Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

[p. 340]

Bijlage D.
Die Spieghel der Leken.

Alleen om te verhoeden, dat door gelijkheid van titel eenige verwarring van onzen Leken Spieghel met een geheel ander werk, den Spieghel der sonderen ofte der leken, ontsta, moge hier een kort woord over laatstgenoemd werk volgen.

Het eenig-bekende HS. daarvan, berustende in de bibliotheek van Mr. j. enschedé te Haarlem^(*), is

(*) Dit HS. werd reeds vroeger onderzocht door bilderdijk en hoffmann von fall., die er een kort berigt van gaven, de eerste in zijne Taalen Dichtk. Versch. III. 126, de laatste in de Horae Belgicae, I. 105 vlg., waaruit het hoofdzakelijke overgenomen werd door mone, N^o. 373. Op den twijfel van hoffmann: ‘fons latinus accuratius indicatus non est, forsitan plures adhibiti sunt auctores,’ diene tot berigt des schrijvers eigen getuigenis ( aangehaald bl. 343 reg. 2, 3, 5), waarin hij duidelijk genoeg zegt, het werk uit de schriften van ‘die vreemde meysters’ ‘te samen gheset’ te hebben. Ook heeft hij, ingevolge zijne belofte (bl. 343 reg. 7-10) op vele plaatsen het Latijn er bijgezet; en ‘beide den meester en het boek genoemd, waar het geschreven staat,’ zoodat ons omtrent zijne bronnen geen twijfel kan overblijven. Doch hoffmann, die de genoemde woorden in eene noot aanhaalt, geeft door zijne geheel mislukte interpunctie (hij begreep het woordje wert = waar het niet) genoeg te kennen, dat hij de meening des schrivers niet vatte.
Wat nu de bronnen betreft, die de schrijver hier en daar noemt, mij zijn de volgenden voorgekomen: moyses, david, salomon, Sinte matheus ende lucas, Sinte johannes Ewangelist (inder heymelicheit ons heren Jhesu Crist), Sinte paulus (tot dien van Corinthien), Sinte Pieter (inder Epistolen boeke), Sinte jacob, der Apostelen daden, jhesus filius syrac, Sinte augustijn, Sinte thomas van aquinen, Sinte jan guldemont (elders johannes crisostimus), Sinte ambrosius ysidorus (de summo bono en in Synodo), Meyster rijkert de sancto victore, Paus gregorius (in siner omelien, in sine morale en in een boeck dat hiet Dyalogus), Paus innocencius, Paus sixtus, jheronimus (ad Julianum en de Annalibus Hebreorum), een boeck dat hiet obitus Jheronimi (elders het starf boeck van Sinte jheronimus), Sinte bernaert, die heilighe lerer ancelmus, een boeck dat hiet Cesarius, een boeck hiet Censaet, het Liber Apum, de vitae Patrum, die wise catho, die wise seneca.

[p. 341]

op papier geschreven in de 15^e eeuw. Het bevat 183 bladen in kl. 4^to, elke bladzijde slechts met ééne kolom. doch met breede regels.

Aan het slot wordt ons het volgende berigt: ‘Hier eyndet die Spiegel der leken, ende wert gemaect ende geeynt doemen screef inden jaren onsen heren MCCCC ende XV.’ Het blijkt evenwel, dat het HS. geen autograaf van den auteur, maar een later afschrift bevat, daar in een kort gebed achter de aangehaalde slotwoorden gesproken wordt van hem, ‘die dit boeck nuwes ghescreven heeft.’ Die afschrijver heeft zich op vele plaatsen vrij slordig van zijne taak gekweten.

Wie de oorspronkelijke schrijver of liever zamensteller van het werk geweest zij, is geheel onbekend. Doch de inhoud, strekking, inrigting en verdeeling daarvan blijken genoegzaam uit de voorrede, die ik hier, tevens als proeve van 's mans prozastijl, volgen laat.

Jhesus Cristus, Marien enighen gheboren soen, die niet en haet van al dat hi daer ye ghewracht, ghelijc als die propheet van hem

[p. 342]

serijft, mer hi haet die quade sonde in ons, die wi begaen van daghe toe daghe; ende, als God selve seit inden beghin der biblen, alle menschelic gheboort van naturen is gheneycht sonden te doen, alsmen alle daghe leyder vele siet over alle die warlt ghescien; ende want sulc is die sonden doe bi rechter quaetheit, sulc bi versumelheit, ende sulc bi onwetenheit; ende wanter menich simpel leke is, wist hi den rechten gront, hoe swaer die sonde voor Gode waer ende alle die manier hoe die sonden eerst comen of hoe si hene gaen ende wat die heilighe scrijft hier van hout, die soude hem lichte te bet van sonden hoeden; want al hoert menich simpel mensche sommels inder kerken wat goets segghen ende die heilighe scrijft exponeren, soe is leyder die memorie soe verghetel, als een meyster inder naturen scrijft, ende hebbent cort vergheten: Hier om, wanter menich simpel leke is die gaerne Gode dienen soude, op dat si den rechten gront wisten ende daghelix lesen mochte waer op een rechte kersten leven stonde: hier om soe heb ics mi inden naem Gods onderwonden dit boeck te scriven, niet uut mi selven, mer als die heilighe scrifte seit ende die lieve heilighe doctoren der heiligher kerstenheit te baten gheleert hebben. Ende sult weten dat dit boeck in drien boecken ghedeelt is ende elc boeck wert in drien ghedeelt. Dat eerste boeck is, waen dat die sonden eerst quamen ende hoe si begonnen, ende hoe alle sonden noch daghelix eerst in ons comen, dattet eerste derndeel is. Dat ander derndel is, wat dat die sonden sint ende dat ondersceit dair van. Dat derde derndel is, waer by ende wat dat die sake si, dat wi soe meenlike in sonden bliven. Dat ander boeck is oec in drien ghedeelt, ende gaet veel uut op dat ewangelium, hoe God Lazarum verwrecte, ende is dat eerste derndel, waer bi wi sullen eerst verwrect werden als dat wijt en waer werden dat wi in sonden dwalen. Dat ander derndel is, watter toe behoert ende hoe men ons van sonden binnen sel. Dat derde derndel is, hoe die gheen die die warlt bouwen hem best van sonden behoeden sullen, mit eener cleynre regulen daer si bi leven moghen. Dat derde boeck is vanden lope deser boser warlt, ende is oec in drien ghedeelt. Dat eerste derndel is, van wien dat ons comt alle liden ende ongheval daer die warlt daghelix mede gheplaecht wert. Dat ander derndeel is, waer om dat wi soe dicwijl plaghen ende ongheval hier doghen. Dat derde derndeel is, waer in dat wi mit recht gheplaecht werden. Ende sult weten dat dat eerste boeck ende dat derde dat die in ryme sijn, want soe menich curioos mensche liever rijm leest, ende oeck waerliken luden ghenuechliker is dair over te duren^(*). Mer dat ander boeck is in

(*) Vergelijk Boek II. Cap. XLI: ‘Ende op dat ghi die tien. gheboden u huusghesin lichteliken leren moecht, soe wil icse u mit corten woorden in ryme oversetten; want jonghe luden ende simpele luden dat rijm veel eer leren ende bet onthouden dan oft slechte woirden waren.’

[p. 343]

slechten woerden gheset, op dat ghi van beyden hebt. Ende sult weten dat dit boeck niet ghemaect en is uut wijsheit des gheens diet te samen gheset heeft, want hi daer toe niet ghedaen en heeft dan hi ghetymmert heeft mit vreemden aenwerke, ende ghelijc dat een mit sinen arbeyde die spanen te samen draghet, die die vreemde meysters ghehouden hebben. Ende op dat alle die gheen die leest of hoort die beter gheloven hier toe hebben moghen, soe isser in veel dat Latijn voor gheset, alsoe als die heilighen gheleert hebben, ende beyde die meester ende dat boeck ghenoemt, wert ghescreven staet, ende in Duutscher talen dan na ontbonden. Ende oec soe is in vele steden inder ontbindinghe den sinne meer ghevolcht ende meer woorden dair toe ghedaen dan dat Latijn of die slechte text in hout. Ende dat is ghedaen op dat die simpele leke te bet dat gronden ende verstaen connen, want slechts dit boeck alleen om der leken wille ghemaect is, die die warlt bouwen ende hem gaerne beteren souden ende Gode dienen. Ende mach wel hieten die Spieghel der sonderen ofte der leken, want elc simpel leke, die Gode te dienen begheert, volcomeliken hem hier in spieghelen mach, wat hi doen of laten sel ende hoe dat hi een rechtkerstent leven leiden sel, ende oec hoe die warlt hier is ghecomen ende eynden sel; ende mach hier in spieghelen volcomen die heilighe scrifte, alsoe veel als hem ghenoech is mede te comen toten ewigen leven, want ghi hier in vinden moecht beyde heilighe scrifte [ende] natuerlike scrifte, als die heilighe kersten meysters inder ouder ewen ende oec als die heydene meesters gheleert hebben in philosophien ende anders in haren boeken. Ende oeck sommels soe wijst dat een boeck op dat ander, op dattet claerliker op een ander stede screven staet; soe moechdijt daer soeken bi den ghetale. Want elc boeck sijn tafel voor hem heeft, dair die rubrike inder tafelen volcomen ghescreven staet, ende elc mit sinen ghetale, wat du best ghenoecht te lesen dat [ghi] elc capittel bi sinen ghetale vinden moghen^(*). Ende oec soe moechdi die boeken cort onderscheyden, want inden eersten boeke soe staet een .I. boven den scrifte inder spacien. Ende hier bi soe moechdijt vinden cort, wat boeken of wat materien dat ghi hebben wilt. Ende

(*) Deze onverdedigbare vorm ghi moghen (ghi spreken enz.) is in dit werk zeer gewoon. Ook in andere stukken van dien tijd, met name van den Rijnkant, komt zij niet zelden voor. Zelfs in het latere Amsterdamsche dialekt: zie mijne uitgave van hooft's Warenar, bl. 81.

[p. 344]

oec soe is toe veel steden die text mit roden onderstreken, op dat ghijt ondersceyden moecht. Aldus soe moechdi in desen boeke [soekenl wat u best gaet. God gons u alspe te soeken ende te lesen, dat ghi dair bi verbetert moghet werden. Ende wil dit boeck in Gods eren beghinnen ende inden ghebenediden naem Jhesus. Amen!

Men ziet dan, dat het werk in drie boeken verdeeld is, het eerste en derde in verzen, het tweede in proza, ofschoon de tien eerste hoofdstukken daarvan nog berijmd zijn. Elk boek is weder in drie deelen gesplitst, en eene naauwkeurige Tafel voor ieder boek berigt ons den inhoud der afzonderlijke hoofdstukken, waarvan het eerste boek er 72, het tweede 49, het derde 44, het geheel dus 165 telt, terwijl eindelijk elk boek met een berijmden ‘voorganc of een ghebet’ geopend wordt^(*).

Tot eene proeve van de verzen of liever kreupele rijmen, waaruit het grootste deel des werks bestaat, kies ik de beschrijving der vijftien teekenen voor den oordeelsdag, omdat dit onderwerp ook in den Leken Spieghel (B. IV. Cap. IX.) behandeld wordt, en de lezer dus de gelegenheid heeft, om den dichttrant van beide werken met elkander te vergelijken. B. III. Cap. XVIII:

Sinte Jheronimus scrijft, wilt hier na horen,
In ene boeck dat hiet de Annalibus Hebreorum,
Dat vijftien teiken in groter plage
Hier sullen geschien voor den jonxten daghe,
Ende dat elkes daghe vanden vijftienen
Een sonderlinc teyken sel ghescien.

Des eersten daghes, dat market wal,

(*) In het voorbijgaan zij hier opgeteekend, dat in Boek I. Cap. LXIII de geschiedenis van den doop van koning radboud door bisschop willebrord op de gewone wijze verhaald wordt:
‘Men vint ghescreven in ener cornike’ enz.

[p. 345]

 

Beyde zee ende meer verheffen sal

 

Viertich cubiten, des sijt ghewis,

 

Hogher dan enich berch ter warlt is,

 

Ende elc cubitus, na minen sin,

 

Mach bi twintich duumbreet sijn,

 

Ende dat water sel in rechter bare

 

Recht op staen oft ene mure ware.

 

Des anderen dages so stijcht hie neder,

 

Soe cleyne datmen nauwe mach sien hier weder.

 

Des derden daghes die visschen verbaren

 

Boven den anderen water mit al horen scharen,

 

Ende gheven een gheluut ende so gruweliken gescal,

 

Dattet gherucht anden hemel donen sal.

 

Des vierden daghes al dat water ghemene

 

Sal bernen, zee, meer, groot ende cleyne.

 

Des vijfsten dage sullen alle bomen ende crude

 

Puer bloot uut douwen van groter node.

 

Des sesten daghes soe valt her neder

 

Alle tymmeringhe op aerden, wech ende weder.

 

Des sevenden dach soe sullen alle stene

 

Vergaderen ende slechten dan in enen.

 

Des achtenden dach sal ghemene noot

 

Van aertbevinghe comen sere groot.

 

Des neghenden daghes sel werden recht

 

Die warlt over al ghelike slecht.

 

Des tienden daghes sullen comen

 

Die lude uuten holen die op aerden wonen,

 

Dair si scuulden van anxten groot,

 

Ende sullen dan liden alsulke noot

 

Dat si gaen of si raesden van groten doghen:

 

Nauwe sel die ene toten anderen spreken moghen.

 

Des elften daghes, na minen wanen,

 

Soe verrijst allen menschen biente to samen,

 

Ende dat ghebiente staet op recht in dien daghen,

 

Recht boven op hair selves graven.

 

Des twaliften daghes sel ons doncken mit allen,

 

Dat alle die sterren vanden hemelen vallen.

 

Des dertienden dages alle dat leeft int ghemeen

 

Dat sel dan sterven, tsi groot ende cleyne.

 

Des viertienden dages claer bernen sal

 

Beyde lucht ende aerde over al.

 

Des vijftienden dages, in groter waerde,

 

Soe wert vernyet beyde hemel ende aerde.

[p. 346]

 

Dit sijn die vijftien teykenen swaer,

 

Als Sinte Jheronimus scrijft openbaer,

 

Die voor jonxten dage hier sullen comen;

 

Dair na soe wil Grod die warlt verdomen.

 

Want wi anders niet wel weten moghen

 

Wanneer God die grimmen dach wil tonen,

 

Dan bi teykenen, als ons die scrift doet leren,

 

Want die apostelen die vragheden onsen heren,

 

Wanneer dat oerdel to comen soude,

 

Ende God hem dat niet segghen woude,

 

Maer sprac: ‘Het betaemde u niet te weten dat,

 

Dat die vader in siner moghentheit hadde gesat.’ - Enz.

Uit deze proeve, die waarschijnlijk den trek naar het geheele werk niet sterk zal opgewekt hebben, blijkt zonneklaar, dat er tusschen den Spieghel der Leken en den Leken Spieghel niet de allerminste verwantschap bestaat, dan de toevallige gelijkheid van sommige onderwerpen en het destijds noodzakelijke gebruik derzelfde Latijnsche bronnen. Ik durf dan ook, na vergelijking ook van de overige gedeelten des werks, gerust beweren, dat de auteur den Leken Spieghel in het geheel niet gekend heeft.