Der leken spieghel

Leerdicht van den jare 1330

[p. 7]

tekstkritische noten

[Tweede deel]

Hier beghint tander boec.

⁺ Tander boec sal u lien

Vanden gheslachte Marien,
Ende vanden zanten alte zamen
Die van Annen bloede quamen,
Marien gheboorte also wel,
Hoe si clam inden tempel,
Ende te huwelijc moeste keren
Mids den vonnesse ons heren,
Hoe haer dynghel die bootscap brachte
Vander ghebenedider drachte,
Hoe si daer na des kints ghenas,
Maghet bleef ende maghet was;
Vanden wondren staet dan voort,
Die gheschieden in sine gheboort,
Vanden visioene dat sach
Octavianus op dien dach,

Vs. 1. I. H. Dander. 2. I. gh. van M. 3. I. H. Ende ontbr. - alle te s. 5. H. gheboert. 6. I. sij quamen i.; H. quam. 7. I. H. huwelike. 9. I. H. die ontbr. 10. H. Van dier. 11. I. Hoe zo d.n. skijnts; H. skints. 13. I. wondere st. daer v. 14. I. ghesciede. 16. I. opten d.

+ (E. Fol. XXX.r.2. L. Fol. I. v. 2.)

[p. 8]

 

Ende wat daer ghesciede doe,

 

Hoe si mitten kinde vloe

 

Ten lande van Egypten waert,

20

Wat hem gheviel in die vaert,

 

Hoe Baptisten moeder Elyzabeth

 

Metten kinde vloe ooc met

 

In die woestine, door die noot,

 

Hoe Zacharias bleef doot;

25

Jhesus kintscheit volghet hier naer,

 

Tote dathi hadde twalef jaer;

 

Sine passie volghet dan aldus,

 

Alsose bescreef Nychodemus,

 

Sijn verrisen ende sijn opvaren,

30

Daer men u wonder of mach baren,

 

Hoe hi sine jonghers trooste weder

 

⁺ Ende te hem quam hier neder,

 

Den heilighen gheest zende mede,

 

Prediken ghinghen [si] telker stede;

35

Hoe die heilighe kerke dan

 

Op Jhesum Cristum eerst began,

 

Ende dat hi eerst paeus zat,

 

Hoet Pieter was na dat,

 

Ende alle die paeuse zo in rinc

40

Tote op Kaerle den coninc,

 

⁺ Daer ghi in sult weten claer,

 

Hoe die kerke is comen haer,

+ (I. Fol. II. r. 1.)

+ (E. Fol. XXX. v. 1.)

[p. 9]

 

Van Helenen ende van Constantine,

 

Die beide worden kerstine

45

Ende der kerken gaven

 

Vele voordeels ende haven;

 

Daer na so moghedi lesen

 

Der heiligher kerken wesen,

 

Dat bedieden vander messen

50

Ende andre scone lessen,

 

Daer onse ghelove vele aen staet;

 

Daer na so weet dat ane gaet

 

Die opvaert van onser vrouwen,

 

Daer ghi wonder aen moghet scouwen;

55

Daer na sal volghen danne

 

Vanden ewangeliste Janne,

 

Ende daer na so sal zaen

 

Dese ander boec uut gaen,

 

Die vander nuwer ewen seit,

60

Daer onse zalicheit in leit.

 

Capitele heeft hi inne

 

Eenendesestich, alse ict kinne.

[p. 10]

tekstkritische noten

Titel. I. tafele vanden anderen boucke vanden Leecken Spiegel; H. (Niet als titel, maar als afzonderlijk hoofdstuk, onder N^o. xlix) Dbeghin vd. a. b. C. I. I. Van Jacobs ende M.; H. Josephs. II. I. Van groten s. d. q. van Sinte Annen bloede; H. Vanden g. s. d. q. v. S. Annen Marien bloede. III. I. o. liever vr.; H. gheboerten. V. I. Hoe M. man trouwen moeste, midts den vonnesse Gods; H. Hoe M., m. d. v. G., m. tr. m. VI. I. z. werden moest mensche - ane Maria; H. gh. wart an M. VII. I. H. wijsheit; I. h. so d. z. G. o. VIII. I. wilde - r. dat G. wilde dat soe eenen man hadde; H. man hadde. X. I. alle ontbr. - ende hoemens gh.; H. al. XI. I. wondere die gheschiede; H. wondren; I. H. gheboort.

⁺ Hier beghint die tafle vanden andren boeke.

Van Joseph ende Marien gheslachte.	I.
Vanden santen die quamen van Anna Marien moeder.	II.
Wat Jheronimus screef van onser vrouwen gheboorte.	III.
Hoe Maria wert ghepresenteert in den tempel.	IIII.
Hoe Maria mids Gods vonnesse man trouwede.	V.
Waer bi die zone mensche worden moeste, ende hoe hi ghebootscapt was aen Marien.	VI.
Van Marien wijshede, ende hoe si den Gods zone ontfinc.	VII.
Hoe Joseph Marien laten woude, ende bi wat redenen God woude datsi man trouwede.	VIII.
^+ Hoe Maria voer te Bethleem waert, ende hoe Cristus wart gheboren, ende van den vroeden vrouwen.	IX.
Hoe die heilighe kerke alle dit niet en houdt, ende datmens nochtan gheloven mach.	X.
Van menigherhande wonderen die gheschieden in Gods gheboorte, ende van Balaams sterre.	XI.

+ (I. Fol. XXXVIII. v. 1.)

+ (E. Fol. XXX. v. 2.)

[p. 11]

tekstkritische noten

Hoe die drie coninghen tkint versochten met haren ghiften.	XII.
Hoe Joseph ende die drie coninghen spraken te samen, ende wat eren si den kinde ende der moeder doen daden.	XIII.
Hoe die coninghe Joseph berechten, en[de] hoe si van hem schieden.	XIIII.
Vanden visioene dat Octavianus sach vanden Gods zone ende van zire moeder.	XV.
^+ Hoe Herodes die kindre onthoofden dede, ende hoe Joseph vaert te Egypten waert.	XVI.
Hoemen Sente Jan vluchte, ende hoe Zacharias, sijn vader, vermoort wart.	XVII.
Hoe si trocken te Egypten waert, ende van vele wondren die Cristus daer wracht.	XVIII.
Vanden afgoden die vielen in Egypten, ende vanden wonderen^(*) die Jhesus daer wrachte.	XIX.
Hoe Jhesus tkint sterven dede dat sinen putte brac, ende weder leven dede.	XX.
Hoe Jhesus voghelkijn van aerden maecte, die henen vloghen.	XXI.
Hoe des princhen kint doot bleef, ende noch een ander dat Jhesus weder leven dede.	XXII.
Hoe Jhesus disputeerde jeghen die grote clerke, ende wat hi seide.	XXIII.

C. XII. H. coninghe - horen ghichten. XIII. I. c. te gader spraken. - doen ontbr.; H. coninghe te s. spreken - si doen den. - doen daden ontbr. XIIII. I. d. drie c.; H. Josephe - sceeden. XV. I. H. Ende z. m. XVI. I. kindere onthoofde, ende h.J. vloe te; H. kindere onthoeft, ende h. J. v. tEg. XVII. I. H. Janne; H. hoe ontbr.; I. H. sijn vader ontbr. - w. v. XVIII. I. H. sij dor die woestine tr.; H. tEg.; I. wonderen; I. H. die ghescieden inden weghe. XIX. I. H. Vd. a. d. v. ende vanden wonderen (H. wondren) die Cristus in Egypten wrachte. XX. I. H. dat sinen putte brac ontbr. - ende hoe dat (H. hoet) w. levende wart. XXI. I. Jh. die voghelkine m. vander eerden, die; H. voghelkine m. v. erden. XXII. I. k. bl. d. XXIII. I. clercken, ende vanden wonderen die hij s.; H. ende van wondren die hi s.

+ (I. Fol. XXXVIII. v. 2.)

(*) Het HS. heeft ende vanderen die..... Wij hebben deze blijkbare fout naar de variant verbeterd.

[p. 12]

tekstkritische noten

Hoe Jhesus ter scolen was gheset, ende hoe^(*) hi die grote clerke verwan.	XXIIII.
Vanden kinde dat vanden soldere viel, dat Jhesus verwecte vander doot.	XXV.
^+ Van sinen born stope die die kindre braken.	XXVI.
Vander tarwen die Jhesus zayde.	XXVII.
Hoe Jhesus was onder die leeuwen.	XXVIII.
Vanden houte dat Jhesus lenghede.	XXIX.
Hoe die meester sterf doe hi Jhesum sloech.	XXX.
Hoe Jhesus sinen meester den boec uter hant nam ende selve las.	XXXI.
Hoe hi Joseph ghenas die lach ende verschiet.	XXXII.
Hoe hi Jacob ghenas vander slanghen venine.	XXXIII.
^+ Noch van Jhesum, ende hoe sine kintscheit ende nam.	XXXIIII.
Van Jhesus miraculen.	XXXV.
Die jeeste van ons behouders passie, die de keyser Theodosius vant in Pylatus vierscaer inden trisoor metten ghemenen boeken.	XXXVI.
Vander epystelen die Pylatus sende an den keyser Claudius.	XXXVII.
Noch van Nichodemus, ende ander dinc.	XXXVIII.
Van Cristus verrisenesse, sine opvaert, ende hoe hi sine apostelen sende den heylighen gheest, ende hoe si schieden.	XXXIX.
Van tween regementen, ende van Petre ende van Pouwelse, ende ander dinc.	XL.

C. XXIIII. I. clercken; H. was t. sc. gh. XXV. I. d. viel vd. s. d. Jh. weder v.; H. d. v. vd. solre. - vander doot ontbr. XXVI. I. H. borne stope; I. die de kinder; H. dien de kindere. XXVIII. H. leuwe. XXIX. I. langde; H. lingde. XXX. H. Jhesuse. XXXI. I. Jh. dien m. - nam uter h.; H. d. b. n. u. h. XXXII. I. verschiet midts Gods wille; H. Hoe Joseph den man ghenas mids Gods wille. XXXIII. I. H. Hoe Jhesus Jacoppe. XXXIIII. I. H. Hoe Jhesus kintsheit eynde neemt (H. inde nam). XXXV. I. H. mirakele (H. miraclen) ende ander dinc. XXXVI. I. H. Hier beghint d. j. ons b. die de k. Th. v. te Jherusalem in P. vite inden ghemeenen boucke (H. boeken). XXXIX. I. sine opvaert ontbr. - sinen - sende sinen h.; H. verrisene, sijn o. - sinen a. XL. I. Vanden tw. - Peter - Pauluse.

(*) Het HS. heeft hoe hoe.

+ (E. Fol. XXXI. r. 1.)

+ (I. Fol. XXXIX. r. 1.)

[p. 13]

tekstkritische noten

Dat pater noster ende die bediedenisse.	XLI.
Dat ave Maria.	XLII.
Die credo, daer die twalef pointen des gheloven in sijn.	XLIII.
Hier beghinnen die paeuse op Cristum, ende strecken voort tote op Kaerle den groten, ende wat elc sette.	XLIIII.
Vanden paeus Silvester ende vanden keyser Constantine, hoe hi bekeerde ende vele duechden dede.	XLV.
Hoe die keyserinne Helena bekeert wert, ende wat wonder daer gheviel.	XLVI.
Hoe Helena dat heilich cruus vant.	XLVII.
^+ Hoe Silvester den drake bant.	XLVIII.
Vanden paeus Leo ende vanden keyserrike.	XLIX.
Vander heiligher kerken, ende van Kaerle^+ den groten ende vanden keyseren.	L.
Dat bedieden vander kerken ende van des priesters ghewaden.	LI.
Dat bedieden vander missen.	LII.
Dat bedieden vanden zeven uren.	LIII.
Vanden zeven ewen ende van des tijts beschede.	LIIII.
Hier beghint onser vrouwen opvaert, eerstwerf hoe die ynghel quam tote haer.	LV.

C. XLI. I. Den p.n.; H. die p.n.; I. H. ende daer af die. XLII. I. Die a.M. in dietsche; H. Dit es die a.M. XLIII. I. Die cr. in dietsche, d. d. tw. poynte in sijn des gheloefs; H. Dit es die cr. in dietsche. Het overige ontbr. XLIIII. I. striken v. tote K. den coninc, ende wat elc paeus ordineerde. Deze titel staat in het HS. zon der bijgevoegd nommer van het hoofdstuk, maar daarop volgt: Wat elc paeus ordineerde ende sette. xliiii; - H. striken voert op Karlen, ende wat elc paus sette. XLV. I. (Zonder nommer, dat verkeerdelijk bij het volgende hoofdstuk gezet is, waardoor eene verspringing der getallen plaats heeft) k. C. ende hoe; H. Silvestre. XLVI. H. die ontbr. - wondre dat gh. XLVII. (I. XLVI). I. heylighe; H. theileghe; I. H. cruce. XLVIII. (I. XLVII). I. H. b. ende ander dinc. XLIX. (I. XLVIII). I. p. L. ende vanden paus Adriane, ende vanden keyseriken. L. (I. XLIX). I. H. v. Kaerlen, ende van (H. den) keyseren. LI. (I. L). I. H. Dbedieden; H. des ontbr. LII. (I. LI). I. H. Dbedieden. LIII. (I. LII). I. H. Dbedieden; I. den ontbr. LV. (I. LIIII). I. H. hoe dinghel t. h. q.

+ (E. Fol. XXXI. r. 2.)

+ (I. Fol. XXXIX. r. 2.)

[p. 14]

tekstkritische noten

Hoe die apostelen versamenden voor Maria, ende hoe Cristus selve om haer quam.	LVI.
Hoe Cristus mitter hemelscher scaren Marien ziele voerde te hemelrike waert.	LVII.
Hoe die apostelen droeghen Marien lichame ten grave waert, ende wat wonder daer ghesciede, ende hoese Cristus haelde met lichame ende met ziele.	LVIII.
Van Maria ende Jan Ewangelista.	LIX.
Noch van Marien ende Janne.	LX.
Een exempel van o intemerata.	LXI.

C. LVI. (I. LV). I. v. Marien; H. dapostlen versaemden vore Marien; I. H. s. q. om hare. LVII. (I. LVI). I. z. nam ende voerdese met hem ten hemele w.; H. te hemele. LVIII. (I. LVII). I. dapostelen; H. dapostle; I. H. lichame ontbr. - waert ontbr.; I. wondere dat d.; H. wondren daer ghescieden - lichamen; I. H. ende met ziele ontbr. LIX. (I. LVIII). I. H. Van Marien ende van; I. Sinte Jan; H. Janne; I. H. evangelisten. LX. (I. ongenommerd). I. H. Van Janne evangelisten ende van Sinte (S. ontbrin H.) Janne Baptisten. En[de hoe] (H. Hoe dat) twee clercke streden welc meerre ware voer (H. vore) Gode. LXI. (I. LIX). I. H. Een bispel v. Titel. I. Hier beghint den anderen bouck; H. Dbeghin vanden.

⁺ Hier beghint die prologhe van den andren boeke.

Die ander boec hier beghint^(*),

Die u sal doen bekint,
Hoe dat nuwe testamint

+ (I. Fol. XL. r. 1.)

(*) Vs. 1-34 leveren een merkwaardig voorbeeld op van monorimes, die anders bij onze oude dichters niet zeer gewoon zijn. Zie Mr. l.pH. c. van den bergh in de n. w.d. Maatsch. van Ned. Letterk. D. V, St. II, bl. 82 vlg., en Dr. jonckbloet, Inl. op die Dietsche Doctr. bl. liv, Aant. 2. - In I. zijn de rijmklanken nu eens - int, dan - ent of - endt, ook wel - eyndt gespeld.

[p. 15]

 

In gaet, also men vint;

5

Hoe die oude ewe int,

 

Die meni[ch] jaer stont blint;

 

Hoe dat Yeve[n] perlemint,

 

Daer die mensche mede was gheschint,

 

Hoe der hellen zwaer tormint^(*)

10

[Inde nemen mids een kint

 

Dat die vaeder heeft ghesint]

 

Hier neder in dit ellint,

 

Daer hi ons mede wint

 

Die ewelike blijscap zonder meswint,

15

Die einde meer en ghewint.

 

Lieve kindere, dit versint

 

Hoe [g]hi coomt in dit covint,

 

⁺ Daer die jaren liden twint.

 

Hi is meer dan ontsint,

20

Ende zotter vele dan een rint,

 

Die uut desen ghelove wint,

 

Daer God den mensche dus mint,

 

Dat hi sinen zone, dat diere presint,

 

Om ons liet hanghen inden wint,

25

Aen dat cruce vaste gheprint:

 

Menighe wonde hem omtrint,

(*) Vs. 10 en 11 ontbreken ten onregte in ons tekst - HS. Wij hebben ze uit de variant (H.) ingevoegd.

+ (E. Fol. XXXI. v. 1.)

[p. 16]

 

Daer dat heylighe sacramint

 

Tonsen behoude ute rint,

 

Dat ons is bleven yesint,

30

Daer des duvels macht bi wert verslint,

 

Daer hi was zwert als een atremint,

 

Ende droghe als een perkemint.

 

⁺ Ghelooft si hi ende ghemint,

 

Die ons sine gracie dus toe sint!

35

Onser vrouwen gheboorte mede,

 

Hoe dynghel sine bootscap dede

 

Aen haer van dier hogher drachte,

 

Die si ter werelt brachte,

 

Dien behouder van aertrike;

40

Hoe hi wanderde menschelike,

 

Miracule dede hi openbare,

 

Alse die warachtich God ware,

 

Diemen te voren niet en hoorde;

 

Prediken [ghinc hi] sijns vader woorde,

45

Die gheen mensche en hadde moghen

 

Den volke also betoghen;

 

Vander pinen die hi leet,

 

Ende [hoe] hi vromelijke street

+ (I. Fol. XL. r. 2.)

[p. 17]

 

Toten einde van sijnre doot,

50

Suldi hier horen bloot;

 

Hoe hi op voer te zinen vader

 

Met live ende mit ziele te gader,

 

Ende ten lesten comen sal

 

Doemen dese werelt al,

55

Ende elken loon gheven

 

Van dathi hier heeft bedreven,

 

Ende ander dinghen onder tusschen met

 

⁺ Sullen hier ooc zijn gheset,

 

Daer aen sal ligghen salichede

60

Den live ende der zielen mede.

 

Dese boec hout capitele in

 

Eenendesestich, meer no min.

 

 

 

⁺ Alle duechden ghemene

 

Spruten uut Gode allene,

65

Ende wat hi deelt hier ende daer,

 

Hine hevets te min niet een haer;

 

Want sijn trisoor, dat si u cont,

 

Van sijnre doghet is sonder gront.

 

Weet nochtan ende verstaet,

70

Dat sine ontfermicheit gaet

 

Boven al sijn ander werc.

 

Also seit ons een wijs clerc:

+ (E. Fol. XXXI. v. 2.)

+ (I. Fol. XXXIX. v. 1.)

[p. 18]

 

Soude God, dat moghedi merken,

 

Mids sijnre gherechticheit werken,

75

Hi soude dan tallen stonden

 

Wreken der menschen zonden;

 

Maer ontfermicheit, sijt des vroet,

 

Can Gods ons heren moet

 

Also goedertieren maken,

80

Dat hi beidt mitter wraken,

 

Tes hi hem te penitencie tiet;

 

Ende en bekeert hi hem dan niet,

 

So wreect hi hier of ghinder,

 

Hine verghetes meer noch minder.

85

In dat beghin van aertrike

 

Wrac hi sulcstont haestelike;

 

Maer sint hi selve mensche was

 

Ende menscheit kinde, als ict las,

 

Doe [l. Die] hi ontfinc aen die maecht,

90

So is sine wrake zere ghetraecht.

 

Dat sine ontfermicheit is groot,

 

Daer [l. Dat] merken wi wel daer aen albloot,

 

Dat hi sinen sone en spaerde niet

 

Hi en sendene hier in dit verdriet,

95

⁺ Daer hi jammerlijc bleef doot,

 

Om ons te helpene uter noot,

+ (E. Fol. XXXII. r. 1.)

[p. 19]

 

Also u dese boec al

 

Scone ende wel verclaren sal:

 

⁺ God latene so volbringhen mi,

100

Datter sijn lof ende sijn ere in si!

+ (I. Fol. XXXIX. v. 2.)

Vs. 17. I. w. wondere d. 20. I. Dat; H. hen. 21. H. Lijsbeth. 23. I. dien n. 25. I. H. volght daer n. 27. I. volght dus; H. Sijn - volght. 28. I. Alsoe; I. H. screef. 29. I. sine o. 31. I. H. jongeren. 32. H. hen. 34. I. g. zij t. 35. I. Hoe hij d. 37. I. H. deerste. 38. I. Hoe. 39. I. die ontbr.; H. p. also in. 40. H. Kaerlen. 41. H. wete; I. H. clare. 42. I. H. hare.

Vs. 43. I. H. Het tweede van ontbr. 45. I. d. heyliger k. 47. I. H. so suldi l. 49. I. H. Dbedieden. 50. I. ander. 51. I. Daer ane ons geloeves v. st.; H. ons gheloefs v. in st. 52. I. so ontbr.;; H. na waer dat. 53. I. H. Dopvaert. 54. I. H. w. in; H. moeght. 55. I. na so zal. 56. I. e. Johanne; H. den ontbr. - ewangelisten. 57. H. so ontbr. 58. I. Die a.; I. H. ute. 62. I. H. Tweendeseventich, alsict versinne. Het cijfer is geheel verkeerd, want het tweede boek heeft in I. slechts 59, en in H. slechts 62 hoofdstukken.

Vs. 4. I. alsmen. 5. I. Ende hoe - eyndt; H. doude. 6. I. H. menich. 7. I. H. d. Yeven. 8. I. H. d. m. bij was. 10. I. Eynde sal n. 11. I. hevet. 13. I. met ghewint. 14. I. Deeuwelijke; H. Deuweghe. 16. I. H. kinder; I. dat. 17. I. H. ghij; I. dat convent. 18. H. jare; I. H. en I. 19. H. onsint. 20. I. een kint. 22. I. dus ghemint. 25. I. Ane. - I. H. De volgorde der verzen aldus: 25, 31, 32, 26, 27, 28, 29, 30, 33. In 26. I. om rent.

Vs. 27. I. dat edele s.; H. edel. 28. I. Tonser b. uut. 29. I. ye sint. 30. I. H. Daer sduvels; I. cracht. - wert ontbr. 31. I. H. hij wart; H. een ontbr. 33. I. Gheloevet zij hij onghehendt; H. hi al ongheint. 34. I. ons dus s. gr. t. 37. I. H. An hare; I. vander. 38, I. H. Hoe s. 39. I. Die; I. H. behoudere. 40. I. H. wandelde. 41. I. Hoe hij mirakele d.o.; H. Miraclen d.o. 42. H. Als; I. H. d. ghewarich G. 43 en 44. I. in omgekeerde volgorde aldus: Predeken ghinc hij sijns vaders woirde, Diemen te voren noyt en hoirde; H. desgelijks, maar in 44. gh. sins vaeder, in 43. vore. 45. H. Die engheen en h. 46. I. Dien. 47. H. di hi. 48. I. H. Ende hoe dat hij (hij ontbr. in H.) vromelic.

Vs. 49. I. H. vander d. 50. I. H. h. h. al bloot. 51. H. tsinen. 52. I. Met ziele e. m. live t.; H. zielen. 54. H. Dese w. d. al. 55. I. l. sal gh. 57. H. dinghe. 59. I. ane. 60. I. Der zielen ende den live m.; H. Beide d. z. e. d. l. m. 61, 62. I. H. Deze beide verzen ontbr.
Vs. 63. H. (Hierboven, als afzonderlijke titel: Dat prologus vanden andren boke.) doegheden. 65. I. H. w. hire d. 66. I. H. heefter. 67. I. H. tresoer; I. dat ontbr.; H. dats n. 68. I. H. siere; I. duecht; H. doeght. 69. H. n. dat ende. 72. I. H. Als ons s. e.; H. seeght.

Vs. 73. I. moghen; H. moghdi. 74. I. Met siere; H. sine. 76. I. des. 77. I. zijts vr.; H. des sijt. 78. H. h. grammen m. 81. I. Tote dat hij te; H. Tote hi te penitentien. 82. I. en ontbr. 83. I. H. hijt; I. H. ende gh. 84. H. meerre. 85. H. erterike. 86. I. H. Wr. God s. so h. 88. I. H. ic. 89. I. H. Die hi o. ane; I. maghet. 90. I. wr. soe ghetraghet. 91. I. is zo gr. 92. I. Merken wij dan daer om albloot; H. Merken wi daer an. 94. I. Hine senden; I. H. bier ontbr. 95. I. jammerlike.

Vs. 97. I. Alse u desen anderen bouc sal; H.d. ander b. 98. I. Scoen e. claer vertrecken al; H. e. clare. 100. I. H. Het tweede sijn ontbr.