijkt dat met wenschen!

Aneslaen, II. c. 52. v. 1, 9, 73, aanvangen, beginnen, vooral met iets voor te lezen of te spreken. Limborch, IV. 1855: Hier latic van Echites staen Ende wille u vort aneslaen Hoe .... Spreekwijze, uit de muziek ontleend, van het aanslaan eens toons.

Aenstriden, IV. c. 1. v. 26, bestrijden. Zoo heeft men nog heden aanvechten.

Antien. Zie Tien.

Antwoorden van iets III. c. 15. v. 115, 206, zich verantwoorden wegens iets, rekenschap van iets geven.

Anevaen, III. c. 27. v. 30 enz., aanvangen.

Anvallen met den dat., IV. c. 3. v. 10, iemand bijvallen, toevallen, tot zijne partij overgaan.

Anxtelec, - ike, III. c. 12. v. 77, IV. c. 9. v. 21, 100, angstverwekkend, vreeselijk. Zie de jager, Nalezing op 't Gloss. van Prof. lulofs, bl. 8 vlg.

Arbeit. In arbede gaen van kinde, II. c. 9. v. 85, in barensweeën zijn.

Arch adj., I. c. 7. v. 74, III. c. 16. v. 46, boos, kwaad, slecht.

[p. 358]

Arch subst., I. c. 29. v. 114, II. c. 36. v. 24, III. c. 3. v. 516 enz., kwaad. Arch segghen, III. c. 3. v. 252, kwaadspreken. Arch doen (met dat.), I. c. 27. v. 57, kwaad doen. In arghe, III. c. 3. v. 1145, in een kwaden zin. In arghe keren, I. c. 27. v. 13, 64, in een kwaden zin opvatten, kwalijk nemen. In arghe tien, III. c. 3. v. 688, hetzelfde. Doch I. c. 23. v. 13 heeft het de gewijzigde beteekenis van den kwaden zin er uithalen, er iets ergs in vinden. Dinc die hem targhe vergaet, III. c. 20. v. 8, dat voor hem ten kwade afloopt, dat op zijn nadeel uitkomt.

Archeit, I. c. 23. v. 10, c. 29. v. 66, c. 36. Titel, II. c. 22. v. 12, c. 53. v. 27, III. c. 3. v. 153, 176, 573, 928 enz., kwaad, boosheid, ondeugd.

Aren subst. m., II. c. 36. v. 1560, c. 60. v. 66, arend.

Aren ww., I. c. 25. v. 106, ploegen, Lat. arare. Zie kil., die ook eren heeft. Zoo in een HS. (te Hamburg) over het Schaakspel, fol. 151: Desen ackerman behoord toe te eerne, te spittene, te zayene, te mayene ghetrouwelike. Zie de Taalk. Mengel. van clignett en steenwinkel, bl. 30-41.

Armheit, III. c. 5. Titel, armoede.

Arsatrie (var. ersatrie en eersatrie), III. c. 14. v. 117, geneeskunde. Zoo werd ook de geneesheer of arts destijds arsater geheeten, van het Grieksche ἀϱχίατϱος. Voorbeelden bij huydec. op stoke, D. II. bl. 187 en clignett, Bijdragen, bl. 221 vlg., waar insgelijks de spelling ers^o. en eers^o. voorkomt.

[p. 359]

Arte, III. c. 14. v. 137, kunst, Lat. ars. Elders in. plur., III. c. 14. v. 101, c. 15. v. 48, IV. c. 7. v. 20, kunsten of ook, naar het begrip van dien tijd, wetenschappen, de zeven artes liberales. III. c. 14. v. 64 worden zij consten genoemd.

Assailgieren (var. aselgieren), II. c. 36. v. 1772, belegeren, bespringen. Elders ook asselieren. Fransch assaillir. Zie Karel de Gr., Limborch, Ferguut enz. Gloss., Walewein, 9901, 10731.

Atremint, II. Prol. v. 31, inkt. Lat. atramentum. Doch hier, even als oudtijds met meerdere stofnamen geschiedde, met het art. een verbonden. Zoo ook Rose, 12785 enz.

Ave, I. c. 23. v. 128 enz., af, van.

Avijs, - ise, III. c. 13. v. 30, advies, raad.

Avonture, III. c. 3. v. 302, de fortuin, het geluk. Bider avonturen, II. c. 12. v. 24, bij toeval. Ter avonturen, II. c. 40. v. 113, op goed aventuur. In avonturen setten, III. c. 10. v. 207, in de waagschaal stellen, op het spel zetten.

Avonturen (ook aventuren) intr., III. c. 5. v. 69, op aventuur uitgaan; trans., I. c. 28. v. 60, in de waagschaal stellen, op het spel zetten. Hem -, III. c. 18. v. 32, zich wagen, zich aan gevaar blootstellen.