Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

Van bescheidenre miltheit. - XXIII.

Onder alle duechden ghemene

So is besceiden miltheit ene
Die te prisene is zere;
Want gracie, goet ende ere
Sijn daer dicke ghecomen af
Hem die bescheidelijc gaf.
Bescheiden dat zegghet daer bi,
Dat elc man, wie hi si,
Altoos met maten gheven sal
Ende ooc te tide groot ende smal,

[p. 198]

tekstkritische noten

Also den persoon betame:
So is sine miltheit zonder blame.

Sulc is blide ende te ghemake,

Alse hem coomt redelike zake
Milde te sine mit eren;

Sulke sijn ooc die keren

Miltheit van hem, spade ende vroe,
Ende soeken occusoen daer toe
Hoe si der miltheit moghen ontgaen.
⁺Nu hoort hier of exemple zaen:

Een arm man bat wilen eer

Antigonuse, den groten heer,
Dathi hem gave enen peninc.
- ‘Dat ware mi te cleinen dinc,’
Sprac hi, ‘te ghevene di.’
- ‘Ay, here! so gheeft mi
Een pont,’ sprac die arme man doe.
- ‘En hoort dinen persoon niet toe
Dattu so vele hebben sout.’
Nu siet, dese sochte onscout
Dathi der miltheit ontghinc dan,
Ende was here van Romen nochtan.

Een arm man ooc wilen bat

⁺Den coninc Alexander dat
Hi hem gave enen peninc.

Vs. 11. I. den mensche es b.; H. persone. 13. I. Selke. 14. I. H. Als. 17. H. hen. 18. I. s. af scuwen d.; H. ocsuin. 20. H. af; I. of ontbr. - exempel. 21. H. arm ontbr. - ere; I. seere. 22. I. H. heere. 23. I. H. penninc. 24. H. clene een d. 25. I. ghevenne. 27. l. Hondert p., spr. derme m. - doe ontbr.; H. spr. darme. 28. I. n. an. 29. I. soudt. 30. I. sochte ontbr. 31. I. H. Hoe hi; H. ontghinghe. 32. I. H. v. Rome. 34. H. c. Alexandre. 35. I. H. penninc.

+ (I. Fol. CXLVI. r. 1.)

+ (E. Fol. CVI. v. 1.)

[p. 199]

tekstkritische noten

- ‘Het ware mi te cleinen dinc,’
Sprac hi, ‘te ghevene mi:
Hout dese stat, ic gheefse di.’
Die man wart doe bescaemt:
- ‘Here!’ sprac hi, ‘en betaemt
Mijnre eren niet so groot goet.’
Doe sprac die coninc hooch ghemoet:
‘Ic en aensie niet wat di betame,
Maer wat betaemt minen name.
Ten is niet te groot te gheven mi,
Al ist te groot te nemen di.’
Dese en woude ghevens niet ofkeren,
Maer milde sijn met groter eren.

Weet dat der miltheit hoghe virtuut

Uut den ewighen God spruut
Ende ghiericheit uut den viant,
Als ic u nu sal doen becant:

Doe niet en was groot noch clene

Dan die ewighe God allene,
So stont hem altoos sijn moet
⁺Ter miltheit, alst noch doet;
Daer hi die waerheit toonde af,
Doe hi ons tenen male gaf,
Alsoot zine miltheit gheerde,

Vs. 36. H. Et; I. w. alte cleene. 38. I. Houdt desen scat. 39. I. wert. 40. I. Ende sprac: heere, en. 41. H. Mire; I. Miere. - niet ontbr. 42. I. hoge. 43. I. In ane zye; H. In a. n. watti b. 45, 46. I. H. in omgekeerde volgorde. 45. I. En es; H. Ens; I. H. gevene. 46. H. es - nemene. 47. I. wilde; I. H. geven - af. 48. I. s. van gr. 49. I. Weedt datter m. - hoghe ontbr. 50. I. H. Uten; I. helegen; I. H. Gode. 51. I. H. uten. 52. I. nu ontbr. 54. I. die heleghe. 55. I. H. stoet; I. aldus s. 56. I. H. m. ende n. 57. I. toecht.

+ (I. Fol. CXLVI. r. 2.)

[p. 200]

tekstkritische noten

Hemele^(*), firmament ende aerde,
Lucht, licht ende die zee diep,
Dathi mit enen woorde al sciep,
Dyngle inden hemele daer,
Int firmament die zonne claer,
Mane, sterren ende die planeten,
Die daer scone in sijn gheseten,
Vogle in die lucht, optie aerde diere,
Vissche in die zee menighertiere:
Seker ben ic wel daer ave
Dat noit en was scoonre gave,
Dat anders niet en dede
Dan puerlic sine milthede,
Die hi emmer wilde baren.
⁺Verstaet nochtan, te waren,
Hine behoefde gheens hemelrijcs
Noch der creaturen des ghelijcs;
Want eer yet was van desen,
Was sijn ewich godlic wesen
Also volmaect in blijscapen
Alse doe hijt al hadde ghescapen;
Ende dat al weder worde niet,
Hine hads rouwe noch verdriet;
Want sine vruechde zonder beghin

Vs. 60. I. Hemel; H. Hemele. 61. I. ende ontbr. 62. I. H. al ontbr. 63. I. Die inghele; I. H. hemel. 65. H. entie pl.; I. die ontbr. 66. I. H. Diere sc.; I. sc. sijn ane gh. 67. I. In die l. voghele, op deerde d.; H. inde l., op derde d. 68. I. Visschen. 70. I. Dat nie en. 72. I. Dan sine grondeloese m. 74. H. twaren. 75. I. gheen. 80. H. Als. 82. I. hadde. 83. H. vroude.

(*) Het HS. heeft Hovele, doch de lezing der variant is duidelijk de ware.

+ (E. Fol. CVI. v. 2.)

[p. 201]

tekstkritische noten

En mach worden meer noch min.
Hier bi merct dat alle dinghen
Puerlijc uut Gods miltheit springhen,
Ende dat miltheit, sijts ghewes,
Puerlijc uut Gode ghecomen es
Ende voor Gode oyt crone droech,
Ja, die milde es int ghevoech.

Ende also ghelijc, dat verstaet,

Alse^(*) miltheit uut Gode gaet,
⁺Also neemt ghiericheit haer beghin
Uut Luciferre, meer noch min.
Dit merct men wel in desen:
Want doe hem God hadde doen wesen
Vanden ynglen den claersten
Ende den alre voorbaersten,
En liet hi hem ghenoeghen niet,
Also hem sine hovaerde riet,
Maer hi woude climmen tier stat
Daer God sijn sceppere sat;
Daer omme hi wart ter selver stont
Gheworpen inder hellen gront,
Daer ewelijc is sine stede.
Aldus quam ghierichede
Uut Luciferre, sijts ghewes,

Vs. 84. I. Ne m.; I. H. werden. 86. H. ute. 87. H. m. des sijt. 88. H. ute; I. H. comen. 89. H. vore; I. v. G. cr. oyt dr. 92. I. Alse; H. Als. 94. H. Ute. 95. I. H. Dat; I. men ontbr. - wel bij d. 96. H. doene God had. 97. I. inghele die claerste. 98. I. die aller vorbaerste. 99. I. Ende l. - hi ontbr. 100. I. sijn. 101. I. H. hi ontbr.; I. wilde. 102. H. sceppre; I. zadt. 103. I. Ende daer o. wert hij ter. 104. I. helscher. 105. I. eeuwelike. 107. H. sijds.

(*) Het HS. heeft Dat.

+ (I. Fol. CXLVI. v. 1.)

[p. 202]

tekstkritische noten

Diet beghin alre quaetheit es;
Ende voort meer van dier ure
So en mochte ghierighe creature
In hemelrike niet comen.
Die waerheit hebdi nu vernomen.
Hier na bedroech hi nochtan
⁺Adaem, den eersten man,
Om dat hine hebben woude
Ende al dat na hem comen zoude,
Als hi ooc dede, te waren;
Want binnen vijf dusent jaren
Moest alle die helle becoren
Dat van menschen wart gheboren,
Ende noch zoude, zonder waen,
En hadde die Gods miltheit ghedaen;
Want hi sinen zone daer toe gaf,
Dat hi dit jammer dede af
Met sijnre ghebenedider doot.
Wie sach ye miltheit so groot?
Gods miltheit heeft ons ghegheven
Wesen, zinne, lijf ende leven,
⁺Gras, lovere, coren ende cruut,
Ende daer toe menighe grote virtuut.

Miltheit is van groter baten;

Want miltheit mit caritaten

Vs. 108. I. H. Die b.; I. van aller. 109. I. meere - diere. 110. I. So ontbr. 114. I. H. Adame. 116. H. heme. 117. I. Alst oec; H. Alsoe oec d. twaren. 118. I. Want ontbr. - duust. 119. H. al; I. al ter hellen. 120. I. wert. 122. H. hadt sine m.; I. die ontbr. 124. I. hij dese j. 125. H. sire. 126. I. s. oeyt m. 128. I. zin, ziele ende. 129. I. lovere ontbr. 130. I. Ende ontbr. - menich goet v. 132. H. m. can m.

+ (E. Fol. CVII. r. 1.)

+ (I. Fol. CXLVI. v. 2.)

[p. 203]

tekstkritische noten

Can den hemel ontdoen zaen
Ende coomt voor Gods oghen staen
Ende bidt voor haren man,
Ende God hoortse daer lieflijc an.
Miltheit maect ons dyngle hout;
Haer man die is altoos stout
Ende waert daer hi hem bekeert.
Miltheit is altoos gheëert.
Miltheit can zoene maken
Ende tes viants vrienscap gheraken.
Het staet al te haren ghebode:
Hets recht, si coomt van Gode.
Miltheit can hare manne
Bringhen uten banne
Ende uten kerkere mede,
Ende maect hem paeys ende vrede.
Miltheit can den coninc maken
Ende setten opten stoel tAken,
Ende bringhen daer toe scone
Toter hogher keiser crone,
Ende maecten gheweldelike
⁺Here van al aertrike;
Ende sal hire ooc in staende bliven,
Dat moet sine miltheit bedriven;
Want vrecheit heeft menighen here

Vs. 133. H. Can ontbr. 134. H. vore. 135. I. H. b. daer v.; H. vore. 136. I. H. hoerse. - daer ontbr. 137. H. dinghe. 139. I. Ende verwaert dat hij b.; H. Ende werdt waer hi. 140. I. gheheert; H. gheert. 141. H. soenen. 142. I. H. Ende ontbr. 143. H. thoren. 144. I. Miltheyt comt; H. Ets. 145. H. hoer. 146. I. Wel bringhen. 147. H. kerkre. 148. H. hen. 149. I. can doen c. 151. H. bringten. 152. I. hogher ontbr. - keyserliker cr. 153. I. maken; H. maectene. 154. I. eerderike. 155. I. ooc in ontbr. 157. I. H. heeft ontbr.

+ (E. Fol. CVII. r. 2.)

[p. 204]

tekstkritische noten

Ghecranct aen sine ere.
Miltheit can ooc maken wale
Bisscoppe ende cardinale,
Ende si doet meer provende gheven
Dan clergye of goet leven.
Miltheit doet des paeus poorten op gaen
Ende impetreert^(*) haren wille zaen.
⁺Ten is poorte, wiket noch dore,
Miltheit en brinct den man daer dore
Ende doet hem hebben sijn begheren.
Scriveren ende ooc zegheleren
Sijn hem ghereit mit beiden handen:
Dus so vintment in allen landen.
Miltheit bejaecht sulken danc,
Beide in hof ende in dinghe banc,
Datsi haer saken wint daer bi,
Weder het recht of onrecht zi.
Miltheit can borghe breken
Ende ooc scone vrouwen spreken;
Si can tlijf den menighen gheven
Die verbuert heeft sijn leven.
Miltheit doet haren man wiken,
Hoet ende caproen of striken;

Vs. 158, I. H. Heeft gh.; H. ane. 159. I. ooc ontbr. 160. I. Bisscoppen. 161. I. provene; H. provenden. 162. I. off; H. oft. 163. I. H. doet spaeus porte. 164. H. impetreert. 165. I. H. En es; I. wincket. 168. I. ooc ontbr. 170. I. H. vintmen; I. achter l. 172. I. Beide ontbr. - hoven; H. dingbanc. 173. H. zake; I. verwinnen. 174. I. H. Weder zij r.; H. oft. 175. H. c. wel b. 176. I. ooc ontbr. - vrouwe. 177. I. H. dlijf; I. den ontbr.; H. oec m. 180. H. capruin af; I. aff doen str.

(*) Het tekst - HS. en I. hebben impetreren:

+ (I. Fol. CXLVII. r. 1.)

[p. 205]

tekstkritische noten

Si maect recht crom ende crom recht
Ende een here van enen knecht.
Rike man die gherne gheeft
Hem so dient al dat leeft
Ende sijn wille gaet gherne voort:
Dats recht, hi is wel ghehoort.
Rike man ghierich ende vrec
Valt dicwile inden strec
Ende ontghelt ooc menichfout
Dies hi noit en hadde scout;
Want die menighe is hem ghehat
Ende werpen omme dan dat rat,
Alse die waghen heldet yet:
⁺Dits datmen daghelijcs ziet.

Alse dat vier is zonder hitte,

Ende een goede stat sonder smitte,
Ende goeden wijn sonder coop,
Firmament zonder omme loop,
Ende aertrike zonder here,
Dan eerst sal hebben ere
⁺Een rike vrecke ghierich man
Die door niement niet doen en can.

Ghi rike, die gheven moocht,

Peinst om dese grote doocht

Vs. 182. I. Ende van eenen h. eenen kn.; H. enen h. 184. I. Hem d. gheerne al. 185. I. sinen. 186. I. Dat es. 187. I. H. Rijc. 189. I. Ende gheeft onghelt m.; H. ontgheldt. 190. H. Des; I. hij niet en. 191. I. die ontbr. - menich. 192. I. werpt. - dan ontbr. 193. I. Als - helt. 194. I. Dit es; H. daghelike. 195. H. Als; I. Also als tvier. 196. H. en. - goede ontbr. 197. I. H. goet; I. w. es s. 198. I. Ende tfirm. es sonder; H. omloep. 199. I. eerderike es sonder. 200. H. Dan sal ierst h. 201. I. Die r. vr. ghiereghe; H. rijc vrec. 202. H. dore niemene; I. niet ontbr. 203. I. moghet. 204. I. doghet.

+ (E. Fol. CVII. v. 1.)

+ (I. Fol. CXLVII. r. 2.)

[p. 206]

tekstkritische noten

Die miltheit is gheheten,
Ende laetse in u beeten,
Ende deelt Gode van dien
Daer hi u of heeft voorsien.
Weet, ghine hebt groot noch smal
Hi en hevet u ghegheven al.
Deelt Gode van dat hi u gheeft
Die wile dat u is ende ghi leeft;
Want sijts seker, na uwe doot
En hebdire aen cleine noch groot.
Die ghene ooc dien ghi laten selt
U lant, u huse, u renten, u ghelt,
Sullen blidelic daer mede leven
Ende luttel voor uwe ziele gheven.
U ware beter dat uwe kinder
Ende uwe maghe, meerre ende minder,
Broot baden ewelike,
Dan ghi verloort hemelrike.
Ende sonderlinghe so wilt keren
U gheven te Gods eren:
Dat ghi gheeft om der werelt lof,
Daer loont u die werelt of;
Maer gheefdi om die Gods ere,
Die loon duert u emmermere

Vs. 206. I. u niet b. 208. I. aff; H. af; I. H. versien. 209. I. Want gh. 210. H. Hine h. - u ontbr.; I. En es van hem comen al. 211. H. Grode ontbr. 212. I. H. uwe. 213. I. zijt; H. sijds; I. H. u d. 214. H. ane; I. H. cleen. 215. I. Den ghenen; I. H. ghijt. 216. I. h. ende u gh. 217. I. blidelike - met. 218. H. vore; I. H. u z. 219. I. H. u k.; I. kindere. 220. I. H. u m.; I. meere e. mindere. 222. I. verboert. 223. I. sond. seldi k. 224. I. U ende gh. ter. 225. I. Want die gheeft. 226. I. Die w. zelen loenen dair of. 227. I. gheeft dij doir die; H. die ontbr. 228. I. U l. sal dueren e.

[p. 207]

tekstkritische noten

Hier boven in hemelrike,
Daer wi alle ghemeenlike
Comen moeten te samen!
Segt allegader Amen!

Vs. 232. I. Nu zegt.

Titel. I. (Cap. 25) en H. Wat m. es, ende wat sij doen kan. Vs. 2. I. H. So ontbr.; H. bescheedene; I. m. alleene. 3. I. prisenne. 5. I. H. comen. 6. I. beschedelike. 7. I. Bescheedichede seg ic d.; H. Bescheeden segghic d. 8. I. Daer elc. 9. I. Altoes te maten hebben s.