Der leken spieghel
(1844-1848)–Jan van Boendale– AuteursrechtvrijLeerdicht van den jare 1330
[pagina 82]
| |
Die u sciep ende ontmaken zal,
Reverencie doen ende eere
10[regelnummer]
Boven elken andren here;
Want hi is here allene
Op hemel ende aerde ghemene.
Daar men hem noemt, sijts ghewes
Dat anders gheen here en es.
15[regelnummer]
Ga naar margenoot+Sijn rike so soect mede
Boven alle rijchede;
Want rijcheit, macht ende jolijt
Duren hier onlanghen tijt,
Maer dat rike, zonder meswende,
20[regelnummer]
Duert ewelike zonder ende.
Die dat langhe rike verliest
Ga naar margenoot+Om dit corte, seker, hi riest.
Ghi sult u altoos daer toe keren,
Dat ghi papen ende clerken sult eren
25[regelnummer]
Ende algader also voort
Datter kerken toe behoort:
Daer of so hebdi groten loon.
Al en dochts u niet waert die persoon,
Hi is wel waert, sijts ghewes,
30[regelnummer]
Daer hi na ghetekent es:
Dats Cristus, dat ghijt wet,
In wies steden die priester set.
Het was een ridder hier te voren
In Zassen, hebbic zegghen horen,
| |
[pagina 83]
| |
35[regelnummer]
Die papen hadde onwaert zere
Ende selden hem dede ere;
Want hem dochte, te waren,
Datter veel te vele waren.
Hi seide, dathi woude
40[regelnummer]
Dat mar één pape en soude
Sijn in elken lande,
Ende dat die in een mande
So hoghe hinghe inder lochte
Datten elc mensche scouwen mochte,
45[regelnummer]
Ende daer Gode hieve dan
So datten elc mochte scouwen an.
Eens so gheviel dat
Hi in sijns selfs dorp zat,
Daer en sine viande saghen
50[regelnummer]
Ende over doot hebben gheslaghen.
Ga naar margenoot+Men liep om den paep te hant,
Diemen int dorp niet en vant.
Doe sendemen boden schiere
In drien dorpen ofte in viere
55[regelnummer]
Om enen pape die vollic quame
Ende tes mans ziele ware name.
Watsi sochten, watsi rinden,
Sine consten enen pape niet vinden.
Dus sterf die man omberecht,
| |
[pagina 84]
| |
60[regelnummer]
Sonder biechte ende zonder recht
Ende algader papeloos;
Ga naar margenoot+Nochtan dochte hem altoos
Dat papen waren te vele!
Hier omme ic u bevele
65[regelnummer]
Dat ghi u herte daer toe keert,
Dat ghi tpaepscap altoos eert,
Om Cristum, den Gods zone fijn,
Daer si alle na ghetekent sijn.
Der kerken goet, wats ghesciet,
70[regelnummer]
Dat en haelt aen u niet;
Maer helpter toe in allen vouden
Datsi thare moghe behouden,
Ende setter vore lijf ende gout:
So quiti van rechte uwen scout;
75[regelnummer]
Ende sonderlinghe lands heren,
Die onrecht moghen keren.
Want die kerke is onse moeder,
Die Cristus? onse behoeder,
Cochte met sinen bloede fijn,
80[regelnummer]
Der welker kinder dat wi sijn.
Daer omme sijn wi ghebonden
Daer toe in allen stonden,
Dat wi met woorden ende met werken
Onser moeder recht sullen sterken.
85[regelnummer]
Gode, uwen sceppre, dien
Suldi dienen op beide u knien,
Ga naar margenoot+Ende den mensche mar op een.
| |
[pagina 85]
| |
Ende als ghi spreect int ghemeen,
Daer ghi u selven noemt mede,
90[regelnummer]
So sal altoos sijn u zede
Dat ghi u ten lesten noemt.
Ende alst ooc also coomt
Dat ghi van andren lieden sprect
Enighe dinc die ghi vertrect,
95[regelnummer]
So noemt den besten altoos voren:
Dat sal tuwer hovesscheit horen.
Alse ghi yemene ontmoet,
Siet dat ghine teerst groet,
Al ware hi minder dan ghi zijt:
100[regelnummer]
Dats u eerlijc talre tijt.
Ghi sult ooc uwen caproen
Ga naar margenoot+Jeghen den betren of doen;
Ende is hi u ghelike, soe
Doet dat ghi wilt daer toe;
105[regelnummer]
Is hi minder, des niet en doet,
Want alte hovesch en is niet goet.
Laet den betren voren gaen,
Voren staen, sitten, drincken ende dwaen;
Ende hout manierlic u ghelaet
110[regelnummer]
Van buten, dats mijn raet;
Maer int herte so sijt
Een man in alre tijt.
| |
[pagina 86]
| |
Wilt vader ende moeder eren:
So moghedi gaen ende keren
115[regelnummer]
Langhe op dit aertrike,
Ende dan hebben hemelrike.
Ghi die jonc sijt van daghen,
Sult den ouden verdraghen,
Eren, wiken ende maken stede:
120[regelnummer]
Dat sal van rechte sijn u zede;
Want wilen so was hi
Sterc ende lustich alse ghi:
Ga naar margenoot+Dat so heeft hem doude benomen,
Daer toe dat u mochte comen.
125[regelnummer]
Allen lieden sonder u scade
Suldi vordren, vrooch ende spade,
Ende met uwer wijsheit bi staen,
Die ghi van Gode hebt ontfaen;
Want hise u van gracien gaf,
130[regelnummer]
So suldi voort dienen daer af.
Ist dat u vrient aen u soect
Dinc die ghi te doene roect,
Dat doet saen mit bliden zinne:
Daer leit danc tweevout inne.
135[regelnummer]
Wildijt hem ooc ontsegghen,
Dat wilt so hoveschelijc oflegghen
Ende so bedectelijc, dat hire
| |
[pagina 87]
| |
Hem niet omme en sconfire;
Want die bidt, sijt seker des
140[regelnummer]
Dat hi lichte ghesconfiert es.
Sijt ootmoedich in die mate:
Ga naar margenoot+Daer of coomt u grote bate;
Want Aristoteles seit:
Alte ootmoedich is zotheit.
145[regelnummer]
Dient der gherechtichede,
Daer blijfdi behouden mede,
Ende u oor, spreect David albloot,
En sal niet bidden broot.
Sijt haestich te verstane
150[regelnummer]
Dinc diemen u spreket ane,
Mar te sprekene en sijt niet snel,
Voren dat ghi u bepeinst wel.
Mint paeys ende eendrachticheit,
Twist ende discoort hebt altoos leit.
155[regelnummer]
Dinc die ghi hebt misdaen
Pijnt u te beteren zaen,
Maer hebt ter wrake traghe den voet
Van dinghen diemen u misdoet.
Ga naar margenoot+En ghelooft alden lieden niet;
160[regelnummer]
Want die scalke dies gherne pliet
Dathi dicke subtijllic liecht,
Daer hi den andren mede bedriecht.
| |
[pagina 88]
| |
Met corten redenen ende met waren
Suldi alle u redene baren;
165[regelnummer]
Want die loghene, sonder waen,
Beide ziele ende ere verslaen.
Peins altoos in therte dijn
Wattu waers ende du souds zijn:
So sultu in allen stonden
170[regelnummer]
Di te bet hoeden van zonden.
Dat ghi ghelooft onsen here
Ofte zinen santen in hare ere,
Dat so doet hem, wats ghesciet,
So dat God en wreke niet.
175[regelnummer]
Weduwen ofte dochtren van wisselerenGa naar voetnoot(*),
Meyeren, papen ofte dobbeleren,
Van canoniken ofte van persemierenGa naar voetnoot(†),
Van ta[e]lmanne ofte ostelieren,
Scuwet teGa naar voetnoot(§) wive, dats mijn raet,
180[regelnummer]
Want onrecht [goet] gherne te gaet.
Dinc die u te heelne staet,
Ga naar margenoot+Die u an u ere gaet,
| |
[pagina 89]
| |
En ontdeet uwen wive niet:
U mochter of comen groot verdriet.
185[regelnummer]
Het was, hebbic zegghen horen,
Een yraude hier te voren,
Die zelden thuus te comen plach;
Want thuus gaut hi tghelach,
Ende te hove was hi quite:
190[regelnummer]
Dats der yrauden vite,
Datsi thaers selfs huse node beten,
Alsi elre om niet moghen eten.
Dese yraude was liefghetal
Ter heren hove over al,
195[regelnummer]
Ga naar margenoot+Ende wiste dicke van haren rade;
Ende als hi thuus quam, vrooch ende spade,
Bat hem sijn wijf dathi hare
Segghen soude nuwe mare;
Maer hine seide haer min noch mere.
200[regelnummer]
Dies plach si haer harde zere
Te belghen op haren man,
Ende en beschoot niet nochtan;
Want die goede man kinde wele
Dat twijf is van crancker hele,
205[regelnummer]
Ende was altoos op sine hoede.
Eens peinsde hi in sinen moede,
Dat hise emmer proeven woude
| |
[pagina 90]
| |
Ofte si yet wel helen soude.
Van huus is hi ghetreken,
210[regelnummer]
Ende merrede wel ses weken,
Ende quam op enen avont inne
Als een man droeve van zinne,
Ende en dranc noch en at,
Maer ghinc slapen opter stat.
215[regelnummer]
Twijf ghinc ligghen biden man.
Hi suchte zere ende stan
Ende gheliet hem droevelike.
Nu so hadde hi heymelike
Ghesteken enen vossen staert
220[regelnummer]
In sijn fundament, wel ghehaert.
Twijf sprac hem dus toe:
Ga naar margenoot+‘Segt mi, lieve minne, hoe
Ghelaetti dus? wats u gheschiet?’
- ‘Ic en machs u segghen niet,’
225[regelnummer]
Sprac die man, ‘om ghenen noot:
Wistet yement, ic ware doot.’
Doe antwoorde weder twijf:
‘Ic hebbe u liever dan mijn lijf;
Dat u miscoomt, miscomet mi.
230[regelnummer]
Waer omme en soudi
Ga naar margenoot+Mi u doghen niet ghewaghen?
Wie mocht u bet helpen draghen?’
| |
[pagina 91]
| |
Die goede man antwoorde danne:
‘En woudijs segghen niemanne,
235[regelnummer]
Ic sout u segghen albloot;
Mar, seker, ic ware doot,
Wistet die minste vanden dorpe.’
- ‘Ic hadde liever datmen mi worpe,’
Sprac dat wijf, ‘in die zee,
240[regelnummer]
Dan ics ghewoeghe emmermee.’
Die goede man sprac daer naer:
‘Ic ben een weerwolf, dats waer.
Daer toe ben ic verscapen;
Ende alle die paerde, coeye ende scapen,
245[regelnummer]
Die nu int dorp sijn ghestorven,
Hebbic verbeten ende verdorven.
Ende om dat ghijs ghelooft te bat,
So tast hier achter, hoe dat
Mi een groot staert uut wast.’
250[regelnummer]
Doe si den staert hadde ghetast,
Gheloofde sijs wel ende clare
Dat haer man een weerwolf ware.
Alst dach was, stont si op saen
Ende is in die kerke ghegaen,
255[regelnummer]
Daer si een haer ghevadre vant,
Die si in biechten ontbant
Al dat ghi hier hebt ghehoort.
| |
[pagina 92]
| |
Dus ghinct in biechten voort,
So dat eer der noenen stont
260[regelnummer]
Alder prochien wart cont
Dat een weerwolf was die man,
Ga naar margenoot+Ende dathi die beesten van
Dien dorpe hadde verbeten,
Ende dat sijn wijf hadde doen weten.
265[regelnummer]
Doe worden die ghebure
Altemale daer in rure,
Ga naar margenoot+Ende quamen met groten hopen
Tes mans huse waert ghelopen,
Om dat sine doot wouden slaen.
270[regelnummer]
Met pinen is hi ontgaen;
Want hi ontreet met haesten groot,
Ofte hi ware daer bleven doot.
Aldus hadde hem sijn wijf
Bina ghenomen tlijf,
275[regelnummer]
Om datsi en conste niet
Ghehelen als hi haer riet,
Daer om en si niement te ghereet
Te segghen den wive al dathi weet:
Hele haer dat te heelne si:
280[regelnummer]
Dats wijsheit? ghelovets mi.
| |
[pagina 93]
| |
Drie manieren sijn van lieden
Die de waerheit gherne bedieden:
Die zot, die dronckene ende dat kint,
Want dese en veinsen hem twint.
285[regelnummer]
So wanneer u kint misdoet,
So castijttet mitter spoet,
So dat ghi in gheenre tijt
Occusoen sire quaetheit en sijt.
Als ghi hebt goede knechte
290[regelnummer]
Die u dienen wel te rechte,
Die en verheft niet te zaen,
Want haer goede dienst waer ghedaen.
Hout in allen uren
Te vriende uwe gheburen;
295[regelnummer]
Want willen sire hem toe keren,
SiGa naar voetnoot(*) moghen u eren ende onteren.
Hebdi stiefmoeder ofte stiefvader,
Die so suldi beide gader
Smeken in allen zinnen
300[regelnummer]
Ende mit duechden hem verwinnen.
Hebdi ooc een stiefkintGa naar voetnoot(†),
[Al eest dat ghijt niet en mint,
| |
[pagina 94]
| |
Ga naar margenoot+Doet hem goetlijc: ets wel ghedaen.
Des seldi groeten lof ontfaen.
305[regelnummer]
Alse twist ofte strijt es gheheven
Tusschen broedere oft gheneven,
Soe en sijds met harre engheen;
Maer valt in dat ghemeen,
Ende scheldse om dat sijt deden,
310[regelnummer]
Ende, oft ghi moeght, zetse te vreden.
En drinct oec niet die stont
Dat ghi broet hebt inden mont.
Inden nap oec, des bedinct,
Daer een ander met u uut drinct,
315[regelnummer]
En sopt niet; want sijds ghewes
Dat dat onhoefscheit es.
Broet oft spise, wildijt weten,
Daer ghi eens ane hebt ghebeten,
En stect int scotele niet weder,
320[regelnummer]
Maer legghet vore u neder.
Alse enen groeten here gheniedt
Dat hi u sinen nap biedt,
Soe drinct hoefschelec ende ghiet dat
Daer in blijft in een ander vat,
325[regelnummer]
Ende spuelt den nap al onghelet
Eer ghine weder vore hem zet.
Wildi trecken te huwelike,
| |
[pagina 95]
| |
Soe nemt en wijf u ghelike;
Want twee ossen onghelijc
330[regelnummer]
Trecken selden eenparlijc.
In vier dinghen, alsmen zeeght,
Hem die mensche te verheffene pleeght:
In gheboerte ende in rijcheit,
In wiveGa naar voetnoot(*) ende oec in scoenheit;
335[regelnummer]
Maer wijsheit en ghebiedt niet
In desen te verheffene iet.
Ghebroedere oft een gheslachte,
Die langhe willen staen in machte,
Ga naar margenoot+Selen altoes wel concorderen,
340[regelnummer]
Soe moghensi hen verweren;
Maer twistensi onderlinghe,
Soe gaen te nieute hoer dinghe.
Raetsmanne oec, wet wel dat,
Die toe behoren ere stat,
345[regelnummer]
Selen eendrachtech sijn mede,
Oft si verderven hoer stede;
Want discoert doet, zonder waen,
Groete dinghe te nieute gaen.
Raetsmanne zonderlinghe
350[regelnummer]
Behoren toe twee dinghe:
Eendrachtecheit es deen,
Dander es datmen ghemeen
| |
[pagina 96]
| |
Orboer altoes sette voert:
Dit es dat recht van ere poert;
355[regelnummer]
Ende daermen deser twee niene pliet,
En mach die stat ghedien niet.
Ic hebbe horen doen ghewach
Van enen ridder die ziec lach,
Die twalef sonen na hem liet,
360[regelnummer]
Die vore hem quamen eer hi versciet,
Ende vraghden hem hoe si souden
Hen regeren ende houden.
Die goede man seide na desen:
‘Ghi selt eendrachtech wesen,
365[regelnummer]
Ende niemene doen onrecht,
Ende hoefscelijc volghen u recht.’
Doen soe dede die goede man
Twalef roeden halen dan,
Ghebonden in enen bant,
370[regelnummer]
Ende gafse elken in die hant,
Om datsi souden die
Ontwee breken vore hoer knie;
Ende het ontfacht hen allen.
Doen dit dus was ghevallen,
375[regelnummer]
Ga naar margenoot+Dede hire elken nemen ene,
Ende si brakense al ghemene.
Doen soe sprac die vader:
‘Houdi u aldus te gader,
Soe seldi wesen machtech;
| |
[pagina 97]
| |
380[regelnummer]
Ende en sidi niet eendrachtech,
Ende u sceedt in partien,
Soe en moghdi niet ghedien.’
En onderwint u niet, dats mijn raet,
Dier dinghe dier u niet en bestaet;
385[regelnummer]
Want die hem alles onderwint,
Werdter dicke bi ghescint.
Twee dinghe men in ertrike vint
Die verborghen en doghen twint,
Diemen beghert te menegher stat:
390[regelnummer]
Deen es wijsheit, dander scat.
Gherechte wijsheit, des sijt vroet,
En begherde noit erdersch goet
Boven rechte noetdorftecheit;
Want rijcheit die ziele versleit,
395[regelnummer]
Ende ghierecheit doet wassen soe
Dats die ziele werdt onvroe.
Soe meer wast die rijcheit,
Soe meer wast die ghierecheit:
Dats alse die dwater laedt,
400[regelnummer]
Drancs niene werdt versaedt;
Want soe hi swaters meer in heeft,
Soe die dorst meer an hem cleeft.
Alle mainieren van sonden
Gaen inden ouden stonden
405[regelnummer]
Den mensche af ghemene,
Sonder ghierecheit allene;
| |
[pagina 98]
| |
Want die vrecheit menechfoudt
Te met dat die mensche oudt.
Soe hi teerghelds bedarf min,
410[regelnummer]
Soe daer meer na gaept die sin,
Ga naar margenoot+Ja tote inder doet ure.
Dits ene selsene nature
Ende der zielen onsienlec mede,
Nochtan eest een ghemeen sede.
415[regelnummer]
Als u ieman ontmoetet
Ende u dan niene groetet
Oft u toent ront ghelaet,
Des en acht niet en saet:
Hi heeft licht on die stont
420[regelnummer]
Ghepeins in sijns herten gront,
Dat hem soe verlast den sin
Dat hi uwes dan mict te min:
Hi soude u alsoe gherne lieve doen
Als hi te voren hadde gheploen.
425[regelnummer]
Alse ghi iemene siet ghestoert,
Soe en and werd hem niet en woert,
Maer beid, alse die vroede pleghen,
Tote dattie gramscap es gheleghen.
Vrouwen ende joncfrouwen,
430[regelnummer]
Al gaensi buten trouwen
Oft al sijnsi wandelbere,
Nochtan soe doet hen altoes ere,
| |
[pagina 99]
| |
Daer ghi moght, lude ende stille,
Omder goeder vrouwen wille;
435[regelnummer]
Want der goeder vrouwen, wats ghesciet,
En machmen te vele eren doen niet.
Ghi en selt in ghenen stonden
Beroemen u van uwen sonden;
Want diet doen, si luttel oft vele,
440[regelnummer]
Sijn des duvels menistrele;
Want si versegghen hoers selfs quaet,
Daer hen die duvel af gaf raet,
Ende bringhen sduvels werc voert,
Dattie duvel gherne hoert.
445[regelnummer]
Maer vore Gode optie stonde
Soe werdt vernuwet dan die sonde;
Ga naar margenoot+Want al hadder God vergheten,
Men doese hem dan weder weten.
Tuwes vriends huise en seldi
450[regelnummer]
Niet dicke gaen, want ghi
En wet niet wel oft hi
Uwer comsten ghestaed si,
Oft iet gaens heeft al stille
Dat hi allene wesen wille;
455[regelnummer]
Want dat huis es die stede
Vandes menschen heimelijchede:
Daer omme salmen, sijds ghewes,
Wachten wel alst tijt es.
Waert dat u vrient over u quame
| |
[pagina 100]
| |
460[regelnummer]
Alst u niet en ware ghename,
Nochtan toent hem goet ghelaet
Ende doet hem ere na sinen staet,
Na dien dat ghi vermoghet dat.
Men moet selcstont ghelaten bat
465[regelnummer]
Dan dat herte hevet in
(Daer toe hoert een starc sin),
Ende beter es u danc verdient
Dan ondanc an uwen vrient;
Want vrient es ghehouden goet,
470[regelnummer]
Men heefter toe soe cranken spoet.
Scuut altoes achtersprake;
Want dat es die quaedste wrake
Entie scandelecste, waerlike,
Diemen doet op ertrike.
475[regelnummer]
Mannen van wijfliken ghelate
Ende wive van manliken state
En gheloeft niet tallen stonden:
Daers dicke ontrouwe in vonden.
Wet dat een volcomen man
480[regelnummer]
Vier poente moet hebben an:
Dierste dat sijn die jare,
Bescheedenheit volght daer nare,
Ga naar margenoot+Daer na goede vromechede
Ende sine manlike lede.
485[regelnummer]
Elc man, alsoe wijt vinden,
Sal hem sijns ghelijcs onderwinden:
Die machteghe metten groten,
| |
[pagina 101]
| |
Darme met horen ghenoten;
Die rike met sinen goede,
490[regelnummer]
Darme met sinen aermoede.
Alse die arme wilt striken
Metten mechteghen riken
Ende volghen met sire dade,
Soe mach hire lichte af scade
495[regelnummer]
Hebben ende groet verdriet;
Ende eest datter iet messciet,
Soc moet over den weecsten gaen,
Alsoe alst dicke heeft ghedaen.
Die machteghe ontgaet wel dan,
500[regelnummer]
Des darme niet ghedoen en can.
Hebbensi oec iet ghemeene
Te deelne, eest groet oft cleene,
Die rike hevet dbeter deel,
Al waert int scotele een morseel;
505[regelnummer]
Want die arme tallen daghen
Moet den riken verdraghen,
Ende daertoe smeeken menech werf,
Want hi sijns goeds bedarf.
Aldus sal arm ende rike
510[regelnummer]
Wandelen met sinen ghelike,
Ende hem niet onderwinden van
Dinghen die hem niene gaen an.
Werdet oec alsoe ghevreescht,
| |
[pagina 102]
| |
Dat een arm man werdt gheescht
515[regelnummer]
Toter machtegher liede rade,
Hoede hem dan, vroech ende spade,
Dat hi hem dan soe bedraghe,
Dat hi gheenen ondanc en bejaghe
Ga naar margenoot+In deene noch in dander side;
520[regelnummer]
Want men pleeght van ouden tide,
Alse quaellec gaen die zaken,
Datsi over den nedersten craken.
Daer bi en onderwinde hem nieman
Van dinghen die hem niene gaen an.
525[regelnummer]
Den mensche comt, spade ende vroe,
Twist ende onrasten gnoech toe
Van sijns selfs dinghen allene,
Al en werpt hi hem niet int ghemene.
Ets waer, vrienden ende maghen
530[regelnummer]
Moet men selcstont helpen draghen
Hoer onraste te redenen waert,
Ende anders niet, hoe dat vaert.
Een mechtech man, sijds ghewes,
Die rike ende onwettech es,
535[regelnummer]
Vrec, fel, ghierech ende stuur,
Es en harde quaet ghebuur.
Hi es des duvels bailliu
Op ertrike, dat segghic u;
Want hijt al te quiste maect,
540[regelnummer]
Op dat hi can, dat hem ghenaect.
| |
[pagina 103]
| |
Des arms mans hof, pert ende ploech
Es algader sijn ghevoech;
Ende can hijt niet ghewinnen
Met scalcheiden oft met minnen,
545[regelnummer]
Soe dreight hi den armen man
Ende heves sinen wille dan.
Dusdanen ghebuur soe sal
Die arm man scuwen over al.
Nu willic dese wijsheit deelen
550[regelnummer]
Voert ane met capitteelen;
Maer hier vore int ghemeen
Hebbicse ghesayt over een,
Alsoe ghi wel siet ende hoert,
Om dat te corter vallen die woert.
|
|