Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

Hoemen kindre houden sal, ende wies jonghe liede pleghen selen. - [X.]

Alse dat kint gheboren es,

Soe salment dan, des sijt ghewes,
Teederlec houden ende voeden
Ende herde nauwe hoeden,
Ende groete sorghe daertoe draghen
Beide bi nachte ende bi daghen;
Want en verstaet noch en kint,
Maer leeght als een worm ende wint.
Diermen wel pleeght inder joncheit,
Sijns te vromer inder outheit.

Salmen hem ene voestre gheven

(Want het bi melke moet leven),
Dat sal sijn een vrome wijf,
Die ghesont ende soete hebbe dlijf
Ende oec soete den adem met,
Dat melc dicke ende vet;
Want melc dunne ende waterachtech
Maect dat kint al ommachtech,
Al waert oec van ere coe:
Daeromme moet mer zien toe.

[p. 122]

tekstkritische noten

Dus es melc des kints onthout

Tote dat vier jaer es out
Endet hem ter spisen mach keren.
Dan soe salmen hem leren
Hoefscheide metter roeden
Ende van mesgane verhoeden.

Ten sevenden jaren, zonder letten,

Salmen tkint ter scolen zetten,
⁺Al en soudter niet an bliven,
Om lesen leren ende scriven;
Want en es knecht noch here,
Hine hebber af bate ende ere
Ende oec dicke groet gherief,
Can hi lesen enen brief.

Die tkint heeft inder hoeden,

Saelt houden onder der roeden,
Dwinghen met bescheedenheden
Ende leren alle goede zeden.
Die wise Salomon seeght dit waert:
Hi haet sijn kint die de roede spaert.

Men saelt leren hoefschelike

Grueten beide arme ende rike.
An hoefschelijc grueten ende te maten
Soe leeght een deel groeter baten,
Want et maect den man liefghetal
Ende en cost hem nochtan groet no smal.

Vs. 21. m. tskints. 23. Ende het h. 24. soe ontbr. 26. m. voert hoeden. 27. Tote seven. 28. Dan salment tk. 29. s. al niet bl. 30. Daert leert lesen ende. 31. ten es. 32. heefter. 35. Diet tk. 36. die. 37. Dwinghent m. besceydenhede. 38. E. hem l. - alle ontbr. 39. zeit. 41. hoveschelike. 42. arm. 43. Ende hoveschelijc. - grueten ontbr. 44. Soe ontbr. 45. Want ontbr. - Het. 46. nochtan ontbr.

+ (I. Fol. CXXXIII. r. 1.)

[p. 123]

tekstkritische noten

Men sal oec kindre der heren,

Die ter werelt willen keren,
Vroech doen leeren riden,
Op ende af gaen telker siden;
Want an riden leeght hen vele:
Tornoye, tafelronde, spele,
In orloghen jaghen ende vlien,
Moet men meest met ridene plien.
Daer bi hebbens te meneghen tiden
Vordeel die wel connen riden.

Men sal hen oec mede leren

Wandelen ende wapene hanteren
Ende varen talselken spelen
Daer goede liede versamen selen,
Datsi horen moghen ende sien
Wies die goede liede daer plien.

En sidi oec daer af comen niet,

Soe siet dat ghi u kint tiet
⁺Ter scolen om clergie leren;
Want daer af comt vele eren
Ende vordeels te meneghen male
Hen die hen besetten wale.

Oft leert hen coemanscap hanteren

Ende daeromme varen ende keren,
Daer hi hem met staende houde
Oft hem anders ghebreken soude.

En hebdi oec des gheene macht,

Vs. 47. kinderen. 51. hem. 52. Tornoy, tafelronden. 54. Daermen meest moet ridens. 55. hebben zij te. 57. hem. 58. wapenen. 59. v. ten selken spele. 60. versamenen vele. 62. Dies - lieden. 63. oec ontbr. 68. Hem d. hem bestieren w. 69. Oec l. hem. 72. Ofte. 73. Ende h. - oec ontbr.

+ (I. Fol. CXXXIII. r. 2.)

[p. 124]

tekstkritische noten

Soe doet hen leren een ambacht,
Daer si hen met gheneren
Ende winnen datsi verteren,
Soe datsi om noet van breken
Hare hant niene dorven steken
Daer si sonde begaen oft scande;
Want si van lande te lande
Hoer conste moghen draghen,
Sonder pert ende zonder waghen;
Want conste en weeght niet.
Ende die de dinc te rechte besiet,
Soe eest groete zalecheide
Broet winnen met arbeide:
Ic en vant noyt bescreven,
Dat enech salech leven
In broet bidden ligghen mach.
David doet ons ghewach
Inden soutre daer hi seit:
Uwer hande arbeit
Seldi eten, ende van desen
Seldi goet ende salech wesen.

Jonghe liede selen leren,

Die comen willen ter eren,
Ende daertoe setten horen moet;
Want en was noyt man soe vroet
Hine wart van leerne gheert;
Want en es nieman volleert.

Vs. 74. hem. 75. hem mede. 78. Haer hande niet d. 79. off. 81. Hare consten. 82. paerden. 83. konst. 87. In v. 89. In br. b. lach. 91. soutere. 92. handen. 98. was nieman so goet. 99. Hij en weert. 100. ten es niement.

[p. 125]

tekstkritische noten

⁺Ende wie in hem selven mect
Dat hem wijsheiden vele ghebrect,
Hi es van naturen wijs;
Ende die hem selven ghevet prijs
Van wijsheiden in sinen sin,
Hine heeft der wijsheit meer no min.
Ende soe wie sal hebben doeght,
Moeter beghinnen inder joeght;
Want wijsheit, dat si u cont,
En heeft inde noch oec gront,
Ende die en heeft nieman volmaectelike
Dan God allene van hemelrike.
Hi es fonteine der wijsheit,
Daer alle wijsheit ute gheit.

Viere poente sijn die al

Elc goet kint an hem hebben sal:
Dat ierste poent van desen
Dats dat kindre selen wesen
Onderdaen altenengader
Beide moeder ende vader,
Thoren ghebode sijn ghereet
Ende niet doen dat hen si leet,
Maer altoes hen eren ende ontsien:
Des selen goede kindre plien.
Menech mensche, des sijt vroet,
Heeft vernoy ende ranspoet,
Ende selc ere ende groet gheval,

Vs. 104. Ende ontbr. 105. in haren sin. 106. Sine hebben der. 108. Moet b. 109. dat ontbr. 110. oec ontbr. 111. niemant. 115. poynten. 116. an hem ontbr. 118. Dat es, die kinder. 121. Te haren. 122. hem es l. 123. hem. 124. Dies - kinder. 125. m. sijts. 126. v. oic e. ramspoet.

+ (I. Fol. CXXXIII. v. 1.)

[p. 126]

tekstkritische noten

Des vore verdient es al
Ane vader oft ane moeder mede;
Want et es ons heren zede,
Dat hijt beide openbaerlike
Gherne loent op dit ertrike;
Want et es een dmeeste ghebod
Dat ons ghebiedt onse here God.

Dander poent dat es dat

Die kindere in elke stat
Ghedienstech sijn ende clene
Armen ende riken ghemene,
Ende neder hebben dat ghelaet;
Want vroech verheffen dat es quaet.
Sijn si clene metten groeten
Ende met dien die hen ghenoeten,
Soe hebbensi des ere ende lof,
Waer si comen in elc hof;
Sijn [si] clene onder die mate,
Daer af comt hen groete bate,
Want si werden liefghetal
Metten lieden overal,
Ende mede anesiet onse here,
Dien hi verleent goet ende ere
Ende werdecheit ende voerspoet,
Ende al om sinen oetmoet.

Vs. 128. Dies voren. 129. oft ontbr. 130. het. 132. Gh. wreect op. 133. het es een dat meeste. 134. ons. 135-149. Deze vijftien verzen ontbr. De afschrijver heeft zich waarschijnlijk verzien door de gelijkheid der woorden onse here in vs. 134 en 149; en daarop zijne vergissing bemerkende, heeft hij die zoo veel mogelijk trachten te herstellen, door 150-152, met weglating van 151, aldus te verminken: Die hem verleent eere ende goet, Ende al doir sinen oetmoet.

[p. 127]

tekstkritische noten

⁺Daer es den meneghen af ghesciet

Grote scade ende lanc verdriet,
Die hem te vroech als here sciep
Ende sinen meester te vroech ontliep;
Want eer hi wiste oft conste verstaen
Wat hi laten soude oft anegaen,
Was hi soe sere met allen
In scade ende in scande ghevallen,
Dat hire ewelec in moeste bliven
Ende ghetelt [sijn] mettien caytiven.
Quaede haeste es onspoet;
Want lijf, ere ende goet
Heeftmer dicke bi verloren:
Nu moeghdi tderde poent horen.

Dat derde poent dat kindre

Hebben selen, meerre ende mindre,
Dats stille sijn ende ghedwade,
Lopen te niemans rade,
Niet vele sprekens onderwinden,
Daer si niene legghen niene vinden,
Want vroech leren vele spreken
Ende vroech leren besiden steken
Sijn twee dinghe, dat verstaet,
Die tonleerne sijn herde quaet.

Wie hen daertoe keren

Datsi ghenieten leeren,
En staens nemmermeer af:

Vs. 155. also. 156. te saen o. 157. of. 158. of. 160. ende ontbr. 161. Daer hij e. 162. Ende sijn gh. metten. 165. Heeftmen d. dair bij. 166. terde. 167. kindere. 168. mindere. 169. Dat es. 172. niet en l. niet en v. 175. dingen. 176. tontleerne. 177. hem. 179. Ende.

+ (I. Fol. CXXXIII. v. 2.)

[p. 128]

tekstkritische noten

Datmen hen ghistren gaf,
Dunct hen heden wesen niet:
Si peinsen thant om ander gheniet
Ende hebben des iersts vergheten.
Hoer dorst es onghemeten
Om hebben ende om ghenieten.
Ghelijc si meer in ghieten
Die swaters al vol wesen,
Alsoe eest recht van desen:
⁺Soe si meer te hope tassen,
Soe hoer begherten meer wassen.
Hoer herte heeft een hol,
Dat nemmermeer en werdt vol.
Hoer dunct altoes dat hoer ghebrect,
Tote datse die doet verstect:
Dan es vol die herte ghier.
Dat goet moet dan bliven hier,
Dziele vaert daer si verdient heeft,
Den lichame men den wormen gheeft,
Tgoet dat blijft den maghen,
Die int herte luttel claghen
Den ghenen daert hen af bleef,
Daer hi dicke zorghe om dreef;
Want die blijscap vanden goede
Drijft hen den rouwe uten moede.

Hier omme es hi wel caytijf,

Die sijn ziele ende sijn lijf

Vs. 180. Want wat men hem ghisteren. 181. hem. 182. te hant om haer gh. 183. ierst. 184. Hare. 185. ende ontbr. 187. Dies sw. 188. eest met d. 190. h. zorgen m. 192. wert. 193. Hem - hem. 195. dat h. 196. Dan m. tgoet al bl. 197. Die ziele - d. hij v. 201. hem. 202. d. omme sorghe dr. 204. hem. 206. sine z.

+ (I. Fol. CXXXIV. r. 1.)

[p. 129]

tekstkritische noten

In avonturen set om goet
Dat sinen maghen bliven moet.

Die goede kindre selen

Hoerre vordre ziele bevelen
Gode met goeder innecheden,
Met aelmoesenen ende met beden.
Ende die oec dat versumen,
Wet dats hen becumen
Die zielen, daer si staen
In dat vaghevier ghevaen.
Si roepen jammerlijc ende carmen:
‘Des moete Gode ontfarmen,
Dat ic u ie dat goet liet,
Daer ic om ben in dit verdriet,
Dat ghi [mi] mettien selven goede
Niene helpt uut deser gloede!’

Dat vierde poent es dat

Jonghe liede telker stat
⁺Gherne sijn biden goeden
Ende biden gheleerden vroeden,
Daersi an sien ende leeren
Alle poente van eren,
Van doeghden ende wijsheiden,
Ende hen oec alsoe beleiden.

Een wijs man seeght dit woert,

Dat wijsheit niet toe en hoert
Van rechte den jonghen man;

Vs. 207. zedt. 209. kindere. 210. Hoerre vriende zielen. 211. groter. 213. versinnen. 214. Weedt d. hem bekinnen. 217. jammerlike. 219. yet. 220. omme sta in. 221. ghij mi metten. 222. Niet en h. 227. e. an l. 228. poynten. 229. duechden e. van w. 230. hem. 232. n. en t. h. 233. den wijsen m.

+ (I. Fol. CXXXIV. r. 2.)

[p. 130]

tekstkritische noten

Want de wijsheit en can
Tsire herten niet comen inne,
Om die vlijfsheit vanden zinne,
Ende dat hi van desen ende vandien
Niene heeft gheproeft no ghesien;
Want van siene arch ende goet
Machmen te bat werden vroet.

En was man nie op ertrike

Van naturliken zinne soe rike,
Soudi hem wel ter wijsheit keren,
Hi en moeste an andren leren
Wijsheit, doeght oft eersam leven;
Want dat hem niene es ghegheven
Van naturleken zinnen,
Leert hi an enen andren kinnen.

Oec eest gheseit te menegher tijt,

Dat hem die ghene zaechte castijt,
Die an andren leert ende verstaet
Wat hem goet si ofte quaet.

David seeght daer int Latijn:

Metten goeden soutu goet sijn
Ende metten verkeerden verkeert.

Catoen eest die oec leert

Sinen zone, dat hi emmer sal
Metten goeden wandelen over al.

Dus selen jonghe liede leven

Die an die doeght willen cleven,

Vs. 234. die. 235. niet ontbr. 236. die crancheit vd. 238. Niet h. 241. was noyt niemen op eertderike. 242. zinnen. 244. en mochte ane anderen. 245. oft ontbr. 246. Wat d. h. es niet g. 248. ane andere. 251. an ontbr. - anderen. 253. seit in tLatijn. 254. soutstu. 256. Catho eest oic diet l. 257. emmer ontbr.

[p. 131]

tekstkritische noten

⁺Ende alsi soe verre sijn comen
Datsi goet ende arch begomen,
Soe selensi al hoer dinghen
Met gherechtecheiden minghen,
Ende peinsen om dit corte leven
Dat ons hier es ghegheven,
Ende dat onse here God al
Goet ende quaet loenen sal,
Ende dat nieman wel en heeft gheleeft
Dan die ghene die hemelrike heeft.

Die goede kindre willen wesen,

Ic raden datsi over lesen
Dit capiteel ende daer na werken:
God salse dan ghesterken
In eren ende in voerspoede
Ende in dyen van allen goede.

Vs. 261. als zij. 264. gherechter meeninghen. 269. Ende niemen wel dan h. 270. die ghene- ontbr. 271. kinder wel w. w. 272. rade hem. 274. God hij s.

+ (I. Fol. CXXXIV. v. 1.)

Titel. (Cap. 12) Hm. jonghe kinder - wes. Vs. 1. Als. 2. dan des ontbr. - sijts. 4. E. hare n. oic h. 6. Beide ontbr. - e. oick bij daghe. 7. v. noen k. 8. windt. 10. Sijn. 11. een mamme gh. 12. het ontbr. 14. tlijf. 16. Die m. zoete e. vedt. 17. dmelc. 18. Maec. 19. waer - eenre.