Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

[p. 23]

tekstkritische noten

Titel. I. (Cap. 4) Van smenschen.

Van des menschen zeden. - II.

Die mensche sal, dat verstaet,

[p. 24]

tekstkritische noten

Altoos hebben scoon ghelaet,
Scone zeden ende maniere.
Al waert ooc thuus biden viere,
Ofte in enen wilden woude,
⁺Daert niement zien en soude
Nochtan so sijn scone zeden goet;
Want somen die dinc dicker doet
So mense can vele te bat,
Alsmen coomt in vreemder stat,
Datmen daer of heeft ere,
Dit is Socrates lere.

Scone zeden ende daer toe goede

Comen uut ghestadighen moede;
⁺Want uut onghestadicheden
En quamen noit goede zeden,
Wijsheit noch ooc doghet,
Dat merct men aen die joghet:
Die joghet die heeft zelden in
Wijsheit ofte subtilen zin;
Want der joghet vlisheit
Beneemt haer ghestadicheit,
Ende daer ghestadichede
Niet en is, coomt node wijshede.
Ghestadich ende scamel, dat ghijt wet,
Goedertieren ende gherecht met

Vs. 2. I. h. goet g. 4. I. H. ooc ontbr. 5. H. Oft - welden. 6. I. Dair; H. nieman. 7. I. H. so ontbr. 11. I. Heeft mer daer aff groote eere; H. af. 13. I. daer toe ontbr. 14. I. H. ghestaden. 17. I. ooc ontbr.; H. doeght. 18. I. Dit - ane; H. Dit machmen merken ane die joeght. 19. H. joeght; I. H. die ontbr. 20. I; off; H. oft. 21. I. Want die j. der wijsheit; H. joeght vlijtecheit. 22. I. H. hare. 24. H. Niene es; I. c. na w. 25. I. Ghestadicheit. 26. I. Goedertiere.

+ (I. Fol. CXVI. r. 1.)

+ (E. Fol. XC. r. 2.)

[p. 25]

tekstkritische noten

Sal elc sijn, lude ende stille,
Die met eren leven wille.

Nu hoort, wat manieren

Comen uut desen vieren.
Uut ghestadicheit men seecht
Dat wijsheit te comene pleecht;
Uut scamelheden coomt voort
Al datten doochden behoort;
Ende uut der goedertierenhede
So coomt liefghetalhede;
Ende uut gherechticheden gaet
Ons sceppers hulde, dat verstaet,
Dat tbeste is, gheloves mi,
Maer deen is goet den andren bi.

Nu hoort van dese vier meer:

⁺Wijsheit, daer ic of sprac eer,
Die is herde menigherhande,
Diemen hantiert inden lande.
Sulke heten wijs, om dat
Si gadren rente ende scat,
In wat manieren ende hoe
Hem die comen toe.
Sulc heet ooc een wijs man,
Om dathi des lants recht can
Ende daer ane hem verstaet

Vs. 30. I. Comt; H. ute. 31. I. ghestadicheden; H. ghestaedecheiden. 32. I. comen. 33. H. Ute; I. scamelheit. 34. H. Alle; I. H. d. d. hoort. 35. I. H. uter; I. goedertierhede; H. goedertiernhede. 36. H. liefghetallichede. 39. I. Dat best; H. dbeste - gheloevets. 40. I. anderen. 41. I. H. desen vieren. 42. I. H. af. 44. I. h. achter I. 46. I. H. gaderen renten. 47. H. m. ofte h. 48. I. Dat hem; H. Dat hen. 49. I. Selke. 50. H. hi slands r. wel c. 51. H. an.

+ (I. Fol. CXVI. r. 2.)

[p. 26]

tekstkritische noten

Ende den lieden ghevet raet.

Sulc heet ooc van wisen treken,

Om dathi can subtijllijc spreken,
⁺Ende met groter scalcheiden
Sijn saken wel can beleiden
Ende bedectelijc can bringhen voort
So dat elken dunct, diet hoort,
Dat sijn zake is goet ende waer,
Die nochtan al is contraer
Der rechter waerheit, diet wiste.
Dit bringhet hi toe met liste.
Dit en is ghene wijshede,
Maer het is een scalke valschede.
Die enen andren, des sijt vroet,
Of wint sijn rechte goet,
Dits also quaet, sijts ghewes,
Alse roef ofte diefte es,
Ofte quader, dat duncket mi
Ende segghe u redene waer bi:
Die roven ofte stelen,
Willen hare quaetheit helen;
Maer dese ander, als ghi ziet,
En scaemt hem sijnre valscheit niet,
Want hi voor der liede oghen

Vs. 53. I. heedt. 54. I. H. hi s. can spr. 56. I. H. Sine; H. zake I. H. c. leeden. 57. I. H. can ontbr.; I. brinct. 58. I. So ontbr. - elke - die dat h. 59. H. sine; I. sake goet ware. 60. H. n. es al c.; I. contrare. 61. I. Dier gherechter w., die w. 62. I. Die; I. H. bringt. 64. H. et; I. H. eene. - scalke ontbr. 65. I. anderen, sijts. 66. I. H. Af; H. sine gherechte. 67. I. Dit es; H. Dats - sijds. 68. I. Alse d. off r. es. 69. H. Oft; I. Of - dinct. 70. H. segghu. 71. I. off. 72. I. hair. 73. I. andere. 74. I. scamen h. harer v.; H. sire. 75. I. sij - lieder.

+ (E. Fol. XC. v. 1.)

[p. 27]

tekstkritische noten

Sine valscheit wil voort toghen;
Die hem haerre blamen
⁺Voor die menschen niet en scamen,
Dat sire hem en scamen twint
Voor Gode die de waerheit kint:
Daer omme is hi algader quaet,
Die met deser valscheit omme gaet.

Sulc heet wijs, omme dathi

Hovesch ende verstandel si,
Wijslijc hem can gheneren,
Ende winnen sijn verteren,
Ende sijn dinghen can beleiden
Met goeder voorsienicheiden,
Wel zwighen ende nauwe merken
Ende Gode ontsien in allen zinen werken:
Dese wijsheit in alre wisen
Salmen voor die ander prisen.

Tander point, dat ic voren nu

Vanden vieren noemde u,
⁺Die is gheheten scamelheit,
Daer menighe grote doghet uut gheit,
Dier ic u twee nu ter stont,
So ic best can, make cont:

Deerste dat is danckelichede;

Vs. 76 I. Hair v. willen; H. wilt. 77. H. hen horre. 78. H. Vore de m. niene sc. 79. I. Weet dat; H. hen; I. en ontbr. 82. I. metter v.; H. om. 83. I. heedt; H. wijs oec; I. H. om. 84. I. Hooeschs; H. Hoefsch. 85. I. Die hem wiselic can. 86. I. sijn broot ende v. 87. I. H. sine; H. dinghe. 88. I. Met groter v. 89. I. ende ontbr. 90. H. Ende ontbr.; I. H. zinen ontbr. 91. H. allen. 92. I. vor dandere; H. andre. 93. I. H. Dander; I. vor u; H. vore u. 94. I. vierden; I. H. n. nu. 95. I. Die ontbr. 96. I. duecht; H. doeght. 97. I. Die ic u nu teere st. 98. I. b. mach, sal maken. 99. I. dat ontbr.

+ (I. Fol. CXVI. v. 1.)

+ (E. Fol. XC. v. 2.)

[p. 28]

tekstkritische noten

Want scamelheit heeft den zede,
Datsi en gheenrehande weldoen
Laten en can zonder wederloen.
Dats een point van groter eren,
Alse ons die wise leren;
Want ondanckelicheit
Is die meeste dorperheit
Die in die werelt mach wesen,
Dit hebbic dicke ghelesen.

Tander point dat scamelhede

Uut gheeft, dats coenhede:
Coenheit dat is grote ere,
Want si doet bi sinen here
Den man altoos bliven,
⁺Alsoudemen hem ontliven,
Alsmen dicke heeft ghesien.
Hi staet daer quadyen vlien,
Ende verweert mitter spoet
Ere, lijf ende ooc goet,
Daer hi lof ende ere of heeft
Alle die daghe die hi leeft.
Metter coenheit houtmen lant,
Coenheit versaecht den viant,
Coen gheninde^(*) can wonder maken

Vs. 100. I. h. die z. 101. I. H. en ontbr. 103. I. Dat es. 104. I. Also. 105. I. ondanckelichede. 106. I. dorperhede. 108. I. Alsoe ic dicke hebbe gh. 109. I. H. Dander. 110. H. Ute; I. dat es. 111. I. dat ontbr.; H. dats gr. 114. H. Alsoudemenne; I. H. hem ontbr. 115. I. dicwijle. 118. I. H. ooc ontbr. 119. I. H. af. 121. I. H. Metten coenen; I. houdt men tlant; H. houdmen dlant. 122. I. verslaet. 123. I. H. gheninde; I. can weder m.

+ (I. Fol. CXVI. v. 2.)

(*) Het HS. heeft gheminde.

[p. 29]

tekstkritische noten

In herde menigherhande zaken,
Dat hier blijft al ongheseit:
Dus goet so is coenheit.

Dat derde point, dat ic seide,

Is ghenaemt liefghetalheide:
Dats een point van groter ere,
Ende coomt al uut onsen here;
Want al pijnder [s]elc om zere,
Hine ghewonse nemmermere,
Want sine manieren noch sijn aenschijn
Van sulker gracien niet en sijn.
⁺Daer coomt of sulke vrome:
Waer hi coomt, hi is wellecome,
Alle liede sijn hem hout;
Sijn voordeel is menichfout;
Sijns nerghent en ghebrect,
Daer men achter van hem sprect:
Al seide yement van hem quaet,
Een ander dat van monde slaet.
Men vint liede, dats zonder waen,
Die vele meer daer na staen
Datmense ontsie dan datmense minne:
Dese duncken mi dwaes van sinne;
Want die ghene diemen ontsiet
En mach ghemint wesen niet;

Vs. 124. I. herde ontbr. 128. I. ghenoemt; H. liefghetallecheide. 129. I. Dat es - eeren. 130. H. Dit vers ontbr. 131. I. p. sulc om; H. p. selc omme. 132. I. Hij en; H. ghecregher n. 133. H. mainiere; I. zijn manire ende zijn. 135. I. Daer af c. grote vr.; H. af groete vr. 136. H. hijs w. 137. I. lieden. 139. H. nerghen; I. nieuwerincx gh. 140. I. lachter. 141. H. ieman. 143. I. dats ontbr. 145. I. H. Het tweede dat ontbr. 146. I. dincken. 147. I. den ghenen.

+ (E. Fol. XCI. r. 1.)

[p. 30]

tekstkritische noten

Al ist datmen hem vrienscap toont,
⁺Met dier vrienscap is hi ghehoont,
Alse Ovidius seit voorwaer:
Bedwonghen minne en was noit claer.
Valt hi ooc cleine ofte groot,
Hem en heft niement op thoot,
Noch en salne niement claghen
Vanden ghenen diene ontsaghen;
Cume vercoevert hi mere,
Is hi knape of is hi here.
Daer omme hout u liefghetal
Daer ghi moghet over al,
So mint u God ende die mensche,
Dit so is een point van wensche.

Dat vierde point van desen,

Daer wi hier voren of lesen,
Dat is^(*) gherechtichede:
Gherechticheit heeft den zede
Datsi elken gheeft tsine,
Dus leestmen in Latine.
Weet dattie duvel niet en heeft,
Daer men elken tsine gheeft.
Die mensche en dooch meer no min
Dan hi trouwe hevet in.

Vs. 150. I. Van diere. 151. I. Alsoe; H. seeght. 152. H. Bedwonghene. - en ontbr.; I. m. es selden cl. 153. I. H. cleen; I. of; H. oft. 154. I. Niement en hout hem op; H. niemen. 155. H. nieman. 156. I. dien. 158. I. off; H. oft. 159. H. houdt. 160. I. Dat ghij mueght; H. moeght; I. H. al over al. 161. I. Gaen, so. - die ontbr. 162. I. so ontbr. 164. H. vore; I. H. af. 165. I. H. Dat es. 166. I. die z. 168. I. Dus soe lm. int. 169. I. H. dat die. 171. I. en mach meer. 172. H. trouwen; I. heeft.

+ (I. Fol. CXVII. r. 1.)

(*) Het HS. heeft: Is dat.

[p. 31]

tekstkritische noten

Daer alle dinc sal vergaen,
Moet gherechticheit staen:
⁺Al machmense weder spreken,
Die en can niement ghebreken,
Si blijft altoos dat si es
In haer selven, sijts ghewes,
Ende sonder haer, zekerlike,
En coomt niement te hemelrike;
Want God selve, also men vint,
Is van haer dat fundamint,
Ende niement en dooch meer die leeft
Dan also vele als hi trouwen heeft.

Vs. 173. I. dingen; I. H. sal ontbr.; H. te gaen. 176. I. Ten canse n.; H. nieman. 178. H. sijds. 179. I. H. hare. 180. H. nieman. 181. H. alsoement; I. alsmen vendt. 182. I. H. hare; I. tfundament. 183. H. nieman; I. en ontbr. 184. I. trouwe.

+ (E. Fol. XCI. r. 2.)