Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

Hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren sullen. - XV.

Om dat die leeke van allen zaken

Rime ende dichte willen maken
Ghelijc clerken, dat wonder es,
So hebbic mi bewonden des
Dat ic nu wil bringhen voort
Wat enen dichter toe behoort,
Die te rechte sal dichten wel;
Want dichten en is gheen spel.

Drie pointen horen toe

Elken dichtre, ende segghe u hoe:

[p. 159]

tekstkritische noten

Hi moet sijn een gramarijn,
Warachtich moet hi ooc sijn,
Eersaem van levene mede:
So mach hi houden dichters stede.

Gramarie is deerste sake;

Want si leert ons scone sprake,
Te rechte voeghen die woorde
Elc na sinen scoonsten accoorde,
Te rechte scriven ende spellen
Ende dat pointelijc voort vertellen.
Men sal ooc voren versinnen,
Hoemen dat dicht zal beghinnen,
⁺Middelen ende daer toe enden,
Ende uter materien niet wenden.
Dat prohemium int beghin
Sal verstandenisse hebben in
Van datter volghet na;
Auctoriteite, alsic versta,
Ende exemple daer toe mede
Sullen hebben propre stede,
Daer hem behoort te stane
Na datter materien hoort ane;
Dat einde vanden dichte sal
⁺Dat voorste besluten al,
Ende daer toe setten proper woort

Vs. 14. I. d. zede. 16. I. H. Die ons l. (H. l. ons) spreken goede sprake. 18. I. H. Elc tsinen. 20. I. pointelike v. tellen. 21. H. vore. 25. I. Tproh. dat b.; H. Dproh. 26. I. H. verstannesse; I. brenghen in. 27. I. dat daer; H. volght. 28. I. Auct. dat v. 29. I. exempele. 30. I. proper. 31. I. Na dat hem; H. hen. 32. I. Alsoe der; I. H. m. gaet ane. 33. H. Dinde; I. Dende vd. dichten al. 34. I. Dat eerste b. al gader sal. 35. l. toe ontbr.; H. propre.

+ (E. Fol. C. v. 1.)

+ (I. Fol. XXXIX. v. 1.)

[p. 160]

tekstkritische noten

Also tier materien hoort.
Aldus moet die dichtre sijn
Van rechte een gramarijn;
Want die niet en versinnet des
Wat consten gramarie es,
Alse leecke liede, die en moghen
Te goeden dichters niet doghen;
Want sine hebben gheen fundament
Daer men recht dichten in kent.
Wat helpter vele of ghelesen?
Hi moet een gramarijn wesen
Ende te minsten connen sine parten:
Dat is tbeghin van allen arten:
Die des niet en weet, sijts ghewes
Dat hi gheen goet dichter en es
Noch dichter ooc en mach sijn,
Is hi Walsch, Dietsch of Latijn.

Tander point dat ic seide,

Dat is warachticheide.
Met rechte sullen dichters plien
Datsi loghene sullen vlien;
Want een dichtere dats een poëte,
Die wel wil datmen wete
Sine lere ende sine scrifture,

Vs. 36. I. Alsoet te diere materie toe h. 37. I. dichtere. 38. I. een goet gr. 39. I. en ontbr.; H. niene; I. H. versint. 40. I. H. konste. 41. H. Als. 42. I. Ten g. dichte. 44. I. rechte dichters in bekent; H. inne. 45. I. H. af. 46. I. een goet gr. 47. I. H. ten. 48. I. H. dbeghin. 49. H. niene w. sijds. 50. I. dichtere; H. dichtre. 51. I. dichtere. - ooc ontbr.; H. dichtre. 52. I. hij Walschs, Dietschs; H. oft. 53. I. H. Dander. 55. I. d. vlien. 56. I. Daer sij loghenne s. plien; H. loghenen. 57. H. dichtre. 58. I. wille; H. wilt. 59. H. Sijn 1.; I. Het tweede sine ontbr.

[p. 161]

tekstkritische noten

Ende dattie ooc ewelike dure.
Vintmen sine scrifture valsch dan,
So en sal nemmermeer man
⁺Hem van rechte gheloven voort;
Want hi heeft dichten verboort
Ende verloren dichters name,
Ende sal hebben des ewelike blame.

Twee dinghen sijn onder dandre al

Daer men niet in lieghen, en sal.
Hystorien dat sijn deene;
⁺Want om saken en ghene
En salmen daer in lieghen een haer;
Want wilen in doude jaer
En moeste dichten nieman
Dan hi diese scouwede an,
Alse Darijs Troyen dede:
Hi sach selve die waerhede
Vanden orloghe altemale,
Dat hi screef scone ende wale
Also hijt sach mitten oghen;
Want en hadde niement moghen
Bescriven dan hi diet sach;
Wantmens doe ghemeenlijc plach,
Ende noch met rechte soude,
Waert datmen trecht doen woude.

Vs. 60. I. H. dat die - eeuwelic. 61. I. sijn ghescrifte; H. sinen ghescriften. 62. I. Sone s. 64. I. H. Ende hi; I. dichtens. 66. I. Ende saels eeuwelijc h. bl.; H. Ende ewelec des h. bl. 67. H. dingne; I. d. o. dander s. al. 69. H. dat es deene. 70. H. zake; I. ne gh. 71. I. H. salmer in. 72. I. int doude. 73. I. H. En mochtse d.; I. gheen man. 74. I. H. scoude. 78. I. scoen. 80. I. niemen; H. nieman, 81. I. Doen dan. 84. I. H. recht.

+ (E. Fol. C. v. 2.)

+ (I. Fol. CXXXIX. v. 2.)

[p. 162]

tekstkritische noten

Daer omme heet ment hystoria:
Hystoria, alsic versta,
Coomt van hysteron, ic hout in dien:
Dats Griecsch ende luudt also vele als zien,
Om datmens niemene betrouwe
Dan den ghenen diet aen scouwe.
Hier bi zullen die dichtens plien
Harde nauwe voor hem zien,
Als si van hystorien maken.
So nauwe vallen die zaken
Datmen uut der waerheit keert,
Als ons een wijs man leert,
Ende tyen sulken ere an
Dies noit scout en ghewan,
Ende sulken werpen si in donnere
Die wel waert is alre ere.
Dit doet een deel onwetenthede,
Ende nijt wercter dicke mede
⁺Ende ooc onste van gronde,
Die de waerheit slaet van monde.
Hier bi blijft, voorwaer gheseit,
⁺Verholen menighe vromicheit,
Menighe duecht ende scone daet,
Die nidicheit van monde slaet.
Dat jammer is sonder verdrach,

Vs. 85. I. men. 87. I. ystoria - houdt; H. houd. 88. I. Dat es; I. H. Griex; H. als v. 89. I. dat ment niet en betrouwede; H. n. en betroude. 90. I. Dan hem d. gh. d. scouwede; H. aenscoude. 91. I. H. dichters. 92. H. vore hen. 93. H. Alsi van. 94. I. Dat messelijc v.; H. Soe meslijc v. 95. I. H. uter w. 97. I. dien s. e. jan. 98. H. Des hi n.; I. Dies hij n. sc. ende gh. 99. I. si ontbr. 100. H. wel ontbr. - alder; I. aller. 101. H. en; I. deel ontbr. 102. H. werctter; I. dicwijl m. 103. I. jonste. 104. I. slaen. 107. I. Menich.

+ (E. Fol. CI. r. 1.)

+ (I. Fol. CXL. r. 1.)

[p. 163]

tekstkritische noten

Dat elc niet ghenieten en mach
Sijnre doghet ende sijnre archeit met:
Dit ware nochtan gherechte wet.
Die heilighe scrifture seit albloot
Dat loghenen die ziele slaen te doot,
Ende dat wi zullen antwoorden
Van allen ydelen woorden,
Daer die rechte rechtre sal
Doemen dese werelt al.

Jacob van Maerlant, die vader

Is der Dietsche[r] dichtren algader,
Schelt zere die loghenieren,
Die valsche materien visieren,
Die si subtijllijc connen cleden
Ende met sconen woorden leden:
Alse Kaerlen ende Octaviane,
Den welken si draghen ane
(Ende ooc andren goeden lieden)
Dinc die hem noit en gheschieden.
En betaemt haerre eren niet
Datmen dese belieghe yet,
Want men machse ghenoech prisen
Metter waerheit in vele wisen.

Men leest dat Kaerle voer stelen:

Ic segt u, al zonder helen,

Vs. 111. I. Siere duecht e. siere; H. Sire doeght e. sire. 113. I. H. spreect bloot. 114. I. H. l. sl. d. z.; I. te ontbr. 117. I. rechtere. 118. I. H. Dese w. d. al. 119. H. v. M. oec, d. 120. I. Der Dietscher dichter es a.; H. Der Dietscher d. es a. 121. I. Scheltse z.; H. Scelse s. 123. I. subt. willen cl. 124. I. m. valschen w. willen l. 125. I. Alse Kaerle. 127. I. anderen. 128. H. hen. 129. I. haere. 131. H. gnoech. 132. I. in eenegher w. 133. I. vuer. 134. H. segdu, al; I. seggu u dat, sonder h.

[p. 164]

tekstkritische noten

Dat Kaerl noit en stal.
Sulke maken ooc ghescal,
Dathi Kaerle hiet die man,
Om datten sijn vader wan
Op enen wagnen^(*), aen een dienst wijf.
God die gheve hem onlanghe lijf,
Die dese loghene dachte
⁺Ende eerst in plaetsen brachte!
⁺Want Puppijn, sijn vader, was
Een heilich man, sijt zeker das,
Ende wan Kaerle aen sijn vrouwe,
Die hi ghegheven hadde trouwe
Mids der heiligher kerken raet.
Sijn moeder hiet ver Baertraet,
Ende was dochter, wi lesent dus,
Eens keisers, hiet Eraclius.
Sijn ouder vader, wildijt weten,
Was Kaerl Marteel gheheten
Ende was in overspele ghewonnen;
Maer niet wi gheweten en connen
Weder op karre ofte op waghen:
Ic en hoords noit boec ghewaghen.

Si doen ons ooc verstaen,

Vs. 135. I. H. Dat Kaerle. 139. I. w. als een. 140. I. die ontbr.; I. H. onlanc. 141. I. loghenne dachten. 142. I. brachten. 145. H. w. Karlen ane; I. H. sine. 146. I. Dier; H. Diere. 148. I. verBertraert; H. v. Bertract. 149. H. dochte. 150. I. h. Traclius; H. h. Eracleus. 152. I. H. Was Kaerle. 154. I. H. Maer wi n. gh. 155. I. k. so op; H. oft. 156. I. In hoirdet in houcken n. g.; H. In hoerets n. boeke gh.

(*) Tot verstand dezer naamsafleiding denke men aan het woord kar. Vgl. vs. 155.

+ (I. Fol. CXL. r. 2.)

+ (E. Fol. CI. r. 2.)

[p. 165]

tekstkritische noten

Dat keyser Octaviaen
Bi Lueven wart gheboren
In een stede, die wi horen
Noemen Ten Zeven Tommen.
Mi dunct datsi zere dommen
Die dese loghene maken cont,
Daer si mede verliesen haren stont.
Octavianus moeder was
Julius zuster, alsic las,
Gheboren uut Romen der stat.
Wat node hadde dese vrouwe dat
Si vier hondert milen van daer,
Op een velt woeste ende blaer,
In couden ende in winde,
Ligghen zoude van kinde?
Ondanc hebben si diet peinsen
Ende dusdane loghene veinsen!
Want si daer moort werken an,
Die belieghen dus goeden man:
Men soude hem dichten verbieden.
⁺Hets waer, si willen den lieden
Yet nuwes bringhen te voren,
Om dat sijt gherne horen,
Ende dat sire lichte aen winnen
Ofte haren name doen kinnen.

Vs. 158. I. Dat die k. 159. I. H. Bi Lovene; I. oic w. 160. H. ene. 161. H. Tummen. 162. H. dummen; I. Dit vers ontbr. (doch er is een regel voor wit gelaten). 164. I. H. met; H. hoer; I. hare scout. 167. H. ute Rome. 168. I. hadde ontbr. - deser vrouwen. 170. I. woest. 171. I. coude. 173. I. die. 174. H. loghenen. 175. I. siere m.; H. sire m. 177. H. hen. 178. H. Ets. 179. I. nieus. 180. I. gh. sellen h. 181. I. Om dat ziere yet an zelen w.; H. licht ane. 182. H. Oft.; I. Off - bekinnen.

+ (I. Fol. CXL. v. 1.)

[p. 166]

tekstkritische noten

⁺Hets waer, Ysopus ende Aviaen

Dichten ende doen verstaen
Ghedichten van vele zaken,
Van dieren alse datsi spraken:
Dats om leringhe diere uut gaet,
Daer men des volcs wesen bi verstaet;
Ende menighe ander rime,
Als van Reynaerde ende Ysegrime,
Brunen den bere ende den das.
Dat dese dinc vonden was,
Was al om lere ende wijsheit,
Als ic u voren hebbe gheseit;
Want een sin, die is zwaer,
Die maken exemple claer;
Want in parabolen God selve sprac
Sine sermoene die hi vertrac.

Men mach ooc, dat ghi dat wet,

Een boerdekijn vertrecken met,
Al ist dat nie en gheschiede,
Daer omme lachen die liede,
Op dat en is niemens lachter.
Nochtan so bleeft beter achter;
Want wi van allen ydelen woorden
Ten oordele sullen antwoorden.
Dus en salmen lieghen niet

Vs. 183. I. Het es w. Ysope; H. Ets w. Ysoep. 185. I. Menegherande saken. 186. I. Van d. oft sij. 187. I. Dat es; H. dier. 188. I. Dm. tsvolcx; H. Dm. svolcs. 189. I. menegherande r. 190. I. H. Alse. 191. I. beer. 193. I. leeren. 194. H. vore. 196. H. Dien. 197. H. parablen; I. selve ontbr. 198. I. sermoenen. 199. I. ghij wel wedt. 200. I. Te eenre buerden v.; H. burdeken. 201. I. niet en; H. niene gh. 203. I. dit. 204. I. so ontbr. - bet.

+ (E. Fol. CI. v. 1.)

[p. 167]

tekstkritische noten

In hystorien, wats gheschiet.

Dander willic u ruren:

Dat sijn heilighe scrifturen,
Alse viten van heilighen lieden.
Van dinghen die hem ghescieden
Ende van wat ter heiligher kerken hoort,
⁺En salmen lieghen niet een oort;
Want die heilighe kerke is ghesticht
Op Jhesum Cristum, themelsche licht,
Die allene is die waerhede,
Daer ghene loghene en wil mede.

Dat derde point vanden drien

Dies die dichters sullen plien,
Dat is eerachtiche[i]de,
Alsic u hier voren seide;
⁺Want dichters die in haer dichten
Al aertrike willen berichten,
Papen, riddren ende ander heren
Duecht ende wijsheit willen leren
Ende hem dicke spreken na,
Dese sullen, alsic versta,
Hem ten duechden keren mere.
Hets den lerare leellijc zere,
Dathi selve niet en hanteert
Doghet die hi enen andren leert,

Vs. 209. H. Dander poent w.; I. wil ic. 212. H. hen. 213. H. van ontbr. 214. I. een wort; H. een woert. 216. I. dat heilige l. 217. I. Die al es. 218. I. l. in en; I. H. wilt. 219. I. van desen dr. 220. H. Des; I. Dat. - die ontbr. 221, 222. H. in omgekeerde volgorde. 222. H. vore. 223. I. die ontbr. - haren. 224. I. eerderike. 225. I. ridders. - ende ontbr. 227. H. hen. 229. H. Hen; I. te. 230. H. Ets; I. Het es den letteren. 231. H. niene h. 232. H. Doeght; I. Dueght die hij anderen.

+ (I. Fol. CXL. v. 2.)

+ (E. Fol. CI. v. 2.)

[p. 168]

tekstkritische noten

Alse Cathoen, die wise man,
In sinen boec wel spreken can.

Nu merct dan wie dichtren waren

Wilen inden ouden jaren:
Moyses, onse heilighe vader,
Die wilen maecte algader
Die vijf boeke scone ende fijn,
Die dat beghin vander biblen zijn.
Josephus, die wel gheraecte,
Die der Joden hystorien maecte
Ende menich boec, als een clerc,
Was eersaem in al sijn werc.

Aristoteles ende Catho,

Seneca ende Plato,
Oracius ende Ovidius,
Boëcius ende Orosius,
Die dichtren waren al haer leven
⁺Ende some van hystorien screven
Ende eersaemlijc altoos hanteerden
Ende selve hilden datsi leerden.
Jheronimus, die heilighe verlichtere
Ende die edele waerde dichtere,
Trac die bible met zire pine
Uten Ebreeusche in Latine
Ende den zouter mede alsoe

Vs. 233. I. Alsoe. 234. I. boucken. 35. I. dan die dichters. 239. H. vive; I. boucken scoen. 240. I. H. Die dbegin I. bybelen. 242. I. H. hystorie. 244. I. al ontbr. 246. I. H. e. oic Pl. 249. I. dichters. - waren ontbr. 251. I. H. eersaemheit. 253. I. h. dichtere; H. verlichtre. 254. I. edel w. verlichtere; H. dichtre. 255. I. bybele. 256. I. Uten Hebreuschen; H. Uten Hebreusche. 257. H. soutre; I. soutere. - mede ontbr.

+ (I. Fol. CXLI. r. 1.)

[p. 169]

tekstkritische noten

Ende menich groot werc daer toe.
Hi hilt altoos waerhede,
Waer hi quam telker stede;
Want dat Latijn, waerlijc,
Den Ebreeuschen is so ghelijc,
⁺Datmen niet en wert gheware des
Dat teen yet dan tander es.

Aldus sullen dichters mecken,

Die scrifturen uut trecken
Van eenre spraken in dander sprake,
Datsi om ghene zake
Te scrivene en onderwinden
Anders dan sijt daer vinden;
Want uut des auctoors woort
En salmen niet gaen een oort
Ende uter materien winden twint,
Alsic u voren dede bekint.

Seghebrecht ooc van Gembloos

Screef die waerheit altoos;
Want hi was een coroniste,
Een die beste die men wiste.

Vincent ooc die Jacoppijn,

Die vier partien in Latijn
Vanden Spieghel Hystoriale
Scone toe brochte ende wale,

Vs. 258. I. m. goet w. 259. I. Hi ontbr. 260. I. q. in elke. 262. H. Den Abreusche. 263. H. niene w.; I. das. 264. I. H. deen - dander; I. was. 266. I. scriftuere; H. ute. 267. H. ere; I. in ander. 268. H. enghene. 269. I. scr. hem o. 270. I. daer ontbr. 272. I. H. s. m. g. n. een. 274. H. vore. 275. I. ooc ontbr. 278. I. Een ontbr.; H. Die b. een d. 280. I. viere p. int. 281. H. Vd. Spiegle. 282. H. brachte.

+ (E. Fol. CII. r. 1.)

[p. 170]

tekstkritische noten

Was goet gramarijn, dat ghijt wet,
Warachtich ende eersaem met.

Dit waren die clerke,

⁺Die wilen die goede werke
Toe leiden in ghescrifte,
Niet om onste noch om ghifte,
Maer om ghemeen oorbaer daer toe
Datse nature vermaende doe.

Noit men ooc en ondervant,

Dat Jacob van Maerlant
Loghene dichte of voort brochte,
Hoe nauwe datment ondersochte;
Want sijn leven was eersaem,
Als enen dichter wel betaem.

Wie recht dichter wesen sal,

Dat moet hem meest ofte al
Van naturen in sijn gheboren
Met dinghen die daer toe horen.
Dient nature niet en hadde ghegheven,
Alle die ghene die nu leven
⁺En soudent hem niet leren wel;
Want dichten dat en is gheen spel:
Het moet comen uut reynen zinne,
Daer gheen commer en is inne,
Ghiericheit noch felheit met,

Vs. 283. I. gr., wel wedt. 288. I. jonste; H. onste, maer om. 289. I. ghemeenen oirbaer doe. 290. I. v. daer toe. 291. I. en ontbr. 293. I. Loghenne; H. oft. 295. H. eersam. 296. I. Alse - dichtere; H. dichtre; I. H. wel ontbr.; H. betam. 297. I. rechte dichtere; H. dichtre. 298. I. of; H. oft. 299. I. n. s. in g. 300. I. H. Van d. 301. H. niene h.; I. en heeft g. 302. H. Al. 304. I. dat ontbr.; H. dan nes. 306. H. c. nes. 307. I. Grootheit no.

+ (I. Fol. CXLI. r. 2.)

+ (E. Fol. CII. r. 2.)

[p. 171]

tekstkritische noten

Daer de menighe mede is besmet.

Rechte dichters, hoe dat vaert,

Sijn groots loons wel waert,
Die doghet houden ende waerhede
Ende eersaem leven daer toe mede.
Men mochter ontberen twint;
Want dat nuwe ende toude testamint,
Alle rechte ende onse wet
Ende onse ghelove daer toe met,
Hant vesten ende hystorien,
Daer goet of sijn die memorien,
Waren te niete al ghegaen,
En hadde die dichter ghedaen,
Bi wien si behouden bliven
⁺Mids sijn dichten ende sijn scriven.

Nu willic u segghen ter vaerde,

Welke dichters sijn van aerde.
Sulc is die dicht van minnen,
Om dat hi sijn lief wil ghewinnen;
Sulc dicht openbare,
Om dat hi gherne name cont ware;
Sulc dicht ooc om gheniet;
Maer dat dichten en is niet
Van naturen gheboren in;
Want si dichten om ghewin,
Sonder der naturen beheet.

Vs. 308. H. Daer menech; I. Daer mede menich is. 309. I. hoet v. 310. I. groten. 311. I. duecht; H. doeght. 314. I. Want dnieuwe; H. Want dnuwe; I. H. doude. 315. I. ende alle wedt. 318. H. Daer af g. s.; I. af. 320. I. hadden die dichters; H. hadt die dichtre. 323. I. wil ic. 324. I. H. Welc. 326. I. hij wille zijn l. g.; H. wilt. 327. I. H. d. oec o. 328. H. nacmcont. - ware ontbr. 330. I. H. dit.

+ (I. Fol. CXLI. v. 1.)

[p. 172]

tekstkritische noten

Een rechte dichtere, God weet,
Al waer hi in enen woude,
Dathi nemmermeer en soude
Van dichtene hebben danc,
Nochtan soude hi herde onlanc
Sonder dichten daer gheduren,
Want het hoort te sire naturen:
Hi en mochts niet laten, al woude hi.
Dichten moet uut herten vri
⁺Comen ende uut claren zinne,
Daer God behoude inne
Elken dichter die waerheit mint!
Hier mede is dit dicht gheïnt.

Vs. 334. H. recht dichtre. 335. H. ware. 336. I. H. Daer hi. 338. H. soudi. 340. I. tsiere; H. tsire. 341. I. H. Hine mocht l.; I. wilde. 344. I. behouden. 345. I. dichtere; H. dichtre. 346. I. H. met; H. dichten.

+ (E. Fol. CII. v. 1.)

Titel. I. (Cap. 17) dichteren; H. dichtren. Vs. 1. I. H. die ontbr. 2. H. Rimen; I. dicht. 3. I. clerke. 4. I. heb ic mi onderwonden. 5. I. H. wille. 6. I. dichtere; H. dichtre. 9. H. poente. 10. H. Enen d. - segghu; I. dichtere, ic zeg u.