Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

Vander lettren ende vander clergien. - [XIIII.]

Een die scoenste vont die

Ter werelt wart vonden ie
Ende daer meer orboers leeght in,
Dats die lettre, na minen sin;
Want tfolc soude leven als vee,
En daedt die lettre, min no mee;
Want al vergheten bliven soude
Dnuwe testament ende doude,
Daer al onse gheloeve in leit;
Want smenschen ghedinkelecheit
Metten mensche cort vergaet.
Nu merct noch meer ende verstaet:
Gramarie ende Logike,
Geometrie ende Visike,
Rethorike, Astronomie,

[p. 148]

tekstkritische noten

Ende die heileghe Theologie,
Decrete ende Decretale
⁺Ende dat Loy altemale
Ende meneghe scone Hystorie,
Daer af goet es die memorie,
Ende vorwaerden daertoe mede
Die mids chartren houden stede,
Waren langhe te nieute ghegaen,
En hadt die lettre ghedaen.
Nochtan en dochte die lettre twint,
En daedt dscrivere diese kint
Ende in den boec formeren can.
Lettre noch scrivere nochtan
En dochten beide niet een oert,
En daedt die dichtre die de woert
Ende den sin vandier materien
Scone can setten ende scerien,
Te rechte poenten ende spellen
Ende op sijn recht dat voert vertellen.
Vanden dichtre latic nu staen,
Ende wille op clergie voert gaen;
Want van dichtene salic u mere
Hier na segghen, ans mi ons here.

Die hoeghste conste die es

Ende dedelste, sijds ghewes,
Ende die swaerste, dats clergie.
Hine wart gheboren nie

Vs. 20. D. g. af es. 21. toe ontbr. 22. tsaerteren. 24. hadden d. letteren. 25. en ontbr. - lettere. 26. daet die scrifture. 28. Lettere. 29. dochte - hort. 30. daet d. dichtere. 31. vander. 32. ende ontbr. 34. dat ontbr. 35. dichten laet ic st. 36. Ic w. 38. jans - onse. 40. Ende die meeste, sijts. 41. dat es. 42. wort.

+ (I. Fol. CXXXVII. v. 1.)

[p. 149]

tekstkritische noten

Diese te gronde conste gheslaen;
Want clergie, sonder waen,
Comt ute Gode, die nieman
Te volle verstaen en can.

Al die consten, sekerlike,

Die behoren ten ertrike,
Die sijn met allen rechte
Der edelre clergien knechte
Ende bastaerde jeghen hare;
Want clergie, dats openbare,
Es gheesteleke conste van dien
⁺Datmense tasten en mach no sien,]

^+(*)Mar al gripen moet metten zinne;
Ende sine wil ooc nerghent inne
Dan daer puer si die zin,
Daer gheen quaet wille en si in;
Want hi seit, die wise man,
Dat wijsheit niet comen en can
Inden ghenen, lude noch stille,
Die binnen is van quaden wille.

Het esser zeven, dat weet wale,

Consten gheheten liberale,
Die edel sijn ende zonderlinghe fijn

Vs. 43. verslaen. 45. uut. 46. vullen. 47. Alle. 48. tote e. 52. dat es. 53. gheestelijc. 54. en ontbr.
55. I. begripen met sinne; H. sinnen. 56. I. sinen wille nyewerinc inne; H. wilt. 57. I. p. sijn den. z.; H. de. 58. I. en es in. 59. I. Want het; I. H. seeght. 63. I. dat ontbr. 64. H. Conste.

+ (I. Fol. CXXXVII. v. 2.)

+ (E Fol. XCIX. r. 1.)

(*) Hier vangt ons tekst - handschrift weder aan.

[p. 150]

tekstkritische noten

Ende der andre consten vrouwe zijn.

Deerste sijn Gramaria ende Logike,

Daer na Geometrie ende Musike,
Arismetrike ende Astronomie
Ende die heylighe Theologie.

Gramarie leert ons spreken

Ende te pointe uut reken
Beide sin ende ooc woort
Ende pointelijc dat zegghen voort.
Te rechte scriven ende spellen,
Te pointe dat voort vertellen,
Ten minsten hoort dit den dichtren toe:
Ic sal u wel namaels zegghen hoe.

Logike die leert openbare

Dat bescheet tusschen valsch ende ware.

Geometrie, wildijt weten,

Leert te rechte lant meten
Ende ooc alrehande mate,
Daer aen leghet grote bate.

Musike die leert u voort

Sanc ende al dat daer toe hoort.

Arismetike, dat en is gheen spel,

Leert u rekenen ende tellen wel.

Astronomie can leren

Vs. 66. I. Ende daer ander; I. H. vrouwen. 67. I. Deerste es gr.; H. sijn ontbr. 69. H. Arismetike e. Astromie. 70. H. Entie h. 72. I. H. ute. 73. I. ooc ontbr. 74. I. Ghepointelic te seggen. 76. I. dat wordt; H. voort ontbr. 77. I. H. dit ontbr.; H. den ontbr.; I. H. dichters. 78. I. u z. n. hoe; H. u wel z. n. hoe. 79. I. H. die ontbr. H. l. ons openbaer. 80. I. Dbescheedt t. tvalsche te ware; H. Dbescheet - waer. 84. I. H. leeght. 85. die ontbr. 86. I. datter toe. 87. I. Arismerijke, dats gh.; H. dans gh. 89. H. Astromie; I. H. die can.

[p. 151]

tekstkritische noten

⁺Vanden firmamente dat keren,
Hoe die sterren houden haer stede,
Hare cracht ende hare virtuut mede.

Die Theologie coomt int leste:

Dats die heilichste ende die beste
⁺Van dien ghi mi horet^(*) ruren;
Want si ontbint die scrifturen,
Daer alle onse salicheit
Ende onse ghelove mede in leit,
Ende leert ons daer toe salichlike
Den rechten wech te hemelrike.

Dit sijn die aerten liberale,

Daer uut spruten, weet dat wale,
Alle die consten die
Behoren ter clergie.
Sulke ooc consteneren
Willense anders^(†) termineren;
Maer aldus als ghi nu hoort
Gafse mi mijn meester voort.

Ghelijc als ghi mi nu hoordet lien

Van zeven consten der clergien,
Also sijn inder leekere hant
Ooc zeven consten becant,
Daer dandre alle uut risen.

Vs. 90. H. Van dien; I. firmamenten. 92. I. Haer keeren ende hair virtute; H. Hoer - hoer. 94. I. Dat is die. 95. I. hoeret; H. horet. 96. H. ontbindt. 97. I. H. alle ontbr. 98. H. Ende al o.; I. H. mede ontbr. 102. H. ute, I. H. dat ontbr. 104. I. H. Hooren; H. tier. 106. I. H. anders. 107. I. H. ghi hier h. 109. I. nu ontbr.; H. hoeret. 111. I. leecker. 112. I. Met z.; H. conste. 113. I. dander al; I. H. ute.

+ (I. Fol. CXXXVIII. r. 1.)

+ (E. Fol. XCIX. r. 2.)

(*) Het HS. heeft horen.

(†) Het HS. heeft altoos.

[p. 152]

tekstkritische noten

Nu hoort, ic salse u wisen:

Smeden ende lantwinninghe,

Wolle werc ende scepinghe,
Nayen ende arsatrie dan,
Conste van ghietene^(*) volghet hier an,
Gout, metael, zilver ofte loot,
Ofte ander mine^(†), cleine of groot.
Dese sijn bastaerde ghenant,
Om dat mense werct mitter hant.
Die sijn die zeven principale,
Daer bina uut comen te male
Die ander ambochte diemen pliet,
⁺Diemen en mochte ontberen niet.

Maer die zwaerste conste, sekerlike,

Diemen weet in aertrike,
Die subtijlste ende meest gheëert met,
Dats die lettre, dat ghijt wet.
Datsi van allen die zwaerste es,
Moghedi hier bi sijn ghewes:
Met allen ambachten, wildijt weten,
Machmen lachen, spreken ende eten,

Vs. 114. I. Hoert na mi, ic. - u ontbr. 116. I. Wollen. 117. I. ersatryen; H. eersatrie. 118. I. ghietenne volgt; H. ghietene volght. 119. I. silver ende lood; H. oft. 120. H. andre; I. H. mine; I. cleen; H. oft. 121. I. genaemt. 123. I. H. Dit s. 124. H. ute; I. c. altemale. 125. I. Dander ambachten diere men; H. andre - diermen. 126. I. H. Diermen m. 128. I. Diermen pleecht in eerderike. 129. H. Die ontbr.; I. Tsubtijlste ende dmeeste. 130. I. Dat es d. lettere - wedt. 131. I. a. tzwaerste. 132. I. H. Moeghdy; I. h. an zijn. 134. H. Mm. spr. l. oft eten.

(*) Het HS. heeft ghietinghe. Ten onregte; want er wordt een werkwoord vereischt, waarvan goud en de verdere z. nw. in den vierden naamval afhangen.

(†) Het HS. heeft minre.

+ (I. Fol. CXXXVIII. r. 2.)

[p. 153]

tekstkritische noten

⁺Ofte yet peinsen weder ende voort
Dattien ambochte niet en behoort;
Maer in die arte der scrifturen
Machmen cume een lit ruren,
Peinsen, lachen noch singhen,
Noch anders dincken om ghene dinghen
Dan die scrifture hevet in:
Daer toe so gaet al die sin
Die wile datmen daer over es
Ende anders niet, des sijt ghewes;
Maer die smeedt, weeft ofte nayt,
Ofte met scepen in die zee wayt,
Mach anders peinsen, wille hi,
Eten, lachen, spreken daer bi.
Weet ooc dattie arbeit
Die aen die scrifture leit,
Moeyet alle des^(*) menschen leden
Van boven tote beneden,
So dat niement dat weten en mach
Van den ghenen dies noit en plach.
Hooft, scouderen, rugghe, bene
Ende die lichame al ghemene
Worden moede van dier scrifturen;

Vs. 135. I. H. Oft. 136. I. Datten ambachten; I. H. en hort. 137. I. H. in daerte. 140. I. H. a. doen gheen. 141. I. heeft. 142. I. al den zin. 144. I. n. sijts. 145. I. of; H. oft. 146. I. Off; H. Oft; I. H. scepe. 147. I. wilt; H. wil. 149. H. Wett; I. Weedt - dat die. 151. I. Moeydt al des smenschen; H. Moyt aldes m. 153. H. nieman; I. niemen. - dat ontbr. - en ontbr. 154. I. en sach. 155. H. scoudren; I. ruggen. 156. H. Entie l. 157. H. Werde; I. Werden m. diere.

+ (E. Fol. XCIX. v. 1.)

(*) Het HS. heeft den.

[p. 154]

tekstkritische noten

Nochtan en sietmen nemmermeer ruren
Dan cume deene hant:
Dits den scrivers wel becant.

Die zekerste conste, die

⁺Salichste die was ye,
Dats den volke die waerheit leren
Ende wisen die ghebode ons heren,
Hoe si comen ten ewighen lande;
Ende dese sijn tweerhande:

Sulc predict dat Gods woort

Ende leert den volke voort
Ende leefter ooc selve na.
Dese sal, alsic versta,
Voor Gode sijn ghecroont
Ende met groten lone gheloont;
Want hi slacht der zonnen dan,
Die haer licht uut gheven can
⁺Optie werelt, hier ende daer,
Ende blijft zelve even claer.

Sulke connen Gods woort uut gheven,

Diere selve en twint na leven.
Dese slacht der kaersen, hoe soot vaert,
Die enen andren licht ende haer selven vertaert.
Dese sullen ewelike
Sitten inden helschen slike,
Om datsi andren tgoede leren

Vs. 158. I. H. en ontbr. - nemmeer. 159. I. c. die een. 160. I. Dit es. 161. H. c. ende die. 162. I. Ende die s. 163. I. Dat es die den. 164. I. gheboden. 168. H. leret. 170. H. alsict. 171. H. Vore. 175. I. Op die. 176. I. Ende nochtan zo blijf zij even. 178. H. Dier s. tw. na en l.; I. en ontbr. 179. I. slachten; I. H. hoet v. 180. I. H. enen ontbr.; I. anderen; H. hare; I. H. selven ontbr. 183. I. anderen.

+ (I. Fol. CXXXVIII. v. 1.)

+ (E. Fol. XCIX. v. 2.)

[p. 155]

tekstkritische noten

Ende selve nochtan archeit hanteren.

Met gheenre consten, waerlike,

En machmen climmen so hoochlike
Alse met consten van clergien,
Dies ghi mi wel sult lien:
Eens smeeds ofte eens wevers zone,
Die selve in sinen persone
Wel gheseedt is ende goet,
Mach ghewinnen sulken spoet
Dathi paeus wort of cardinale,
Bisscop ofte officiale,
Of coomt tot also groter machte,
Dathi wel al sijn gheslachte
Te groten state heffen mach,
⁺Dat voren also neder lach,
Als ghi daghelijcs moghet sien;
Want die kerke heeft in dien
Hare ordinancie gheset,
Dat haer goet, als ghi wel wet,
En mach emmer versterven twint
Op neve, op nichte noch op kint,
Maer den ghenen te ghevene
Dies waerdich is van levene
Ende ghelettert also voort,
Also te sinen state behoort.

Vs. 184. I. nochtan ontbr. 186. I. hoechelike. 188. H. Des; I. ghij nu w. 189. I. of; H. oft. 193. I. H. werdt; H. oft cardenael, I. cardennael. 194. H. oft; I. H. officiael. 195. H. Ofte c. talsoe; I. c. te also. 196. H. al ontbr. 198. H. vore. 199. I. Also; I. H. moeght. 200. I. Wat. 201. I. ghezedt. 202. I. also - wedt. 203. I. H. Emmer en m. v. 205. I. ghevenne. 207. H. gh. daer toe v. 208. I. Als tsinen ambachte hoort; H. hoert.

+ (I. Fol. CXXXVIII. v. 2.)

[p. 156]

tekstkritische noten

Men sal aensien ghene edelhede,
Rijcheit noch maechscap mede,
Ghifte noch ander onste en ghene,
Dan onsen here Jhesum Cristum allene
Ende doghet ende conste vanden man,
Wiene droech of wiene wan.
⁺Wie anders doet in dese sake,
Is rechte een symoniake;
Want Symon hiet deerste man
Die provende met cope ghewan,
Ende na dien Symon, wildijt weten,
Is symonie gheheten.
Sijn gheslachte ende sine maghe
Meerren noch alle daghe
Inder heyligher kerken zere:
Dat beter God, onse here!

Alle princhen ghemene

Ende al tfolc groot ende clene
Sullen die clergie eren,
Ende sonderlinghe lands heren,
Die uter clergien leren
Hoe datsi sullen regeren;
Want hem al niet kenlijc en es.
Die wise clerc Aristoteles
Ende ander meestre screven,
⁺Hoe lands heren soude[n] leven.

Vs. 209. H. gheen. 211. I. Om ghifte no om jonste gh. 212. I. H. Jhesum ontbr.; H. Cristus. 213. I. H. doeght. 214. H. oft. 215. I. Die. 216. I. H. Es een recht s. 217. H. die ierste. 218. I. coep. 220. I. Soe es; H. Soe eest. 221. I. Sine - sijn. 224. I. betere; H. betre. 226. I. tvolc. 230. I. dat ontbr. 231. H. hen; I. h. n. al k. 233. H. andre; I. meesters; I. H. die scr. 234. I. H. souden.

+ (E. Fol. C. r. 1.)

+ (I. Fol. CXXXIX. r. 1.)

[p. 157]

tekstkritische noten

In ouden tiden, alsic merke,

Waren princhen meest clerke,
Wel gheleert inder scrifturen,
Beide van rechte ende van naturen,
So datsi selve mochten verstaen
Welc goet of quaet ware ghedaen.
Ende want nu of gheleit is dat,
So behoeven si vele te bat
Wise clerke te hebben bi hin;
Want alse die natuerlike zin
Wijs is ende wel gheraect,
Ende hi ooc dan mede smaect
Wijsheit die clergie gheeft,
Ende deen mitten andren cleeft,
So is die wijsheit meerre dan
In enen pueren leken man.
Mar ghierichede vanden goede
Verwint so der clerken moede,
Datsi haer wijsheit meest keren
Om hulde te hebbene der heren,
⁺Daer si provende ende goet of ontfaen,
Ende laten die wijsheit stille staen,
Ende en segghen hem dat ware niet.
Al dit selve ooc ghesciet
Haren biechtren, dats jammer groot

Vs. 235. I. tijde; H. alsict. 236. I. clercken. 240. I. Waer g. ende arch waer goet gedaen; I. Wat g. ocht arch w. 241. I. Ende ontbr.; I. H. af; H. gheleeght. 242, I. vele ontbr. 243. H. hebne bi hen; I. hem. 244. I. die ontbr. - natuerliken; H. sen. 248. I. deen dan m. anderen leeft. 249. I. meere. 250. I. H. Dan in; I. leken ontbr. 251. I. ghiericheit. 252. H. clerke. 254. H. hebne. 255. I. provenen; H. provenden; I. H. af. 257. I. hem ontbr. - tware; H. hen dware, 258. I. s. es gh. 259. I. biechtheeren.

+ (E. Fol. C. r. 2.)

[p. 158]

tekstkritische noten

Clergie soude met rechte bloot
Hare wijsheit baren, waer si ware;
Want si slacht der zonnen clare,
Die haer licht sprayt op al dat leeft,
Ende lichts nochtan niet te min en heeft.

Aldus is clergie, alsict versinne,

Boven alle consten coninghinne.
Wel hem diese binnen heeft
Ende clerkelijc dan daer mede leeft,
Sonder nijt ende ghierichede!
⁺Dit so laet ic hier mede.

Vs. 261. I. Haer; H. Hoer. 263. I. spreit. 264. I. lichs. - nochtan ontbr.; H. l. n. te m. niene h. 265. I. H. Dus; I. als ic. 266. I. H. allen. 267. I. die b. 268. H. clerclec; I. dan ontbr. 269. I. n. of gh. 270. H. latic; I. hier ter stede.

+ (I. Fol. CXXXIX. r. 2.)

Titel. (Cap. 16) letteren ende der. Vs. 1. vant. 2. was. 4. Dat sijn die letteren, meer no min. 5. tvolck. 6. daet die letteren. 8. Dat nieuwe. 9. gh. aen l. 11. corts.