Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

Waer bi die zone mensche worden moeste,⁺ ende hoe hi ghebootscapt was, ende der Joden ghelove. - VI.

Van drie personen, die sijn

In enen God warich ende fijn,
En ghenen bat toe en hoorde
Dan den zone, dathi mensche worde;
Want den vader hoort die moghentheit,
Ende den zone die wijsheit,
Ende den heylighen gheest
Hoort toe die goedertierenheit meest.
Ende omdat des zoons wijsheit can voirsien
Alle dinc die mach gheschien,
Ende sine wijsheit ghehinghede dat
Dat ver Yeve den appel at,
Daer die menscheit om wert verloren,
So moeste den zone bat toe horen
Te comene in dit oreest,

+ (E. Fol. XXXV. v. 2.)

[p. 45]

 

Dan den vader of den heilighen gheest.

 

Ende om dat die Godheit woude

 

Datmen tfolc bekeren zoude

 

Met wijsheden ende [niet] met crachte,

20

Ende die wijsheit was in des zoons machte,

 

So wart die zone daer toe ghenomen

 

Dat hi in aertrike zoude comen,

 

Ende alle dinghe so beleiden

 

Met zijnre grondeloser wijsheiden,

25

Dat sijn leven noch zijn leren

 

Niement en mochte blameren,

 

Noch begripen daer toe mede

 

⁺ Metter waerheit, alst ooc en dede.

 

Die zone wiste wel, twaren,

30

Dat hi emmer moeste varen

 

Dese zware vaert besueren.

 

Hi sende voren ter zelver uren

 

Den alreëersaemsten bode

 

Die ye ghesent was van Gode,

35

Om die bootscap te doene wel:

 

Dat was dynghel Gabriel,

 

Die die herberghe nemen zoude,

 

Daer die coninc in rusten woude,

 

Coninc ende here moghentlike

40

⁺ Van hemele ende van aertrike.

 

Desen coninc betaemde wale

+ (I. Fol. XLIV. v. 2.)

+ (E. Fol. XXXVI. r. 1.)

[p. 46]

 

Een eersaem bode, een eersaem zale.

 

Dit was doe Maria was

 

In Nazareth, als ic voren las,

45

Bi vader ende bi moeder,

 

Ende Joseph haer behoeder

 

In Bethleem was bereiden

 

Die bruloft bescheiden.

 

Gabriel quam ter maghet rene,

50

Daer si heymelijc zat allene.

 

Hi sprac tot haer: ‘Ave!’

 

Dat bediet zo vele als zonder wee^(*);

 

Dat is thoochste woort van groeten.

 

Voort sprac hi mit goeder moeten:

55

‘Gracien vol, God si mit di!

 

Onder allen wiven ghebenedijt du si!’

 

Maria, die dit heeft ghehoort,

 

En antwoorde niet een woort,

 

Maer si peynsde in haer ghedochte

60

Wat dese groete wesen mochte.

 

Nu merct hoe wijslijc dat zal

 

Dit kint antwoorden over al.

 

Dinghel seide daer na:

 

⁺ ‘En ontsiedi niet, Maria,

(*) De dichter schijnt het woord van a negat. en vae af te leiden!

+ (I. Fol. XLV. r. 1.)

[p. 47]

65

Du heves in dinen stonden

 

Gracie voor Gode vonden.

 

Du salte in dinen lichame

 

Ontfaen zonder blame

 

Ende bringhen enen zone:

70

Jhesus sal heeten die gone.

 

Dese sal groot sijn onghemeten,

 

Ende sal des alrehoochsten zone heten.

 

God sal hem gheven algader

 

Den stoel Davids zijns vader.

75

Hi sal regneren ewelike,

 

Sonder einde zal zijn zijn rike.’

 

Dese woorde en volghen al niet

 

Ghelijc datmense ziet

 

In der ewangelien bescreven,

80

⁺ Maer doch is die zin hier bleven,

 

Daer ons die mach[t] aen leit;

 

Want daer ment in rime seit,

 

Moetmen, om die rime te vinden,

 

Die woorde zom anders winden:

85

Daer om en sal dese woort

 

Niement begripen diese hoort.

 

Nu hoort hoe wijslijc hier af

 

Maria antwoorde gaf

 

Den ynghel op dit beheet.

+ (E. Fol. XXXVI. r. 2.)

[p. 48]

90

Sine woude niet zijn te ghereet

 

Te ghelovene dese grote mare:

 

Wijslijc zo bedacht si hare,

 

Ende peinsde in haer ghedochte,

 

Dat dese dinc niet en mochte

95

Bi naturen wesen.

 

Doe antwoorde si te desen:

 

‘Hoe mochte dit gheschien dan?

 

Want ic en kenne ghenen man.’

 

Als ofte si zegghen woude,

100

Hoe dat comen zoude:

 

⁺ Si en hadde noyt mit manne misdaen,

 

Ende si hadde ghelof ghedaen

 

Gode te houden reynicheide.

 

Dynghel antwoorde ende zeide:

105

‘Die heilighe gheest in di comen zal:

 

Die overste cracht sal di al

 

Omme scaduwen, gheloves mi.

 

Dat gheboren sal worden van di,

 

Sal heilich zijn ende fijn,

110

Ende Gods zone gheheten zijn.

 

Elyzabeth, dijn nichte, zonder waen,

 

Heeft een kint in haer oude ontfaen;

 

Want voor Gode, sijt zeker des,

+ (I. Fol. XLV. r. 2.)

[p. 49]

 

Gheen dinc onmoghelijc en es.’

115

Doe wert ontsteken te hant

 

Van des heilichs gheests brant

 

Die maghet vol van eren:

 

- ‘Siet hier die dierne ons heren,’

 

Sprac si ootmoedelijc mettien,

120

⁺ ‘Na dine woort moet mi ghescien.’

 

Mettien ontfinc si waerlike

 

Den Gods zone van hemelrike,

 

Onghequetst ende besloten;

 

Daer hem die Joden ane stoten,

125

Dattie maghet een kint ontfinc;

 

Nochtan gheloven si also sterke dinc:

 

Si gheloven, ende het is waer,

 

Dat onse here openbare

 

Die rode zee deelde in tween,

130

So datter een scone strate doorscheen,

 

Daer twater stoet tien tiden

 

Enen muer ghelijc in beiden ziden,

 

So dat en vloyde noch en liep,

 

Ende over dien gront diep

135

Traken die Joden haerre vaerde,

 

So dat hem twater niet en daerde;

 

⁺ Si gheloven ooc al ghemeen,

+ (E. Fol. XXXVI. v. 1.)

+ (I. Fol. XLV. v. 1.)

[p. 50]

 

Daer Moyses sloech opten steen,

 

Datter een fonteine uut spranc,

140

Daer alle tfolc of dranc,

 

Die so groot was, zonder waen,

 

Daer mochte een molen mede gaen;

 

Si gheloven ooc ghereet,

 

Dattie beeste die Balaam reet

145

Jeghen tfolc van Israhel

 

Openbare sprac ende wel;

 

Si gheloven ooc meerre cracht:

 

Dats dat God mit zire macht

 

Hemel ende aerde maecte van niet.

150

Nu merct dan ende besiet:

 

Welke sijn die meerre saken,

 

So yet van niet maken,

 

So dat is gheformeert

 

In ene andre materie keert?

155

Het ware vele meerre zake

 

Datmen niet in yet trake,

 

Dan dat dinc dat is ghemaect

 

In een ander dinc werde ghesaect.

 

Nu merct in uwen zin:

160

⁺ Die zone was zonder beghin

 

Metten vader in ewichede;

+ (E. Fol. XXXVI. v. 2.)

[p. 51]

 

Maria hadde haer wesen mede.

 

Dattie zone dan, die^(*) was God

 

Ende over die nature hadde ghebod,

165

Aen een maghet hi^(†) vleesch ontfinc

 

Ende nuwe wesen ende nuwe dinc,

 

Was minder vele, waerlike,

 

Dan dathi hemel ende aertrike,

 

Yngle, zee, firmament, locht

170

Van niet in yet hevet brocht.

 

Alse ons een wijs man screef,

 

Dat Maria besloten bleef

 

⁺ Ende maghet al bezonder,

 

Dat was vele minder wonder,

175

Dan dathi beslotenre [dore] quam

 

Te zinen jongheren daer hise vernam;

 

Want doe hi in Marien zale

 

Quam, was hi gheest altemale;

 

Ende den gheest en is niet onghemicke,

180

Hemel noch aerde zo dicke,

 

Hi en lidet al ghereit,

 

Als ic voren hebbe gheseit:

 

Ja, hoe clene hi zi ghedaen:

(*) Het HS. heeft z. die dan w. Doch wij hebben dit naar de variant verbeterd.

(†) Dit woord ontbreekt in de variant te regt.

+ (I. Fol. XLV. v. 2.)

[p. 52]

 

Ic late Gode zelve staen;

185

Maer doe hi beslotenre dore

 

Int huus quam, als ic zeide vore,

 

Was sijn lichame mede daer;

 

Dat was meer dan noch also zwaer,

 

Dan dattie gheest allene in ghinc.

190

Ooc waest een zwaerre dinc,

 

Des moghedi wel wesen vroet,

 

Dat hi met lichame op stoet

 

Uten grave na zine doot,

 

Dat met enen steene groot

195

Vaste toe beslotene was,

 

Dan dat Maria ghenas

 

Ende maghet bleef vanden kinde

 

Beslotens lijfs zonder meswinde,

 

Gheheel reine ende ombesmet

200

⁺ Van alle dien dat vrouwen let.

 

Ic hebbe ghelesen van

 

Enen gheordenden man,

 

Die twivelde daer ave

 

Dat God uut beslotenen grave

205

Met lichame ware ghegaen;

 

Men mocht hem niet doen verstaen.

 

Eens, daer hi in die kerke ghinc,

 

Peynsde hi om dese dinc;

 

⁺ Doe quam zijn rieme met allen

210

Voor sine voete ghevallen,

+ (E Fol. XXXVII. r. 1.)

+ (I. Fol. XLVI. r. 1.)

[p. 53]

 

Besloten in die wide,

 

Also hine hadde om die zide,

 

Sonder ofdoen met handen.

 

Doe gheloofde hi te handen,

215

Dathi, die dat wrochte,

 

Uten grave gaen mochte.

Titel. I. Waer bij dat d. - gh. werdt ane Maria; H. moeste ontbr. - was an Marien; I. h. e.d.J. gh. ontbr. Vs. 1. H. drien. 2. I. warachtich. 3. I. Ende ne gh. 4. I. H. hi ontbr. 7. H. ten. 8. I. Behoort; I. H. toe ontbr.; H. goedertiernheit. 9. I. Des ontbr. - versien; H. o. d. tsoens. 11. I. H. ghehingde. 12. I. Dat Adaem den. 14. I. soen. 15. I. in dat; I. H. horeest.

Vs. 17. H. Ende dattie. 18. I. tvolc. 19. I. w. niet met; H. wijsheit niet met. 20. I. H. in tsoons. 22. I. eerderike. 23. I. dinghen. 24. H. sire. 25. I. n. sine l. 26. H. Nieman. 29. I. H. te waren. 32. H. vore. 34. H. ye ontbr. - gh. wart. 36. I. die enghel. 37. I. H. Die de h. 40. I. hemelrike - eerderike; H. hemle.

Vs. 42. I. Eenen eersamen b.e. reyne sale; H. ene reine sale. 44. II. vore. 45. I. vadere - moedere. 46. I. behoedere. 48. I. brulocht met bescheedenheden; H. Der brulocht besecheiden. 49. H. tier maeght. 51. I. H. tote hare. 52. I. b. al sonder; H. b. als vele als. 53. I. es dJoetsche w. 55. I. metti; H. God met di si. 56. I. alle - gh. sidi; H. alle wijf benedijt sidi. 57. I. verhoort. 61. I. wijsselic. 62. I. Dat k. 64. I. ontsiet u n.; H. onsiedi.

Vs. 65. I. Ghij hebt in uwen st.; H. Du heeft. 66. H. vore. 67. I. Ghij selt in uwen 1.; H. Du sout. 72. I. alre hoechste zoens h.; H. alder hoechs. 77. I. woirden ende v. 79. I. In die evangelie. 80. I. H. Maer ontbr. 81. I. macht ane leghet; H. macht in leeght. 82 en 83. I. te zamen: Want daer ment om die rime te vinden. De afschrijver heeft twee halve regels overgeslagen. 82. H. rimen zeeght. 83. H. omme. 84. I. woirden. 85. I. H. omme. 86. I. H. Niemen. 87. I. wiselec. 89. I. enghel.

Vs. 90. I. So ne wilde. 91. I. gheloevenne deser groter maren. 92. I. Wijsselijc bedachte zo h.; H. zo ontbr. 94. H. niene. 98. I. Want en kende noyt gh.; H. enghenen. 99. I. of; H. oft. 100. I. dattet. 101. I. So ne h.; H. Sine h. 103. I. H. houdene. 105. H. De; I. gh. sal in dij c. 106. I. al gomen. 107. I. Ombescaden; H. Omscaeduwen, gheloefs. 108. I. H. sal sijn v. 110. I. H. Ende die G. 111. I. Lijsbette; H. Lijsbeth. 112. I. Heeft in doudere een k.o.; H. Heeft in horre ouderre een k.o. 113. H. vore.

Vs. 115. I. w. zoe o.; H. thant. 116. I. gheest. 118. I. deerne. 119. I. H. oetmoedelike. 120. I. H. dijn. 122. H. Dien Goedsone. 123. Onghequest e. ombesloten. 124. H. hen. 125. I. Dat soe bleef maecht ende een k.; H. Datsi maeght. 126. I. st. een d. 127. H. ende ets w. 128. I. H. openbaer. 129. H. twen. 130. H. ene - dore. 131. I. H. dwater; I. st. te dien. 132. I. gh. telker z.; H. mure gh. in elker s. 135. I. Trucken; H. Trocken. 136. I. So ontbr. - dwater; H. hen dwaeter niene d. 137. I. oic ghemeene.

Vs. 138. I. steene. 139. I. een riviere af spranc; H. ene - ute. 140. I. H. al; I. tvolc ave. 142. I. Datter een muelen met mochte g.; H. met omme gaen. 144. Balam. 145. I. twolc. 146. H. Openbaer. 147. I. ooc ontbr. - crachte; H. gh. noch m. 148. I. Dat es d. - machte. 149. H. Hemle. 150. I. ende ziet. 151. I. Welc z. d. meeste s. 152. I. n. te m. 153. H. Soe men dat. 154. I. een ander; H. andere. 155. I. veele meere zaken. 156. I. Dm. yet van nieute maken. 157. H. dinc die es. 158. I. dinc ontbr. 160. I. H. z. es s. 161. I. H. inder e.

Vs. 163. I. H. S. dan die w. 165. I. Van eere maecht vl.; H. Ane tfleesch enre maeght o. 166. H. Een n. w. ene n. d.; I. nieuwe - nieuwe. 167. H. mindre. 168. I. dat die h. e. eerderike; H. hemle. 169. I. Inghel; H. f. ende I. 170. I. nieute; I. H. heeft. 171. I. H. Als. 174. I. Dit. 175. I. b. dore q.; H. beslotender dore q. 176. I. H. Tsinen. 177. H. in M. reine z. 179. I. H. gh. nes n. 181. I. Hine leedt al. 182. I. ic u v.; H. vore.

Vs. 188. I. H. was stercker ende noch. 190. H. ene. 191. I. H. moeghdi. 192. H. lichamen. 195. I. besloten; H. ghesloten. 197. H. maeght. 199. H. ende ontbr. 200. I. allen. 203. H. Dien. 204. I. uten besloten. 205. H. lichamen. 206. I. mochte; H. mochts. 208. H. Peinsende om. 209. I. H. Doe ontbr.; I. sinen. 210. H. Vore.

Vs. 211. I. H. wijdde. 212. I. Alse; H. om sine s. 214. H. gheloefdi thanden. - Na vs. 216 volgt nog in I. en H.:

Hier bij sone derf dan          H. soe en.
Twivelen wijf noch man
Noch an hare gheboorte fijn,          An dese gh.
Daer wij alle met verlost zijn.
Vor Gode oic, waerlijc,          Vore.
En es gheen dinc onmoghelijc,          gheene.
Want hij die maecte nature,
Mach se breken telker ure,
Alse hij dicke heeft ghedaen,          Als.
Alsoe wij mercken ende verstaen
In die scrifture, als wij lesen:          scr. die wi.
Ghebenedijt moet hij wesen!